Pierwsze odgłosy sekularyzacji Prus Krzyżackich 1525 r. wśród członków Zakonu w Rzymie i Wiedniu

Biskup, Marian

Pierwsze odgłosy sekularyzacji Prus

Krzyżackich 1525 r. wśród członków

Zakonu w Rzymie i Wiedniu

Przegląd Historyczny 78/2, 255-268

1987

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

M A R I A N B I S K U P

Pierwsze odgłosy sekularyzacji Prus Krzyżackich 1525 r. wśród

członków Zakonu w Rzymie i Wiedniu

Badania nad przebiegiem rokowań krakowskich wiosną 1525 r. i sfinalizo­

waniem aktu sekularyzacji Prus Książęcych z 8 kwietnia opierały się z zasady

na materiałach proweniencji polskiej i z kręgu wielkiego mistrza Albrechta

von Hohenzollern-Ansbach

Przed okrągło czterdziestu laty A. W o j t k o w s k i

wprowadził do literatury przekaz o rokowaniach krakowskich z kręgu biskupa

warmińskiego M aurycego Ferbera2.

Uwadze uchodziły dotąd materiały pochodzące z niemieckiej gałęzi

Zakonu Krzyżackiego (N iem ieckiego), żywo zainteresowanej kryzysem w Pru­

sach i decyzją swego dotychczasowego duchownego zwierzchnika — wielkiego

mistrza Albrechta. D o władz niemieckiej gałęzi, konkretnie do mistrza

niemieckiego Dytrycha von Kleen we Frankonii docierały po 10 kwietnia

1525, tj. po akcie „hołdu pruskiego” i likwidacji pruskiej gałęzi Zakonu,

relacje o tych wydarzeniach, które przekazywał poszczególnym urzędnikom

w Rzeszy. Ale jeszcze wcześniej niektórzy z tych urzędników, także przeby­

wający w Italii czy Austrii, relacjonowali pośrednio lub bezpośrednio Kleenowi

o wieściach uzyskanych z Krakowa bądź o pierwszych reakcjach w kurii

rzymskiej. Korespondencja ta znajdowała się dawniej w archiwum mistrzów

niemieckich (pełniących też funkcje wielkich mistrzów) we frankońskim

Mergentheim, a po zlikwidowaniu Zakonu w Niem czech w r. 1809 została

w znacznej mierze przeniesiona do Wiednia i znajduje się tam dzisiaj

w zbiorach Deutschordenszentralarchiv, zwłaszcza w dziale „Prusy” (Abteilung

Preussen).

W dziale ty m 3 znajduje się kilka przekazów z wiosny-lata 1525 r.

związanych ściśle z krakowskim aktem sekularyzacji Prus. Zwracał na niektóre

pozycje uwagę A. H e r r m a n n w swej interesującej monografii o działalności

1 W . P o c i e c h a , G en eza h ołdu p ru s k ie g o ( 1467— 1525), G d y n ia 1937, s. 128 i n .; E. J o a c h i m , D ie P o litik d e s le tze n H o c h m e iste rs in P reu ssen A lb re c h t von B randenburg

t. III, L e ip zig 1895, s. 130 n n ., 370 nn.

2 A . W o j t k o w s k i , H o ld p r u s k i w edlu g re la c ji M a u ry c e g o F e rb era , b isk u p a w a rm iń sk ieg o , „ Z a p isk i T o w a r zy stw a N a u k o w e g o w T o r u n iu ” t. X III, 1947, s. 95 nn.

3 Z in w e n ta r y z o w a n y m b a rd zo o g ó ln ie p rzez K . W i e s e r a , N o rd o ste u ro p a u n d d e r D eu tsch e

następcy K leen a — Waltera von Cronberg (1525— 1543)4. N ie interesował

się jednak niektórymi przekazami czy danymi wyjaśniającymi okoliczności

sekularyzacji Prus oraz informującymi o pierwszych jej echach, nie tylko

wśród członków Zakonu w Rzeszy, lecz także w kurii rzymskiej. Dzisiaj

w korespondencji mistrzów niemieckich z r. 1525 zainteresowanie nasze

budzą zwłaszcza dwie pozycje: 1. list prokuratora domu Zakonu Krzyżackiego

w Padwie Dytrycha von Haslach, wysiany 12 maja 1525 r. z Rzymu do

komtura z Blumental (Frankonia) — Fryderyka Sturmfedera z wieściami o wy­

darzeniach w Krakowie, w oparciu o pierwsze relacje, które napłynęły

z Polski (fragmenty ich, niestety nieliczne, zostały dołączone do listu w od­

pisach); 2. obszerny list komtura krajowego austriackiego Josta (alias

Jobsta) Truchsessa von Wetzhausen, wysłany z Wiednia 16 września 1525 r.

do mistrza niemieckiego, a nawiązujący tak do genezy sekularyzacji Prus,

jak i aktualnej sytuacji Zakonu w Rzeszy. Obie te pozycje zasługują naszym

zdaniem na pełny przedruk i wprowadzenie do literatury.

