Rozwój prosty i złożony zwierząt

(1)

Rozwój prosty i złożony zwierząt

Wprowadzenie Przeczytaj Mapa myśli Sprawdź się Dla nauczyciela

Żółw emydura Murraya (Emydura macquarii) składa jaja w płytkich dołkach i układa je w kilka warstw. Temperatura w górnych warstwach jest o 6°C wyższa niż w dole, nie ma to jednak wpływu na długość wylęgu. Prawdopodobnie zarodki z jaj położonych niżej otrzymują sygnały w postaci drgań oraz wzrostu ilości CO wydalanego przez górne zarodki.

W odpowiedzi przyspieszają swój metabolizm i w krótszym czasie zużywają więcej składników odżywczych. W ten sposób

2

(2)

Ilość substancji odżywczych, z których korzysta zarodek, ma wpływ na rozwój zwierząt w okresie młodocianym. Wyróżnia się rozwój prosty (bezpośredni) oraz rozwój złożony (pośredni).

Z rozwojem prostym mamy do czynienia, gdy rozwijający się zarodek otrzymuje od organizmu rodzicielskiego wystarczająco dużo pokarmu – wówczas rodzący się lub wykluwający młody organizm jest podobny do postaci dorosłej. Przykładem zwierząt przechodzących rozwój prosty jest żółw emydura Murraya. Jego młode przypominają budową dorosłe osobniki, choć mają inny kształt pancerza, który zmienia się w miarę dojrzewania: u organizmów młodocianych, zaraz po wykluciu, pancerz jest prawie idealnie kolisty, natomiast wraz z wiekiem wydłuża się i przyjmuje kształt owalny.

Jeśli jednak jaja zawierają małą ilość żółtka, niewystarczającą na potrzeby rozwijającego się zarodka, to rozwiązaniem ewolucyjnym jest występowanie larwy, która samodzielnie zdobywa pokarm. Właśnie stadium larwalne jest charakterystyczne dla rozwoju złożonego. Ten typ rozwoju jest właściwy np. dla motyli, których larwami są gąsienice.

Inna strategią w przypadku małej ilości substancji odżywczych dla zarodka jest odżywianie go kosztem organizmu rodzicielskiego. U człowieka (i większości ssaków) substancje odżywcze przekazywane są przez łożysko, co daje gatunkowi możliwość rozwoju prostego.

Twoje cele

Wyjaśnisz, na czym polega rozwój prosty i złożony.

Określisz podobieństwa między rozwojem prostym i rozwojem złożonym z przeobrażeniem niezupełnym.

Wykażesz różnice między rozwojem prostym a rozwojem złożonym.

Rozwój prosty i złożony zwierząt

W odpowiedzi przyspieszają swój metabolizm i w krótszym czasie zużywają więcej składników odżywczych. W ten sposób wszystkie wykluwające się osobniki są na tym samym etapie rozwoju.

Źródło: Peripitus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

(3)

Przeczytaj

Etapy ontogenezy

W rozwoju osobniczym organizmu – czyli ontogenezie – można wyróżnić kilka etapów. Przedstawia je poniższy schemat.

Etapy ontogenezy.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozwój prosty (bezpośredni)

W rozwoju prostym przychodzący na świat młody organizm wykazuje duże podobieństwo do postaci dorosłej, jest jednak mniejszy i nie ma rozwiniętych gonad. Na dalszych etapach ontogenezy następuje stopniowy wzrost, zwiększanie masy ciała, doskonalenie budowy i funkcjonowania narządów oraz rozwój gonad i osiągnięcie dojrzałości płciowej.

Ślimak winniczek (Helix poma a) w wydrążonym nogą dołku w ziemi składa od 40 do 80 białych, okrągłych jaj, z których po ok. 30 do 40 dni (w zależności od temperatury) wylęgają się małe ślimaki.

