Rozdział 8
Metody pomiarów terenowych
i przyrządy pomiarowe wykorzystywane w badaniu koryt rzecznych
Elżbieta Gorczyca, Mateusz Sobucki
Jednym z elementów „ Instrukcji do kartowania koryt ” jest ocena morfometryczna koryta i równiny zalewowej. Do wypełnienia raptularza niezbędne jest wykonanie szeregu pomia- rów. Większość pomiarów jest prosta i nie wymaga specjalistycznego sprzętu. W trakcie badań terenowych określamy morfometrię koryta (profil poprzeczny, podłużny, parame- try brzegów) i form korytowych. Dla progów mierzymy wysokość i kąt upadu warstw skalnych, dla kotłów – głębokość, w przypadku systemu plos i przemiałów dokonujemy pomiaru odległości pomiędzy nimi. Podcięcia erozyjne charakteryzujemy poprzez pomiar ich długości i średniej wysokości, natomiast w przypadku łach rumowiskowych mierzymy ich długość i szerokość (ryc. 1A – C). Charakteryzujemy także frakcję maksymalną rumo- wiska w każdym odcinku.
Dla każdego kartowanego odcinka koryta należy zebrać szereg informacji morfome- trycznych, a także wykonać dokumentację fotograficzną. W tym celu przed kartowaniem należy skompletować niezbędny sprzęt. Są to: metr, taśma miernicza, suwmiarka, aparat fotograficzny, klizymetr, busola geologiczna i tyczka geodezyjna.
Klizymetr (gr. klisis – nachylenie, metrein – mierzyć) to prosty przyrząd optyczny sto- sowany w pracach terenowych związanych z topografią. Służy do mierzenia kąta nachyle- nia terenu względem poziomu (Guzik, Hakenberg 1966). Stosowany jest również do okre- ślania wysokości i odległości (ryc. 2).
Busola geologiczna to przyrząd służący do wykonywania podstawowych pomiarów w czasie prac geologicznych w terenie. Składa się z kompasu magnetycznego, klinome-
Elżbieta Gorczyca, Mateusz Sobucki
116
Ryc. 1. Pomiar podstawowych parametrów morfometrycznych łachy, obliczanie powierzchni łachy z zastosowaniem:
A. metody eksperckiej (współczynnik ⅔);
B. średniej z pomierzonych szerokości reprezentatywnych, C. średniej szerokości określonej metodą ekspercką.
Ryc. 2. Pomiar deniwelacji i nachylenia za pomocą klizymetru i dalmierza:
A. pomiar przy użyciu klizymetru w terenie łatwo dostępnym,
B. pomiar przy użyciu klizymetru i dalmierza w terenie trudno dostępnym.
Elżbieta Gorczyca, Mateusz Sobucki
118
ułatwia wbicie tyczki w podłoże. Tyczka może być składana i wykorzystywana w zestawie ze stojakiem.
Obok wyżej wymienionych przyrządów pomiarowych bardzo przydatne w czasie badań terenowych są: odbiornik G P S, altymetr i dalmierz laserowy (fot. 1, 2). Dwa pierw- sze pozwalają na określenie wysokości n. p. m., dodatkowo odbiornik G P S pozwala na dokładną lokalizację zarówno początku, jak i końca odcinka, a także na lokalizację form czy punktów, w których dokonujemy dodatkowych pomiarów. Pozwala także na pomiar długości odcinka i powierzchni interesujących nas form. Dalmierz laserowy jest niezwy- kle przydatny przy pomiarach do punktów niedostępnych (ryc. 2).
Odbiornik G P S – urządzenie dostarczające informacji o aktualnym położeniu. Jego działanie oparte jest na analizie sygnałów odbieranych z satelitów i wykonaniu wcię- cia liniowego na podstawie wyznaczonych odległości satelita–odbiornik. Nowoczesne odbiorniki wyposażone są w oprogramowanie, które umożliwia określenie odległości, powierzchni i innych parametrów przydatnych w czasie prac terenowych (fot. 1).
Altymetr (łac. altus – wysoki, gr. metrein – mierzyć) – przyrząd do wyznaczania wyso- kości na podstawie pomiaru wartości ciśnienia atmosferycznego. Wykorzystuje zjawisko zmiany ciśnienia atmosferycznego wraz z wysokością. Wymaga regularnej kalibracji ze względu na zmienność ciśnienia atmosferycznego w czasie.
Dalmierz laserowy – urządzenie do określania odległości przy użyciu promienia lasera.
Wykorzystuje pomiar czasu, po którym odbity sygnał wraca do urządzenia, lub pomiar przesunięcia fazowego fali elektromagnetycznej. Ułatwia i przyspiesza pomiary w terenie oraz umożliwia pomiar odległości do punktów niedostępnych. Zawiera oprogramowa- nie, które umożliwia wykonanie obliczeń trygonometrycznych, np. określenie wysokości obiektu (fot. 2).