Pozycja (nr 1 ) — oryginał listu Dytrycha von Haslach, członka niemieckiej

gałęzi Zakonu, przebywającego we W łoszech jako prokurator dom u zakonnego

w Padwie, a znajdującego się wiosną w Rzymie, datowany tam 12 maja

1525 r. (Abteilung Preussen, Kart. 394/1, к. 325— 325v) jest faktycznie

odpowiedzią na list Kleena, który już w początkach 1525 r. informował

Haslacha o zamiarach wielkiego mistrza Albrechta dotyczących sekularyzacji

Prus i ożenku, a także wzywał do podjęcia w Rzymie kroków przeciw

tym zamiarom. Haslach nie kierował swego listu bezpośrednio do Kleena,

gdyż był on wówczas w opresji spowodowanej wojną chłopską we Frankonii,

która nie ominęła także jego rezydencji — zamku w Horneck nad Neckarem

(nb. zniszczeniu uległa wówczas większość archiwaliów niemieckich mistrzów

Zakonu sprzed 1525 r.5). Kleen opuścić musiał Horneck i przeniósł się do

Heidelbegu. Hasiach — nie znając losów mistrza niemieckiego — odpowiedź

swoją skierował do Fryderyka Sturmfedera, komtura we frankońskim

Blumental, dalej położonym od regionu objętego wojną chłopską nad

Neckarem.

Istotę listu Haslacha stanowi informacja, że 12 maja 1525 r. dotarły

do Rzymu pierwsze listy z Polski o wydarzeniach w Krakowie z 10 kwietnia

(listy dotarły więc dokładnie w cztery tygodnie po „hołdzie pruskim” ).

Autorami tych listów byli niektórzy biskupi polscy, z arcybiskupem gnieźnień­

skim Janem Łaskim na czele i kanclerz koronny K rzysztof Szydłowiecki,

jeden z głównych autorów koncepcji świeckiego lenna pruskiego. Niestety

treść tych listów nie jest bliżej znana, a tylko dowiadujemy się z relacji

Haslacha, iż zawierały one opis samej ceremonii na rynku krakowskim

i odpis tekstu przysięgi lennej Albrechta (tekst ten został załączony do

listu). Uwagę Haslacha zwracał szczególnie fakt, iż Albrecht wystąpił w czasie

4 A . H e r r m a n n , D er D eu tsc h e O rd en u n ter W a lter von C ro n b erg ( 1525— 1543). B o n n — Bad G o d e sb e r g 1974, s. 39 nn.

5 B. D e m e l , D er D eu tsc h e O rd en und d ie S ta d l G u n delsh eim . G u n d e lsh e im 1981. s. 22 nn.

O DG ŁO SY SEK ULAR Y ZA C JI PRUS K RZY ŻA C KIC H

257

ceremonii hołdu najpierw w płaszczu zakonnym (z czarnym krzyżem),

który po złożeniu przysięgi lennej Zygmuntowi Staremu odłożył, akcentując

świeckość swego stanu książęcego. Hasiach podawał też pogłoskę kursującą

w Rzymie (ale chyba opartą na informacjach z Polski), iż Albrecht ma

teraz poślubić pierworodną córkę Zygmunta Starego (tj. 12-letmą królewnę

Jadwigę Jagiellonkę). D onosił wreszcie, iż papież Klemens VII czuje się bardziej

dotknięty postępowaniem króla polskiego, niż Albrechta w sprawie sekularyzacji

Prus.

D o swego listu, którego treść Sturmfeder miał spiesznie przekazać

mistrzowi niemieckiemu. Hasiach dołączył — obok tekstu przysięgi lennej

Albrechta (którą w druku pomijamy) — także fragmenty dwóch listów, które

dotarły z Polski do Rzymu. Pierwszy z nich pochodzi z listu arcybiskupa

Łaskiego do Tomasza W oźnickiego, kustosza wojnickiego i kanonika gnieźnień­

skiego. Zawiera on jeszcze jeden opis ceremonii hołdu i treść głównych

warunków układu krakowskiego z Albrechtem. N ie wiemy niestety, co zawiera­

ła całość listu prymasa i czy wyrażał on w nim swoją ocenę tego układu.

Natom iast drugi fragment pochodzi z listu jednego z sekretarzy Zygmunta

Starego (nazwisko jego nie jest podane). Podaje on ogólnikow ą informację

0 układzie krakowskim, oceniając nieco sceptycznie, że czy pokój ten

(pax) będzie honesta et speciosa, aliorum est iudicio. Uderza silnie przy tym

podkreślanie zamiaru ożenku Albrechta i jego pełna sympatia dla luteranizmu,

oczywistej herezji. Jest widoczne, że zamiary te nie budziły sympatii na

katolickim dworze krakowskim. W ogóle fragment tego listu świadczy o pewnej

rezerwie zachowywanej wobec układu z Albrechtem w kręgu dworskim

Zygmunta Starego.

Byłoby celowe zbadanie w przyszłości zbiorów Archiwum W atykańskiego,

czy nie znajdują się może w nich oryginały listów biskupów polskich

1 kanclerza Szydłowieckiego, pisane zaraz po 10 kwietnia 1525 r. do czynników

duchownych w Rzymie. W ówczas dopiero obraz nastrojów polskich i opinii

0 układzie krakowskim 1525 r. m ógłby okazać się bardziej zróżnicowany

1 pogłębiony.

Druga z pozycji wiedeńskiego Deutschordenszentralarchiv (Abt. Preussen,

Kart. 398/2, k. 8— 14 i

16v), drukowana niżej jako nr 2, stanowi

oryginał obszernego listu komtura krajowego austriackiego Josta (Jobsta,

Jerzego) Truchsessa do mistrza niemieckiego, bez podania jego nazwis­

ka (był nim nadal Dytrych von Kleen) z Wiednia 16 września 1525 r.

List ten związany jest najściślej zarówno z faktem sekularyzacji Prus, jak jego

genezą oraz pierwszymi posunięciami nowego świeckiego władcy Prus Ksią­

żęcych, a także z jego obroną decyzji o zrzuceniu płaszcza zakonnego.