Źródło: Waugsberg, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

(4)

Świeżo wyklute ślimaki mają białawą muszlę i ok. 5 mm wielkości. W ciągu kolejnych 14 dni zwiększają rozmiar dwukrotnie, a muszla stopniowo ciemnieje. Pierwszym pożywieniem młodych ślimaków są osłonki jajowe. Częstym zjawiskiem jest też kanibalizm – starsze rodzeństwo zjada jaja lub młodsze ślimaki.

Źródło: Pixabay, licencja: CC 0.

Samica ośmiornicy olbrzymiej (Octopus macropus) składa jaja w skalistej norze. Opiekuje się nimi do momentu wyklucia, po czym ginie. Wylęgające się z jaj ośmiornice są wielkości pchły (ok. 2 do 3,5 mm) i żywią się planktonem. Część z nich zostaje zjedzona przez innych mieszkańców wód, te zaś, które przeżyją, dorastają na dnie zbiornika. Dorosłe osobniki prowadzą drapieżny tryb życia.

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Samica żółwia błotnego (Emys orbicularis), żeby złożyć jaja, na przełomie maja i czerwca wychodzi na ląd, a w poszukiwaniu miejsca na gniazdo często musi przejść nawet kilka kilometrów. W wybranym miejscu wykopuje w ziemi dołek, wkłada do





(5)

Rozwój prosty u ptaków

Ptaki składają jaja otoczone grubą wapienną skorupką. W zależności od gatunku są one wysiadywane przez jedno z rodziców lub oboje. Ze względu na stopień rozwoju piskląt po wykluciu ptaki dzielimy na gniazdowniki i zagniazdowniki.

Kos zwyczajny (Turdus merula)

Kos zwyczajny (Turdus merula) należy do gniazdowników. Przy pniu w rozwidleniu gałęzi buduje misterne gniazdo z drobnych gałązek i trawy. Składa tam od 5 do 6 zielononiebieskich jaj, z których po 12 do 14 dni wykluwają się pisklęta. Są prawie nagie, ślepe, nie potraﬁą same zdobywać

pożywienia, latać ani też utrzymać stałej temperatury ciała, dlatego rodzice muszą je ogrzewać. Po ok. 2 tygodniach usamodzielniają się i opuszczają gniazdo.

Rozwój kosa zwyczajnego (Turdus merula).

Łabędź niemy (Cygnus olor)

Łabędź niemy (Cygnus olor) należy do zagniazdowników. Na płytkiej wodzie, w szuwarach buduje gniazdo, a właściwie układa kopiec z roślinności wodnej, na którym samica składa od 5 do 8 jaj. Po ok. 40 dniach wykluwają się opierzone pisklaki, zdolne do samodzielnego życia. Pozostają jednak jeszcze pod opieką rodziców.

niego łapę i stacza po niej złożone jaja, po czym maskuje gniazdo i wraca do zbiornika wodnego. Jesienią wylęgają się młode, które wygrzebują się na powierzchnię ziemi i wędrują do wody. Niestety w tym czasie wiele z nich pada łupem zwierząt, najczęściej ptaków z rodziny krukowatych.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Louisvdw, Wikimedia Commons, Pixabay, licencja: CC BY-SA 3.0.

(6)

Rozwój łabędzia niemego (Cygnus olor).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Mike Prince, Flickr, Pixabay, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Dziobak australijski (Ornithorhynchus anatinus) należy do jajorodnych ssaków z rzędu stekowców.

W gnieździe zbudowanym z liści samica składa od 1 do 3 jaj, które wysiaduje przez 7 do 10 dni. Młode po wykluciu odżywiają się mlekiem matki, które zlizują z jej sierści (samica nie ma sutków, tylko pola mleczne z gruczołami mlecznymi).

Dziobak australijski (Ornithorhynchus ana nus).

Źródło: Mariel Carr, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozwój prosty u człowieka

Rozwój człowieka to proces, w czasie którego dochodzi do wielu zmian prowadzących do osiągnięcia dojrzałości ﬁzycznej, psychicznej i społecznej. Przemiany ﬁzyczne obejmują powiększanie się ciała, zmiany jego struktury i proporcji oraz doskonalenie funkcji organizmu.