Oprócz pomiarów parametrów koryta i form korytowych zawartych w instrukcji (roz- dział 2), w trakcie badań terenowych w celu lepszego scharakteryzowania interesującego nas koryta dokonujemy pomiaru prędkości wody w korycie i pomiaru frakcji rumowiska (rozmiaru okruchów) budujących łachy i dno. Określany jest również skład petrogra- ficzny rumowiska.
Prędkość przepływu możemy zmierzyć przy użyciu młynka hydrometrycznego lub metodą pływakową.
Pomiar młynkiem hydrometrycznym – młynek hydrometryczny to urządzenie słu- żące do pomiaru punktowej prędkości przepływu wody. Parcie wody powoduje obrót wir- nika młynka, a prędkość przepływu określa się, zliczając obroty wirnika w danym czasie.
Można także mierzyć czas, jaki jest potrzebny na wykonanie określonej liczby obrotów.
Prędkość wody jest proporcjonalna do ilorazu zliczonej liczby obrotów i czasu wykony- wania pomiaru. W przypadku potoków i rzek górskich ważne jest ze względu na szybkie zmiany prędkości wody, aby czas pomiaru był dość długi. Aby uniknąć błędów i przekła- mań w pomiarach, każdy młynek hydrometryczny powinien być regularnie kalibrowany (Radecki-Pawlik 2011).
Metoda pływakowa – pływaki to przedmioty unoszące się na wodzie i płynące wraz z wodą z taką samą jak ona prędkością. Pomiar polega na zmierzeniu czasu, jaki pływak
Fot. 3. Pomiar frakcji rumowiska metodą Wolmana (fot. Kazimierz Krzemień)
Fot. 4. Pomiar osi otoczaka (fot. Kazimierz Krzemień)
Metody pomiarów terenowychi przyrządy pomiarowe wykorzystywanew badaniu koryt rzecznych
119 przebywa odcinek o znanej, pomierzonej długości. Do pomiaru mogą służyć suche kawałki drewna lub skórka z obranej pomarańczy. Pomiar należy wykonać co najmniej trzykrot- nie i uśrednić wynik. Wykonany pomiar jest pomiarem tylko prędkości powierzchniowej (Leopold 1994).
Kolejnym parametrem jest frakcja rumowiska, czyli rozmiar okruchów budujących łachy i dno. Badania składu frakcjonalnego (mechanicznego) pozwalają na wykreślenie krzywej składu mechanicznego. Cecha ta określa procentowy udział określonych frakcji w masie utworu. W tym celu możemy wykorzystać jedną z poniższych metod.
Metoda Wolmana – metoda najprostsza, niewymagająca specjalistycznego sprzętu, a jedynie taśmy i metra (suwmiarki). W przypadku rzek żwirodennych dokonujemy pomiaru 100 otoczaków pobranych wzdłuż linii prostych, równoległych do siebie lub siatki kwadratów w obrębie jednej łachy lub dna koryta. Średnicę ziarna osadów żwirowych określamy w terenie na podstawie pomiarów osi „ b ” (osi średniej, pośredniej pomiędzy najdłuższą i najkrótszą). Pomiaru dokonujemy wzdłuż zaplanowanych linii pomiarowych lub w siatce kwadratów o oczkach np. co 10, 25, 50 czy 100 cm (fot. 3, 4). Można też poru- szać się po łasze równymi krokami bez patrzenia pod nogi i wtedy zalicza się do próby te otoczaki, które znalazły się pod dużym palcem nogi (Wolman 1954).
Metoda pomiaru frakcjometrem (w skali phi) – metoda pozwala na bardzo szybki pomiar rumowiska i zaliczanie go do poszczególnych frakcji zgodnych z jednostkami phi.
W tym celu używamy specjalnie wykonanego frakcjometra z otworami o interesujących nas przedziałach w skali phi. Przedziały skali phi odpowiadają logarytmowi o podstawie równej 2. Otwory frakcjometra to różnej wielkości kwadraty, których boki mają wymiary odpowiadające wartościom co 0,5 phi w przedziale od -3 do -7 phi (fot. 5).
Metoda sitowa – w wybranym miejscu pobieramy rumowisko z powierzchni 1 m2 materiału budującego łachę. Średnice największych otoczaków mierzymy za pomocą suwmiarki lub metra i obliczamy ich wagę na podstawie objętości i gęstości. Pozostałą część pobranego materiału mierzymy przy użyciu sit o zróżnicowanych oczkach i ważymy, a materiał najdrobniejszy przesiewamy w laboratorium na sitach o średnicy oczek poniżej 1 cm. Szczegółowy opis metody sitowej znajdziemy w pracy Mycielskiej-Dowgiałło i Rut- kowskiego (2007). Metoda ta, ze względu na bardzo dużą pracochłonność, stosowana jest najczęściej do celów budowlanych i przy ocenie jakości żwirów.