Osoba autora listu zasługuje na szczególną uw agę6. Jost Truchsess z

fran-6 Brak d o tą d o p r a c o w a n ia b io g ra fii J osta T r u c h sessa v o n W etzh a u sen . Z o sta l też p o ­ m in ię ty w A ltp reu ssisch e B io g ra p h ie t. 11. N ie p e łn e d a n e m a sz y n o p iso w e g o k o m p e n d iu m są w D eu tsch o rd en szen tr a la r ch iv . W ien , sy g n . 4488. K ilk a d an ych za w iera stare ze sta w ie ­ n ie J. V o i g t a . N a m e n -C o d e x d e r d eu tsc h e n O rd en s-B ea m ten , K ö n ig sb erg 1843. s. 33 i n. Por. też H . L i m b u r g . D ie H o c h m e iste r d e s D eu tschen O rd en s u n d d ie B a llei K o b len z, B ad G o d e sb e r g 1969 (in d e k s); M . B i s k u p . P o lsk a a Z a k o n K r z y ż a c k i w P rusach w p o ­

końskiego Wetzhausen należał do najstarszych członków i urzędników Zakonu

Krzyżackiego w Prusach. Byl niewątpliwie krewnym wielkiego mistrza Marcina

Truchsessa von Wetzhausen (z lat 1477— 1489), posiadał także krewnych

w Marchii Brandenburskiej. Przyjęty do konwentu Zakonu w nadreńskiej

Koblencji (na początku lat osiemdziesiątych) został wysiany potem do Prus,

gdzie od początku XVI w. zajmował stanowiska urzędnicze, najpierw wójta

• działdowskiego (r.

1500), następnie prokuratora nidzickiego (r.

1502),

wreszcie szpitalnika (r. 1506) i komtura zam kowego królewieckiego (r. 1512),

a więc przy dworze wielkiego mistrza Albrechta. Był częstym posłem Zakonu

do Polski i Rzeszy w czasach tak wielkiego mistrza Fryderyka saskiego,

jak zwłaszcza Albrechta, który go w r. 1515 skierował jako swego zaufanego

do Koblencji, gdzie pełnił funkcję komtura zam kowego. Przebywał tam najdalej

do r. 1520. W r. 1523 został komturem krajowym austriackim i rezydował

w Wiedniu przez kilka lat (zmarł w r. 1536 w Norymberdze jako szpitalnik

Zakonu). Sam Truchsess podawał w swoim liście z r. 1525, iż przez 42 lata

służył Zakonowi (a więc wstąpiłby do niego około 1484 r.) i jego czterem

wielkim mistrzom (M arcinowi Truchsessowi, Janowi von Tiefen, Fryderykowi

saskiemu i Albrechtowi H ohenzollernowi), czterem mistrzom niemieckim

dwom mistrzom inflanckim. Posiadał więc spore doświadczenie w sprawach Za­

konu tak w Prusach, jak Rzeszy i pozostawał latami w ściślejszych stosunkach

z Albrechtem, swoim zwierzchnikiem tak w Prusach, jak i w baliwacie austriac­

kim, podlegającym (obok koblenckiego, alzackiego i nad Adygą, tj. w po­

łudniowym Tyrolu) wprost wielkim mistrzom w Prusach (były to cztery tzw.

pruskie baliwaty). Dlatego opinie zawarte w jego liście do mistrza niemieckiego

zasługują na pełną wiarę, a zarazem w pełni odbijają mentalność „starego,

pruskiego Krzyżaka” .

List ten był spowodow any akcją Kleena zmierzającą od lata 1525 r.

do zwołania zjazdu przedstawicieli niemieckiej gałęzi Zakonu i przedstawicieli

czterech baliwatów pruskich do Spiry na 19 października 1525 r., aby

naradzić się nad sytuacją Zakonu po sekularyzacji Prus i dezercji wielkiego

mistrza Albrechta. C hodziło o podjęcie akcji u papiestwa i czynników

w Rzeszy, aby ratować egzystencję Zakonu jako szlacheckiej korporacji,

atakowanego za postępowanie Albrechta i zagrożonego aneksjami luterań-

skich władców terytorialnych Niem iec. Istotna też była kwestia podporządkowa­

nia czterech baliwatów pruskich w Rzeszy mistrzowi niem ieckiem u7. Jost

Truchsess, trapiony ciężką chorobą, która utrudniała mu swobodę ruchów,

nie był pewien, czy zdoła jesienią dojechać z Wiednia do odległej Spiry.

Dlatego w swoim liście, będącym odpowiedzią na zaproszenie Kleena na ten

zjazd, przedstawiał obszernie swoje uwagi i rady, na wypadek, gdyby do

Spiry nie dojechał.

byt w ielk im k o m tu rem , op ierając się n a u p o w a żn ien iu w . m istrza A lb rech ta z 5 styczn ia 1515 (reg. R e g esta h isto ric o -d im p lo m a tic a O rd in is S . M a r ia e T heuton icoru m 1198— 1525,

cz. II, w y d . E. J o a c h i m i W . H u b a t s c h . G ö ttin g e n 1948, nr 3965). N a jw id o czn iej byl to p ierw o tn y zam iar A lb r e c h ta , k tóry jed n a k z o s ta l z a n ie c h a n y na sk u tek w ysian ia Josta T ru ch sessa d o K o b len cji — p or. niżej.