(7)

W rozwoju człowieka możemy wyróżnić dwa główne okresy rozwojowe: prenatalny – trwający od momentu zapłodnienia aż do narodzin (ok. 40. tygodnia życia) i postnatalny – od narodzin aż do śmierci osobnika. Okres prenatalny składa się z trzech etapów:

zygoty (jaja płodowego), trwającego od poczęcia do czasu implantacji zygoty w ścianie macicy (3. lub 4. dzień ciąży),

zarodkowego, inaczej embrionalnego, trwającego do czasu wytworzenia łożyska (od 5. do 10. tygodnia ciąży) i okresu płodowego trwającego do porodu (od 11. do 40. tygodnia ciąży). Okres pourodzeniowy obejmuje kilka etapów rozwojowych, w trakcie których wyraźnie zmieniają się proporcje ciała: u niemowląt głowa stanowi ok. ¼ ciała, ale na dalszych etapach kończyny i tułów rosną szybciej niż głowa i proporcje zaczynają się zmieniać, przez co u dorosłego człowieka głowa stanowi tylko ⅛ ciała.

Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.

Rozwój złożony (pośredni)

W rozwoju złożonym, zwanym inaczej pośrednim, z jaj wykluwają się formy młodociane – larwy. Mogą być one podobne do postaci dorosłej, jednak są mniejsze i nie mają rozwiniętych gonad. Larwy stopniową rosną, liniejąc. U niektórych owadów, larwy przekształcają się w inne stadium rozwojowe – poczwarkę, która przechodzi przeobrażenie (metamorfozę). W czasie przeobrażenia następuje kompletna

przebudowa organizmu i powstanie osobnika dojrzałego.

Rozwój złożony występuje głównie u zwierząt bezkręgowych: parzydełkowców, pasożytniczych

płazińców, szkarłupni, owadów, skorupiaków (np. krabów, krewetek), pajęczaków (z wyjątkiem roztoczy) oraz u wybranych grup kręgowców: niektórych ryb, np. węgorza, oraz płazów.

Samica raka szlachetnego, zwanego rzecznym (Astacus astacus) składa od 113 do 213 jaj, którymi opiekuje się przez 6 miesięcy, nosząc je na odnóżach odwłokowych. Po tym czasie wylęgają się larwy, które przez pierwszych 10 dni trzymają się odnóży

(8)

samicy. Przechodzą wtedy pierwsze linienie. Po 3 tygodniach przechodzą drugie linienie i osiągają wielkość 12 mm. Próbują już samodzielnego życia, ale w razie niebezpieczeństwa uciekają do matki. Po trzecim linieniu, gdy mają już ok. 15 mm, zaczynają funkcjonować samodzielnie.

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Samica nasosznika trzęsia (Pholcus phalangioides) buduje różowy kokon, do którego składa jaja. Przyczepia go nićmi do spodu blaszki liściowej lub zabiera ze sobą i nosi na grzbiecie. Z jaj wylęga się od 30 do 40 larw, które rosną, przechodząc kolejne linienia. Dojrzałość osiągają po około roku.

Źródło: Canapin, Englishsquare.pl Sp. z o.o., Magnus Hagdorn, Olei, Wikimedia Commons, Flickr, licencja: CC BY-SA 3.0.

U większości gatunków zwierząt bezkręgowych występująca w ich cyklu rozwojowym larwa nie przypomina wyglądem i budową osobnika dojrzałego. Często różni się od niego także pod względem środowiska, trybu życia czy sposobu odżywiania. Niekiedy ma wykształcone specjalne narządy larwalne, które stanowią przystosowanie do miejsca bytowania i później zanikają.

Larwy zwierząt mało aktywnych lub osiadłych prowadzą zwykle wolno żyjący tryb życia, dzięki czemu dany gatunek ma większą szansę na rozprzestrzenienie się w środowisku.