Metoda zamrażania próby rumowiska (in situ) w dnie rzeki opracowana została przez P. Carlinga i N. Readera (1982). Dla warunków rzek i potoków karpackich została zaadap- towana przez A. Michalik et al. (1996). Metoda ta polega na zamrażaniu próby rumo- wiska in situ bezpośrednio w dnie potoku lub rzeki. Polega to na wbiciu sondy w dno i wprowadzeniu do niej ciekłego azotu. Gwałtowne ochłodzenie rurki zamraża przyle- gające do niej rumowisko. Czas zamrażania zależy przede wszystkim od uziarnienia i stopnia konsolidacji rumowiska oraz temperatury wody. Wyjętą próbę rumowiska wkłada się do skrzynki z przegrodami co kilka (5 – 10) cm, tak aby na podstawie rozmro- żonego materiału określić skład granulometryczny rumowiska w każdej warstwie, tj. uzy- skać dokładną informację o składzie pokrywy i podłoża. Po rozmrożeniu każdą próbkę poddaje się analizie sitowej. Pobrana w ten sposób próba ma strukturę nienaruszoną.
Dokładny opis metody i wyniki jej zastosowania możemy znaleźć m.in. w opracowaniu A. Radeckiego-Pawlika (2011).
Metoda zdjęcia fotograficznego pozwala na określenie składu frakcjonalnego wierzch- niej warstwy dna koryta bez naruszenia jego struktury. Istotą metody jest wykonanie zdjęcia pionowego aparatem fotograficznym i poddanie go analizie w programie kompu- terowym. W pierwszym etapie wykonywana jest kalibracja zdjęcia na podstawie punk- tów kontrolnych. Następnie dokonuje się automatycznej identyfikacji i pomiaru frakcji poszczególnych okruchów. W wyniku analizy otrzymuje się różnorodne statystyki doty- czące uziarnienia, w tym krzywą uziarnienia. Zaletą metody jest możliwość pozyskania dużej liczby danych w stosunkowo krótkim czasie (Mycielska-Dowgiałło, Rutkowski 2007).
W czasie wykonywania bardziej szczegółowych badań może zaistnieć potrzeba uzy- skania precyzyjnych danych morfometrycznych. Umożliwiają to urządzenia geodezyjne, takie jak tachimetr, niwelator lub zestaw R T K G P S.
Tachimetr – instrument geodezyjny służący do pomiaru kierunków poziomych, kątów pionowych i odległości. Umożliwia wykonanie tachimetrii, czyli szybkiego pomiaru sytu- acyjno-wysokościowego punktów terenowych. Nowoczesne tachimetry elektroniczne typu total station wyposażone są w dalmierze elektromagnetyczne, zapewniają wysoką dokładność pomiarów i szerokie spektrum zastosowań. Tachimetr mocuje się na trójnoż- nym statywie (Jagielski 2007).
R T K G P S (R T K – Real Time Kinematic) – technologia pomiarowa umożliwiająca wyznaczenie położenia punktów terenowych za pomocą odbiornika G P S w czasie rzeczy- wistym z geodezyjną dokładnością. Metoda oparta jest na wykorzystaniu stacji referencyj- nej, która odbiera sygnał z satelitów i wysyła dane do odbiornika ruchomego. W transmi- sji wykorzystuje się nadajnik U H F lub telefonię komórkową (fot. 6, Jagielski 2007).
Niwelator – instrument geodezyjny służący do określania różnicy wysokości pomiędzy punktami w terenie. Istotą pomiaru jest odczyt wartości z łaty geodezyjnej ustawianej pionowo na poszczególnych punktach i obliczanie różnicy wartości odczytów. Warun- kiem koniecznym dla poprawności pomiaru jest poziomość osi celowej, którą uzyskuje się przez ustawienie instrumentu zgodnie ze wskazaniami libell. Niwelator mocuje się na trójnożnym statywie (Jagielski 2005).
Wykorzystanie przedstawionych w rozdziale metod pomiarowych uzależnione jest od zakresu i stopnia szczegółowości prowadzonych badań. Część z prezentowanych metod wymaga zapoznania się z wymienioną powyżej specjalistyczną literaturą. W przypadku konieczności wykonywania szczegółowych planów form korytowych czy profili koryt ist- nieje możliwość skorzystania ze specjalistycznych opracowań (np. Flis 1951, 1959; Guzik, Hakenberg 1966; Pasławski 2010). Przy pomocy zawartych w tych opracowaniach metod można samodzielnie wykonać bardziej specjalistyczne pomiary.