O DG ŁO SY SEK ULARY ZA CJI PR US K R ZY ŻA CKICH

259

Są one dwojakiego rodzaju: pierwsze uwagi dotyczą aktualnej sytuacji

w Rzeszy i szukania wyjścia z impasu, w jakim się znalazł. Drugie

dotyczą genezy sekularyzacji i jej okoliczności, a także uzasadnienia przez

samego Albrechta konieczności powstania świeckiego Księstwa Pruskiego —

lenna Polski. N a rady i opinie pierwszego rodzaju zwrócił już uwagę

A. H errm ann8, wydobywając dość tradycyjną postawę starego urzędnika krzy­

żackiego wobec istniejącej sytuacji: nie aprobował on bowiem przejęcia

naczelnej władzy w całej korporacji zakonnej przez obecnego mistrza nie­

mieckiego Dytrycha von Kleen (Truchsess nie był zresztą pewien, czy Kleen

w ogóle utrzymał się na tym stanowisku i dlatego nie podał w adresie

listu jego nazwiska, kierując go ogólnie do „mistrza niemieckich i włoskich

krajów”). N atom iast skłaniał się do wyboru nowego wielkiego mistrza,

najchętniej w osobie księcia brunświckiego Eryka, byłego komtura kłaj-

pedzkiego, a obecnie nom inalnego komtura krajowego koblenckiego. W spra­

wie baliwatów pruskich Truchsess gotów był do zapewnienia im samodzielności,

jedynie pod opieką okolicznych władców terytorialnych. Ten punkt widzenia,

obciążony „pruskimi tradycjami” i własnym interesem,· nie mógł odpowiadać

K leenowi i nie był w przyszłości brany pod uwagę przez niego i innych

przedstawicieli Zakonu.

Istotny dla nas jest drugi rodzaj opinii i faktów w liście Truchsessa.

M ianowicie komtur krajowy austriacki przytoczył kilka danych naświetlających

postawę niemieckiej i inflanckiej gałęzi wobec Albrechta przed 1525 r. D o ­

tyczyły one zwłaszcza wysokości kosztów, które poniosły obie te gałęzie

zwłaszcza na wojnę z Polską w latach 1519— 1521 (Truchsess obliczał je

na 220 tysięcy złotych reńskich dla niemieckiej gałęzi, a ok oło 100 tysięcy

dla inflanckiej). Interesujące jest także wyliczenie trzech przyczyn, którymi

Albrecht publicznie usprawiedliwiał fakt sekularyzacji Prus: niemożność

pozostawania na stanowisku wielkiego mistrza ze względu na naukę Lutra;

wola stanów Prus Krzyżackich, które chciały przejść pod władzę świeckiego

księcia i wypędzić Zakon z Prus; daremne, czteroletnie wysiłki Albrechta

u papieża, cesarza i stanów Rzeszy o uzyskanie pom ocy dla Zakonu

i Prus. Argumenty te propaganda nowego księcia pruskiego kolportowała

wśród szerszych kręgów ludności, także w Austrii, i Truchsess wzywał

mistrza niemieckiego, aby przygotował stosowną replikę.

N a koniec w liście Truchsessa uderzają nas rysy mentalności starego

rycerza i urzędnika pruskiej gałęzi Zakonu, a także utrwalonej „ideologii

misyjnej” w Prusach: Zakon jest „szpitalem niemieckiej szlachty” , która

„szlachetną krwią niemieckiej nacji” wyprowadziła uprzednio pogan z „ciężkiego

barbarzyństwa” i doprowadziła do wiary chrześcijańskiej ; obecnie zaś — na

skutek „przerażającego, niesłychanego postępowania króla polskiego”, szpital

ten (tj. Prusy) ma zostać inkorporowany do K orony Polskiej i jej nacji,

z wielką szkodą i uszczerbkiem dla całej nacji niemieckiej. Dla Truchsessa

tak Zakon, jak Prusy są bowiem członkiem Cesarstwa, dlatego nie można

ich w żadnym wypadku odłączać (alienować) od niego i od niemieckiej

szlachty. Spow odow ać więc trzeba wspólną akcję całej Rzeszy w obronie

Ritterlicher unser Orden, nie podejmując rozmów ze stroną polską i Albrechtem.

Te fragmenty listu Josta Truchsessa mówią nam więc sporo o mentalności

członków pruskiej gałęzi Zakonu jeszcze u schyłku jego istnienia w Prusach.

Zasługują one na pilną uwagę badaczy.

Kierownikowi Deutschordenszentralarchiv w W iedniu drowi Bernhardowi

Dem elowi OT dziękuję uprzejmie za udostępnienie tych interesujących

pozycji i umożliwienie ich zmikrofilmowania.

l

R z y m , 12 m a ja 1525 r. D y tr y c h von H aslach , p ro k u r a to r dom u Z a k o n u K r zy ż a c k ie g o w P a d w ie , d o F r y d e ry k a S tu rm fe d e ra , k o m tu ra z B lum ental.