Przemiana larwy jeżowca (Psammechinus miliaris) wymaga całkowitej przebudowy jej ciała. Z wolno pływającej, planktonicznej, dwubocznie symetrycznej formy młodocianej w wyniku przeobrażenia ma powstać osobnik o symetrii promienistej, prowadzący przydenny tryb życia. Zawiązek formy ostatecznej tworzy się stopniowo wewnątrz larwy i widać go przez jej przejrzyste ciało. Gdy larwa opadnie na dno zbiornika, przestaje się odżywiać, a jej narządy wewnętrzne ulegają przebudowie, niektóre zaś enzymatycznemu rozkładowi. W efekcie powstaje w pełni uformowana postać jeżowca.

Źródło: Bruno Vellu ni, Englishsquare.pl Sp. z o.o., Ria Tan, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

(9)

Rozwój złożony u płazów

Rozwój złożony płazów ogoniastych, takich jak np. traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), przebiega inaczej niż płazów bezogonowych, których przykładem jest ropucha szara (Bufo bufo).

Cykl rozwojowy płaza ogoniastego i płaza bezogoniastego.

Larwy płazów ogoniastych przypominają postać dorosłą, przez cały okres swojego rozwoju oddychają skrzelami zewnętrznymi i mają fałd płetwy ogonowej. Kijanka płazów bezogonowych różni się wyglądem i budową od postaci dorosłej. Początkowo oddycha skrzelami zewnętrznymi, które zanikają, a ich miejsce zajmują skrzela wewnętrzne okryte fałdem skórnym.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Skójka gruboskorupowa (Unio crassus) to słodkowodny małż żyjący w mule na dnie zbiornika wodnego. Odżywia się, ﬁltrując zawiesinę wodną, z której wyłapuje ﬁtoplankton i zooplankton. Jego larwa, glochidium, aby móc się przeobrazić, potrzebuje żywiciela – ryby. Przyczepia się do jej ciała lub skrzeli i odżywiając się jej krwią, stopniowo przechodzi przeobrażenie w postać dorosłą, by ostatecznie opaść na dno zbiornika. W zależności od gatunku u larw wykształciły się różne przystosowania służące zdobyciu żywiciela. Małże z rodzaju Lampsilis mają na zewnątrz muszli fałd płaszcza

przypominający rybę, dzięki któremu wabią ryby drapieżne. U innych gatunków larwy w celu zwabienia ryb tworzą skupiska przypominające robaki.

Źródło: Doc. RNDr. Josef Reischig, CSc., Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Homar europejski (Homarus gammarus) zamieszkuje skalne dna mórz i oceanów, prowadząc nocny tryb życia. Żywi się głównie małżami, robakami i martwymi rybami. Samica homara składa jaja, które nosi na odnóżach odwłokowych.

Następnie jaja opadają na dno zbiornika, gdzie po dwóch latach wylęgają się z nich planktonowe larwy – żywiki. Żywik, przechodząc kilkakrotnie linienie, upodabnia się do postaci dorosłej homara.

Źródło: Christophe Quin n, Englishsquare.pl Sp. z o.o., Hans Hillewaert, Wikimedia Commons, Flickr, licencja: CC BY-NC 2.0.

 



 



(10)

Larwa traszki grzebieniastej (Triturus cristatus) z dobrze widocznymi skrzelami zewnętrznymi.

Źródło: Piet Spaans, wikipedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), postać dorosła płaza ogoniastego.

Źródło: Rainer Theuer, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kijanki rzekotki drzewnej (Hyla arborea) w dwóch różnych stadiach rozwojowych; osobnik po prawej nieznacznie różni się od rzekotki po przeobrażeniu.

Źródło: Chris an Fischer, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

 



 



(11)

Niektóre larwy płazów ogoniastych, np. salamandry meksykańskiej (Ambystoma mexicanum), zatraciły zdolność do przeobrażenia. Jako kijanki osiągają dojrzałość i są zdolne do rozrodu płciowego. Zjawisko to nazywamy neotenią.