Z p o w o d u p o w s ta n ia ch łopów w S zw a b ii i F ran kon ii p r z e k a z u je m u w ie śc i dla m istrza n ie m ie c k ie g o [ D y tr y c h a von K le e n a ]. D o n o si o s e k u la r y za c ji P ru s p r z e z w ie lk ie g o m istrza [A lb r e c h ta von H o h en zo llern -A n sb a c h ] i w zięciu ich w lenno o d K o ro n y P o lsk ie j. P o d a je te ż w ieści o w ojnie c h ło p sk ie j, k tó r a ogarn ęła ró w n ież p o sia d ło ś c i Z a k o n u w N iem czech . D o R zy m u d o ta rły d zis ia j lis ty b isk u p ó w p o lsk ic h i k a n c le rza [k o ro n n e g o K r z y s z to f a S zy d lo - w ie c k ie g o ], k tó ry c h f r a g m e n ty H a sia ch p r z e s y ła w za łą c zo n y m o d p isie . Z a w ie ra ją on e opis hołdu w ielk ieg o m istr za k r ó lo w i p o lsk ie m u [Z y g m u n to w i] z 10 k w ie tn ia 1525 r. i zd ję c ia p r z e z A lb re c h ta k r z y ż a za k o n n e g o . A lb re c h t m a p o ślu b ić p ie rw o ro d n ą c ó r k ę k ró la p o lsk ie g o [ J a d w ig ę J a g ie llo n k ę ], P a p ie ż [K le m e n s V III] j e s t b a rd z ie j d o tk n ię ty p o stę p o w a n ie m k ró la p o lsk ie g o niż A lb re c h ta . H a sia ch p r o s i o d o sta n ie mu w ieści z N ie m ie c , on sa m p rze n o si się d o P a d w y.

O r.: D e u tsc h o rd en szen tra la rch iv, W ien, A b t. P reu ssen , K a rt. 3 9 4 /1 , k . 3 2 5 —·325ν. R e s z tk i

p ie c z ę c i sy g n e to w e j w c z e rw c o w y m w o sk u w y c iśn ię te j na k . 3 2 5 v na w y so k o śc i adresu. K o p ie f r a g m e n tó w z listó w b isk u p ó w p o lsk ic h — A b t. P reu ssen , K a r t. 3 9 8 /2 , k . 15— 16, z tłu m a czen iem n ie m ie c k im , te k s t ła c iń sk i t a k ż e na k . 6 5 , n ie m ie c k ie tłu m a czen ie ta k ż e na k . 95 96.

R eg.: K. W ie s e r , N o rd o ste u ro p a und d e r D eu tsche O rden . K u rzre g e ste n t. 1, nr 263.

M e in u n vergrassen w illig d in ste b e v o r , w irdiger und g o n stig e r , lieb er her ch o m p th u r, n a ch d em m it m ein em g n ed ig en h e m d em m eister zu v illm a len sc h rifftlich en tp fo lh e n m it h ö ch stem fleis a u ffm erg h en zu h a b en , a b “ der h o em eister v o n P reu ssen hie z u R h o m in u b u n g w o e etw a s n a ch te ilig s d em T e u tsc h e n G b ie t zu w id er zu erla n g en , d a s so v ie l m ö g lic h zu fo r k o m e n . B zon d er in n ech stem sch rieb en m it a n zeig , w ie d a s Ire G n a d verstend igt. d a s g d a ch ter h oem ester d o r u ff u m b g in g , sich zu b ew eib en und d a s la n d e zu P reu ssen erblich u ff sich zu w en d en . W o g d ech ter h o em eister so lic h s w ürd u n d ersteen h ie zu R h o m zu b ek refftig en , darin rigel fu r sch ieb en etc. U n d n a ch d em iczu n d so h in grau sam u n d jem erlich g esch rey h ie ist aller auffrur d er p aw ren in d em la n d t zu S ch w a b en und F ran gken. n em lic h d a s m an sa g t, g d a c h te p aw ren h a b en N e g k e r s u lm 1, H e ilp r u n 2, W im p ffe n 3, hin

a n a d p isa n e: sk reślo n e: w uss. ' M ia s to N eck a rsu lm n a d N e c k a re m . 2 M ia s to H eilbron n n a d N e c k a re m .

O DG ŁO SY SEK U LA R Y ZA C JI PR U S K R ZY ŻA C K IC H

261

an d er haufTb M e r g e th e im 4 u n d W ir c z b u r g k 5 e in g n o m e n . d en ch o m p th u r zu M erg eth eim g fa n g e n (d a s ich aber als n ich s zu se in gro sslich v e r h a u ff u n d in G o t vertraw ), derh alb ich nit g w u st. w o h in und w em ich a n d e r s, d an Ew er W ird ig k eit. d en ich in allem frid zu se in v erh o ffe , sch rieb en so it. A ls o fu g ich E. W ., d as u ff h eu t d a to d is b rieffs v o n e tlich en b isc h o ffe n und d em c a n czler a u ss P o le n b rie ff h ieher sein k o m e n . D ie schreib en v o n k o n ig v o n P o le n und h o e m e iste r n ew e ze itu n g . w elch e ich E uch h iein v ersch lo ssen z u sc h ig k , au ch a u ss ey len n it h a b m ö g e n d ie la se n in teu tsch tranferirnc 6 . W elch e h u ld ig u n g ist g e sch een am m o n ta g n ach d em P a lm ta g [1 0 IV 1 5 2 5 ] und ist gd a ch te r h o em eister in dem creu cz a u ff d en stu ll. d er d arzu gerich t g w est, ist g a n g en und d em k o n ig in d em creu cz g e sw o r n und g h u ld ig t. U n d so p a ld t d a s g esch een . d a s creu cz v o n im g e le g t und a lso w u ein w eltlich fu rste v o n d em stul g a n g e n . U n d w irt g esa g t, er w ird n em en zu ее d es k o n ig s v o n P o le n erstg b o rn e to c h te r 7. D is als ist gesch een o n w issen u n d w iln d es p ab st u n d m it g ro sem seinem u n w iln ü b er d en k o n ig . m ee d an uber d en h o em ester. D a s hab ich a ls E. W . zu w issen w o ln th o n , P in u n g ezw eiffe lt, E. W . w erd en es m ein em g n ed ig en h e r n 8 fu g lich er , d a n ich a u ss o b g e sc h r ib e n U rsachen w issen lan [sic]'. U n d m u ss seiner G n a d e n fu r n e m en , w il und m e in u n g sey m ich d u ff a ller schierst, d iew eil ich n o c h zu R h o m p in , (d o v o n ich d an in m o n a tsfirste zu z ieh en w iln s pin w id er gen P adu a a u ss u rsach, d a s m an hie sa g t, d a s sich a lle d in g z u V e n e d ig und P a d u a sc h ig k en zu eim k rieg zw isch en d en V en e d ig e r und d em k e y se r 9, / / (d o z u d a s m an m ir algreid t etlic h h a u p tleu t zu b h iitu n g der sta t in s h a u s zu P adu a g eleg t h at) w issen la ssen und d ie sach a u ch w eiter u n d n o ttu rfftiger b e tra ch te n und b h erczig en , d an ich in so lich er zy t sc h reib en k an etc. P it. E. W . w o ln m ich s o eh e und m ö g lic h e n w issen la se n , w ie d es O rd en s, m ein es g n ed ig en hern m eisters sa c h e n m it d en p aw ern g e sc h a ffe n sey, d a n m an h ie sa g t, d as fa st a l h eu ser d u rch d ie paw ren e in g n o m e n und d ie d es O rd en s etlich g ffa n g e n . etlich ersto c h e n sin d . H o f f al tag p essers zu erfarn. W a ss m ir su st in än d ern d e s O rd en s und m ein g esch efften z u s t e t f und z u g sta n d en ist. w il ich m ein em g n ed ig en h e m u ff u n d zu g elegn er zeit zu w issen th o n . E. W . w o llen m ich m it a n tw o r t in kurcz erfraw en , pin ich sc h u ld ig u n d w illig zu v erd ien en . H ab m ich E. W . d o m it n ew lich e m p fo lh e n . D a tu m R h o m e 1525 an 12 M a y in all eyl.

E. W . W.

D itrich v o n H a sla ch , p ro cu ra to r d e s h a u s P adu e D e u tsc h O rdens

D e m w ird ig en . ed eln u n d v esten hern F ridrichen S tu rm fed er, c h o m p th u r B lo m en th a l D e u tsc h O rd en s, m ein em g o n stig e n . g b ie te n d e n hem *.

b w y ra z p o p ra w io n y

c s k r e ś lo n e : u n g ezw e

d n adpisan e

e s k r e ś lo n e : a u ss ursach. f sk r e ślo n e : w ilm .

8 n iże j : C ito B lo m en ta l c ito

4 M ia s to M e rg en th eim ( d z is ia j B a d M e rg e n th e im ) n a d T auberą. 5 M ia s to W ü rzbu rg. 6 P or. n iżej. 1 J a d w ig a J a g ie llo n k a (u r. w r. 1 5 1 3 ). 8 D y tr y c h von K lee n , m is tr z n ie m ie c k i. 9 K a r o l V H a bsbu rg, k r ó l rz y m s k i.

N o v a ex litteris a rch iep isc o p i G n e z n e n s is 10 ad T h o m a m V o z n y tz k i. c u sto d e m V islicensem et c a n o n ic u m G n ezn en se m 1'.

D o m in u s P ru ssiae q u o n d a m M a g ister d ie L u n ae p o st P alm aru m [ 1 0 IV 1525] p restitit ob ire iu ram en tu m in hac fo rm a q u am v o b is m itto . C ui a ssiste b a t frater m a rch io G e o r g iu s ’ 2 et d u x L ig n icen sis, gener r e g iu s 13. Et p restito h o c iu ra m en to p etiit se creari in d u cem et va sa llu m regiu m , ac d e p o su it cru cem et relig io n em et p ro m isit se esse fid e le m su b d itum R egi et su cc eso rib u s Eius. Et sui" filii et su cc eso re s erunt p erp etu í h ered es in Prussia. Et si sui su cc eso re s d efu e rin t. d e v o lu e tu r ille D u c a tu s ad fratres e iu s et su cc eso re s eoru m . qui se d efu erin t. p rim o C o r o n a su cc ed et. D u x n o v u s cu m R eg e et f ilio b cu m fratre et d u ce L ig n a cen si est pran su s e t m u ltip liciter o m n e s tres d o n a ti d u c a tis, v e stib u s, a u reis ca th en is, m u ltis et electis z o b e llis, c y p h is [?] m a g n is et eq u is, ac g a u d iu m d o m u m a b ieru n t. Et cum e x p e n sio n e 16 0 0 0 d u ca tis e is fa ctis et plus.

P reterea R egia M tas est o b lig a ta illi sin g u lis a n n is p en d ere 4 0 0 0 flo r e n o s R en en ses o ta [?] illiu s d u ran te etc. Et ille d u x o b lig a tu r ven ire R egi in a u x iliu m sem p er cu m 300 eq u is, sed d u m ta x a t ad su a c o n fin ia et a b in d e stip en d iis n ostris servire d eb et.