Aksolotl – zdolna do rozrodu larwa ambystomy meksykańskiej (Ambystoma mexicanum).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozwój złożony u pasożytów

W cyklu życiowym pasożytów może następować po sobie kilka różnych stadiów larwalnych, których rozwój wymaga zmiany środowiska oraz żywiciela. Złożoność cykli rozwojowych stanowi przystosowanie do pasożytnictwa. Obecność kilku pokoleń larw pozwala na rozprzestrzenianie się pasożyta oraz

zwiększa prawdopodobieństwo jego przeżycia i zachowania ciągłości gatunku.

Bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum) jest przedstawicielem tasiemców, których dorosłe postacie pasożytują w przewodzie pokarmowym ssaków rybożernych, w tym człowieka. W jego cyklu rozwojowym występuje kilka postaci larwalnych, których dalszy rozwój związany jest ze zmianą środowiska i żywiciela.

Rozwój złożony u owadów – przeobrażenie niezupełne (hemimetabolia) i zupełne

Postać dojrzała płaza bezogoniastego – rzekotki drzewnej (Hyla arborea).

Źródło: Fritz Geller-Grimm, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

(12)

(holometabolia)

Rozwój złożony u owadów jest związany z występowaniem dwóch stadiów pośrednich: larw i poczwarek.

Cechują się one ogromną różnorodnością form i budowy w zależności od gatunku. Cykle rozwojowe owadów mogą zachodzić z przeobrażeniem niezupełnym lub przeobrażeniem zupełnym.

Przeobrażenie niezupełne (hemimetaboliczne) Przebiega według schematu:

jajo → larwa I rzędu → larwa II rzędu → larwa n‑tego rzędu → imago (postać dorosła)

Ten typ rozwoju występuje u owadów prostoskrzydłych, np. pasikonika, termitów, karaczanów czy ważek. Postacie larwalne są z reguły mniej (u form uskrzydlonych) lub bardziej (u form

bezskrzydłych) podobne do postaci dorosłej (imago). Larwy, rosnąc, zrzucają w procesie linienia swój stary chitynowy oskórek, który nie powiększa się wraz ze wzrostem owada. U rosnącego owada stopniowo zanikają lub ulegają przeobrażeniom narządy larwalne (narządy te nie występują w rozwoju prostym). Podobieństwo larwy do postaci dorosłej to powód, dla którego rozwój złożony z przeobrażeniem niezupełnym u owadów jest często mylony z rozwojem prostym występującym u zwierząt należących do innych grup systematycznych.

Cykl rozwojowy pasikonika zielonego (Tettigonia viridissima).

Pasikonik zielony (Tettigonia viridissima) należy do owadów uskrzydlonych. Jego larwa, podobnie jak osobniki młodociane w rozwoju prostym, jest podobna do postaci dorosłej, jednak jest mniejsza, nie może się rozmnażać i nie ma wykształconych skrzydeł. Larwy (zwane pierwotnymi)

w następujących po sobie stadiach linieją, upodabniając się do imago. Stopniowo też rozwijają się u nich zawiązki skrzydeł. Ostatnie stadium larwy, zwane nimfą, ma już skrzydła i przechodzi w postać dojrzałą owada. Ponieważ metamorfoza larwy owada uskrzydlonego wymaga

wykształcenia skrzydeł, z reguły trwa dłużej niż rozwój owada bezskrzydłego i wiąże się z większą liczbą linień.

Przeobrażenie zupełne (holometaboliczne) Przebiega według schematu:

jajo → larwa I rzędu → larwa II rzędu → larwa n‑tego rzędu → poczwarka → imago (postać dorosła)

Ten typ rozwoju występuje m.in. u motyli, błonkówek (np. os), pszczół, muchówek (np. komarów) i much.

Cykl rozwojowy komara pospolitego (Culex pipiens).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Samica komara pospolitego (Culex pipiens) składa jaja na powierzchni zbiornika wodnego. Są one ułożone tak blisko siebie, że nie przepuszczają wody. Z jaj wylęgają się larwy, które są ﬁltratorami.