E x litteris secretarii R egis

N o v ita te s su n t, q u o d cu m M a g is tr o P ru ssiae q u o n d a m , n u n c v ero d u ce M o n tereg ii alias K o n ig sb erg en si pax firm ata est, fo rsa n et d iu tu rn a , fo rsa n et R e g n o u tilis, sed si h o n esta et sp e c io sa , a lio ru m est iu d iciu m . D a ta su n t ei p o st p restitu m iu ra m en tu m b o n a o m n ia O rd in is illiu s in feu d u m et h ered ita tem et n ed u m sibi et trib us fratrib u s su is, si ab sq u e p ro ie decesserit. N a m et in c o n v e n ie n tia et plurà co n cu rru n t et u x o rem d u ctu ru s est iure L u teria n o , q u o n ia m to tu s L u terian u s sp irat et m eram h eresim , dii b en e v erta n t, o m n ia certe n ih il a liu d p resagun t, nisi L u teran ism u m . S ed sa p ien ti sit d ictu m ex o ro .

2

W iedeń , 16 w rześn ia 1525 r. J o s t Truchsess, kom tu r k ra jo w y a u stria c k i d o m istrza n iem ieckiego ( D y tr y c h a von K le e n a ). P o tw ie rd za o d b ió r za p ro sze n ia na z ja z d zw o ła n y do S p ir y na 19 p a ź d z ie r n ik a 1525 r. w zw ią z k u z p o rzu c e n ie m p ła s z c z a za k o n n e g o p r z e z w ielk ieg o m istr za [A lb r e c h ta von H oh en zollern

-1(1 Jan lu isk i, a rc y b isk u p g n ieźn ień sk i.

11 Z a p e w n e ch o d zi o Tom asza W oźnickiego. k u sto sza w ojn ickiego, c h o c ia ż w y stęp u je on w źró d ła ch ta k ż e p o d im ien iem Jan a. K u sto sz e m w o jn ick im w iosn ą 1525 r. z o s ta l je d n a k Jan Z a k r z e w s k i (o p ra ła tu rę tę T o m a sz W o źn ic k i u biegal się j u ż tv 1508 r. P o r. J. S zy m a ń sk i, K a p itu ła k o le g ia c k a Н' W ojn iczu 1465— 1786, Lublin 1962, s. 8 7 , 146, 173. N a to m ia st k u s to s z e m w iślic k im o d p o c z ą tk ó w 1525 r. b y ł A n d r ze j Z e t N a r a m o w sk i. O p ra la tu rze g n ie źn ie ń sk ie j T o m a sza W o ź n ic k ie g o b ra k p e w n y c h d a n ych , iv k a ż d y m ra zie n a le ża ł d o d o b rze sy tu o w a n y c h , o b d a rzo n ych k ilk u b en efícia m i p le b a n ó w w a rc h id ie c e zji g n ie źn ie ń sk ie j w latach 1 5 1 0 -1 5 1 1 (in fo rm a c je p o w y ż s z e u zy sk a łe m o d dra F ra n ciszk a S ik o r y z K r a k o w a , k tó re m u s k ła d a m w y r a z y p o d zię k o w a n ia ).

12 J e r z y von H o h en zo llern -A n sb a ch , m a rg ra b ia bran den bu rski. 13 F r y d e r y k 11. k s ią ż ę leg n ick i, sz w a g ie r Z y g m u n ta I.

ODG ŁO SY SEK U LA R Y ZA C JI PRUS K RZY ŻA C KIC H

263

-A n a sb a ch ], N a z ja z d len p r z y b ę d z ie , o ile z d r o w ie m u p o z w o li. N ie o p u s z c za ł o d ro k u W iednia

2 p o w o d u ch o ro b y , b y l ty lk o и' P o żo n iu dla p r z y g o to w a n ia n ie d o szłe g o zja z d u ro zje m c ze g o j - 6 s ty c zn ia 1 5 2 5 ]. P rze d sta w ia o k o lic zn o ś c i o sta tn ie g o p o b y tu w ie lk ie g o m is tr za w W iedniu w d ro d z e do P o żo n ia , za łą c za o d p is je g o p r z y s ię g i len n ej d o sla n ý z K ra k o w a . U bolew a n ad p o stę p o w a n iem P o ls k i и· sp ra w ie P ru s Z a k o n n y c h , n a ra ża to Z a k o n na o b e lg i z e stro n y tu te jsze j ludności. Z A lb re c h te m nie u trzy m u je d o tą d k o re sp o n d en cji a n i k o n ta k tó w . N a le g a na a k c ję u n ie m ie c k ie j s z la c h ty w in te re sie Z a k o n u , a b y p rz e c iw d zia ła ć in k o rp o ra cji [ P r u s ] do K o ro n y P o ls k ie j z e s z k o d ą d la n ie m ie c k ie j nacji. N a se jm ie R z e s z y n a le ży p r z e d s ta w ić w y so k o ść k o s z tó w , p o n iesio n ych w o sta tn ic h la ta ch p r z e z g a łą ź n ie m ie c k ą i in fla n ck ą Z a k o n u na u trzy m a n ie ,,s z p ita la n ie m ie c k ie j s z la c h ty " w P ru sach , a k tó r e nie p o w in n y z o s ta ć o d łą czo n e od C e sa rs tw a R z y m sk ie g o . O sk a rża n ie m istr za n iem ieck ieg o w te j sp ra w ie j e s t b ezp o d sta w n e. W ysian ie p o se ls tw a do k ró la p o lsk ie g o [Z y g m u n ta I ] i n ow ego k się c ia w P ru sach [ A lb r e c h ta ] nie j e s t w sk a za n e . P ropon u je sa m o d zie ln o ść p ru sk ich b a liw a tó w и' R z e s z y , p r z y p o p a rc iu k sią ż ą t teryto ria ln ych , i w y b ó r n o w eg o w ie lk ie g o m istr za w o so b ie E r y k a , k s ię c ia b ru n św ic k ie g o , k o m tu ra k ra jo w e g o k o b łe n c k ie g o . B a liw a t a u stria c k i za sto su je się d o u ch w al, k tó r e będą p o d ję te w sp ra w ie b a lw ia tó w p ru s k ic h . P o d a je w y k a z a rg u m en tó w A lb re c h ta , k tó r e m ają u zasadniać se k u la r y za c ję P ru s d la s z e r s z e j o p in ii (lu te ra n izm , w ola sta n ó w p ru sk ic h , b e z ­ ow ocność w y siłk ó w w szu kan iu p o m o c y z e w n ą tr z ). D o ra d za z ło ż e n ie u sp ra w ied liw ien ia p r z e z Z a k o n na n a jb liższy m se jm ie R z e s z y i za p y tu je o p o s ta w ę m istr za in fla n ck ieg o ( W o ltera von P le tte n b e r g a ) . P ro si o za c h o w a n ie w d y s k r e c ji u dzielon ych rad, a b y nie n a ra z ić je g o rodu nu n ie ła sk ę D om u B ra n d en b u rsk ie g o .