Na ich odwłoku znajduje się rurka oddechowa, którą pobierają powietrze atmosferyczne, gdy zwisają głową w dół pod taﬂą wody. Poczwarki komara są bardzo ruchliwe (w przeciwieństwie do

nieruchliwych poczwarek u większości owadów) i również oddychają powietrzem atmosferycznym.

Pod koniec metamorfozy nabierają dużo powietrza, co powoduje pęknięcie oskórka i pozwala

(13)

wydostać się na zewnątrz postaci dorosłej – imago.

Ciekawostka

Rybik cukrowy (Lepisma saccharina) jest przykładem owadów, które przechodzą rozwój prosty zwany ametabolią. Samica w szczelinach domostw składa od 2 do 20 jaj, z których wylęgają się osobniki młodociane. Są one podobne do postaci dorosłej, tylko mniejsze i niedojrzałe płciowo; żyją też w tym samym środowisku – tak samo jak organizmy dorosłe bytują w wilgotnych, ciepłych pomieszczeniach i zjadają resztki pożywienia, cukier, kleje organiczne czy papier (celulozę). Stopniowo upodabniają się rozmiarem do postaci dorosłej i osiągają dojrzałość płciową.

Rybiki linieją przez całe życie.

Słownik

gniazdowniki

ptaki, których młode rodzą się ślepe i nagie; wymagają karmienia przez rodziców i są niezdolne do samodzielnego życia

imago

ostatecznie ukształtowana, z reguły zdolna do rozrodu, dorosła postać owada, nieprzechodząca już linień

larwa

stadium rozwojowe występujące w rozwoju zarodkowym wielu zwierząt; larwa aktywnie poszukuje pokarmu; jej wzrost wiąże się z okresowym zrzucaniem zewnętrznej powłoki ciała

linienie

okresowe zrzucanie powłok ciała, np. oskórka, umożliwiające wzrost ciała zwierzęcia neotenia

zdolność płciowego rozmnażania się zwierząt w stadium larwalnym nimfa

ostatnie stadium larwalne niektórych owadów (o przeobrażeniu niezupełnym) i pajęczaków ontogeneza (rozwój osobniczy)

(gr. óntos – byt, będące, istniejące; gr. génesis – pochodzenie) rozwój osobnika od momentu zapłodnienia (powstania zygoty) aż do śmierci

poczwarka

stadium rozwojowe u owadów o przeobrażeniu zupełnym; przekształca się w procesie przeobrażenia w dorosłego osobnika; poczwarka z reguły jest nieruchliwa i nie pobiera pokarmu

przeobrażenie niezupełne (hemimetabolia)

typ rozwoju złożonego u owadów, w którym z jaja wylęga się larwa podobna do osobnika dorosłego, Rybik cukrowy (Lepisma saccharina).

Źródło: AJC ajcann.wordpress.com, Wikimedia Commons, licencja:

CC BY-SA 2.0.

(14)

jednak mniejsza i bez rozwiniętych gonad, a u owadów uskrzydlonych bez rozwiniętych skrzydeł przeobrażenie zupełne (holometabolia)

typ rozwoju złożonego u owadów, w którym występują dwa stadia pośrednie: larwa (niepodobna do osobnika dorosłego) oraz poczwarka

rozwój prosty (rozwój bezpośredni, ametabolia)

typ rozwoju, w którym młody osobnik jest podobny do postaci dorosłej, różni się od niej tylko mniejszym rozmiarem i niezdolnością do rozrodu; w rozwoju prostym nie występuje stadium larwy rozwój złożony (rozwój pośredni)

typ rozwoju, w którym występują formy pośrednie: larwy lub larwy i poczwarki zagniazdowniki

ptaki, których młode po wykluciu widzą, są opierzone i samodzielnie zdobywają pokarm

(15)

Mapa myśli

Polecenie 1

Przeanalizuj poniższą mapę myśli, a następnie uzupełnij ją o informacje na temat rozwoju złożonego zwierząt.

Typy rozwoju zwierząt.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego rozwój patyczaka często mylnie się określa jako rozwój prosty.

Nimfa (ostatnia larwa) patyczaka rogatego (Medauroidea extradentata).

Źródło: Drägüs, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dorosła samica patyczaka rogatego (Medauroidea extradentata).

Źródło: Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

 



 



(16)

Polecenie 3

Korzystając z dostępnych ci źródeł informacji, porównaj cykle rozwojowe dwóch organizmów: raka rzecznego i ślimaka winniczka. Określ, jaki typ rozwoju przechodzi każdy z nich.

Rak rzeczny (Astacus astacus).

Źródło: Web site of the Na onal Park Parc naturel régional des Vosges du Nord, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ślimak winniczek (Helix poma a).

Źródło: Kosiarz-PL, Przykuta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

 



 



(17)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

輸

Ćwiczenie 2

W cyklu życiowym których z wymienionych zwierząt występuje postać młodociana podobna do postaci dorosłej?

traszka górska ważka

komar bocian biały mucha domowa jedwabnik morwowy

輸

Ćwiczenie 3

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z. o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

輸

Ćwiczenie 4

Zaznacz kolumnę, w której znajdują się poprawne cechy danego typu rozwoju.

rozwój prosty □ rozwój złożony

z przeobrażeniem niezupełnym

□

rozwój złożony z przeobrażeniem zupełnym □

larwa podobna do postaci dorosłej

poczwarka larwa niepodobna do postaci

dorosłej

metamorfoza linienie linienie

poczwarka larwa podobna do postaci

dorosłej

poczwarka

輸

(18)

Ćwiczenie 5

Na podstawie analizy ilustracji zaznacz prawidłowe dokończenie zdania i właściwą deﬁnicję wskazanego typu rozwoju.

Cykl rozwojowy żółwia.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

Postać młodociana przedstawiona na schemacie jest charakterystyczna dla rozwoju:

złożonego □ prostego □

Larwa jest podobna do postaci dorosłej, lecz mniejsza od niej

– by osiągnąć jej rozmiary, linieje. □

Postać młodociana jest podobna do postaci dorosłej, lecz mniejsza od niej – w miarę

rozwoju osiąga rozmiary osobnika dorosłego. □

輸

(19)

Ćwiczenie 6

Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących cech rozwoju prostego i złożonego.

W okresie młodocianym komara poczwarka ulega przeobrażeniu w postać dojrzałą owada., W okresie rozwoju zarodkowego owadów występują postacie młodociane: larwa i poczwarka., W rozwoju prostym larwa podobna do postaci dorosłej linieje, zwiększając swoje rozmiary., Postacie młodociane w rozwoju prostym i złożonym z przeobrażeniem niezupełnym mogą być podobne do postaci dojrzałej.

Prawda

Fałsz

醙

Ćwiczenie 7

Rozwój złożony z przeobrażeniem niezupełnym można przedstawić w formie schematu:

jajo → larwa I rzędu → larwa II rzędu → poczwarka → imago

Samica pluskwy domowej w ciągu jednego sezonu składa ok. 350 jaj, przeważnie w marcu, maju i czerwcu.

Larwy wykluwają się, w zależności od temperatury, po upływie od 4 do 19 dni. Pluskwa domowa przechodzi przez pięć stadiów rozwoju larwalnego – każda z postaci potrzebuje krwi, aby przejść w kolejne stadium.

W sposób analogiczny do schematu powyżej przedstaw opisany cykl rozwojowy pluskwy domowej (Cimex lectularius).

醙

(20)

Ćwiczenie 8

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) należy do gatunków zagrożonych wyginięciem. Dorosły owad żywi się sokiem zdrowych drzew. Samica składa jaja w zmurszałych dębowych pniach lub bezpośrednio w glebie.

Larwy żerują zarówno w częściach nadziemnych pnia, jak i w korzeniach. Po upływie od 2 do 5 lat przekształcają się w poczwarkę, która z kolei przeobraża się w dojrzałego osobnika.

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) – samiec.

Źródło: Simon A. Eugster, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Jelonek rogacz (Lucanus cervus) – samica.

Źródło: Simon A. Eugster, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Wyjaśnij, jak na przebieg cyklu życiowego jelonka wpłynie usunięcie na danym obszarze pozostałości po wycince drzew, głównie dębów.

Odpowiedź uzasadnij, podając jeden argument. Uwzględnij stadia rozwojowe jelonka rogacza.

難

(21)

Dla nauczyciela

Autor: Agnieszka Pieszalska Przedmiot: biologia

Temat: Rozwój prosty i złożony

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

9) Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:

h) rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje, Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, na czym polega rozwój prosty;

wskazuje podobieństwa między rozwojem prostym a rozwojem złożonym z przeobrażeniem niezupełnym;

wykazuje różnice między rozwojem prostym a rozwojem złożonym.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;

konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka;

mapa myśli;

gwiazda pytań;

analiza tekstu źródłowego.

Formy pracy:

praca indywidualna;

praca w grupach;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

cztery arkusze papieru A3 z ilustracją gwiazdy (zob. materiały pomocnicze);

(22)

rozsypanka (zob. materiały pomocnicze).

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z treściami zawartymi w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji Faza wstępna:

1. Nauczyciel pyta uczniów: „Czym różni się rozwój prosty od rozwoju złożonego?”. Chętni uczniowie wypowiadają się, a nauczyciel zapisuje ich odpowiedzi na tablicy.

2. Nauczyciel podaje cele lekcji i formułuje jej temat.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy. Każdy zespół otrzymuje arkusz papieru A3 z ilustracją gwiazdy. Zadaniem uczniów jest umieszczenie na ramionach gwiazdy pytań dotyczących zagadnienia znajdującego się wewnątrz niej (zob. materiały pomocnicze, załącznik nr 2). Po wypisaniu pytań uczniowie przekazują gwiazdę następnej grupie, zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara.

Zadaniem kolejnych grup jest udzielenie na arkuszu odpowiedzi na wypisane pytania, na podstawie informacji zawartych w e‑materiale.

2. Po upływie wyznaczonego czasu grupy prezentują swoje gwiazdy. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia informacje.

3. Uczniowie uzupełniają mapę myśli zawartą w e‑materiale o informacje na temat rozwoju złożonego zwierząt.

4. Uczniowie wykonują indywidualnie polecenia nr 2 („Wyjaśnij, dlaczego rozwój patyczaka często mylnie się określa jako rozwój prosty”) i 3 („Korzystając z dostępnych ci źródeł informacji, porównaj cykle rozwojowe dwóch przedstawicieli skorupiaków: raka rzecznego i homara europejskiego.

Określ, jaki typ rozwoju przechodzi każdy z nich”), a następnie sprawdzają nawzajem swoje rozwiązania.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie prosi o przeczytanie odpowiedzi udzielonych na początku lekcji na pytanie:

„Czym różni się rozwój prosty od złożonego?”. Uczniowie analizują je i weryﬁkują.

2. Grupy otrzymują rozsypankę do ułożenia (zob. materiały pomocnicze, załącznik nr 3).

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenia od 4 do 8.

Materiały pomocnicze:

Załącznik 1. Przykładowa gwiazda pytań (pdf).

Plik o rozmiarze 85.76 KB w języku polskim Załącznik 2. Gwiazda pytań do uzupełnienia (pdf).

Plik o rozmiarze 93.32 KB w języku polskim Załącznik 3. Rozsypanka (pdf).

Plik o rozmiarze 24.47 KB w języku polskim

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania mapy myśli:

Mapa myśli może także zostać wykorzystana na zajęciach poświęconych tematowi larw i poczwarek.