O r.: D e u tsch o rd en szen tr a la r ch iv , W ien , A b t. P reu ssen , K art. 3 9 8 /2 , k. 8— 14 i 16v.

па k to r e j w y c iśn ię ta p ie c z ę ć o p ła tk o w a sy g n e to w a o ra z w ię k s za p ie c z ę ć o p ła tk o w a b aliw atu a u stria ck ieg o z S am son em .

R e g .: K. W i e s e r , N o rd o ste u ro p a und d e r D eu tsc h e O rden . K u rzre g e ste n t. I, nr 273.

[k. S] H o ch w ird ig er furst, g n ed iger herr, zu v o ra n sein E. F urstl. G . u n d H o ch w ird en m ein

u n verd rossen d ien st in gu etem w illen a ltzeit berayt. G n ed ig er fu r st u n d herr, m ier ist ain schreiben v o n E. F urstl G . zu C a p ffe n b u r g 1 a u sg a n g en an freita g n a ch “ B a r th o lo m ei [25 V III 1525] alh ieh er gen W ien in m e in s O rd en s h a u ss am m itv o c h e n v o re N a tiv ita tis M ariae [6 1 X 1 5 2 5 ] zu e k h u m en u n d b e h e n d ig t w o r d e n , darin E . G . n a ch d erlen g m ier a l­ len thalb en e r o ffen t, w es sich v erru gk ter tzeit e tw o m it unserm g n ä d ig sten herren dem h o c h m a iste r 2 d u rch h in leg u n g d es O rd en s h a b it v o n sich g e th o n und d ie landt Preussen fuer sich und seiner G n a d e n g e b lu e tz v erb a n t in w eltlich e h a n d t zu leh en em p h a n g en , dem O rden em p h r em b t und en d eu ssert h at, w ie d a n d a sselb ig schreib en a llen th a lb en seins inhaltz w eiter m itb rin g t und sich g a n tz lic h a u ff d a s vorig an m ich g eth a n schreiben referirt, h ie zu repetirn o n n o t u m b der k u rtz w ellen u n d erlassen . D a r a u s ich dan w eiter E. G . fü rstlich und erlich g em u et a u s sc h u ld ig er O rd en s p h lich t g a n tz lic h und w o l v erstan d en mit w eitern a n g eh en g k h tem b eger und b ev elh m ich u n serm O rden zu ern a u ch m einer schu ld igen p lich t n ach der g r o sw ic h tig e n sach und eu sseristen n o th zu g u et a u f sch ie rn stk u n ftig en d on n erstag nach G a lli [19 X 1525] zu S p e ir r 3 ein zu k u m en . A u ch v o lg u n d w eiter m it h o c h g e ­ d ach ten E. G . än d ern la n d tco m en th o r n d es p reu ssisch en g e h o r sa m b s irer ratzgep ietigeren und c o m e n th o r e n in dieser n o td ü rftig e n sach h elffen b era tsla g en und v o lz ie h u n g th u en , w as des handels n otrdu rft erford ert und e r a is c h t//.

" nadpisane.

1 K a p jen b u rg , sie d zib a k o m tu rs tw a Z a k o n u K r zy ż a c k ie g o w e F rankonii.

2 A lb re c h t von H o h en zo llern -A n sb a ch , u’. m istr z k r z y ż a c k i do 10 k w ie tn ia 1525 r.

[ k . 8 ľ] N u n erk h en t ich m ich s o llic h e s sc h u ld ig und w ere e s zu vo lfa rn v o n g u etem

g an tz w illig , s o feer ich a u s eh a ffter n o th m ein es leib s k h o n d l. m ö c h t o d e r so v e rm o g lich w ehr.

U n d geb d erh a lb en E. G . zu erk en n en , d a s ich in a in em g a n tz en jar a u ss un ver- m o g lic h a it m ein s leib s an a in em p ain o d er sc h e n g k l a u ss d er statt W ien , n ie w eitęr k u m en den a in m a ll gen P r e sp u r g h 4. d o ich h erb erg a u ff d a s c o m p r o m is s 5 u n serm g n ed ig isten herren h o ch m a iste r u n d d en gesch u g k h tern verfa n g en und v ita lia h in a b gep rach t. D ard u rch m ein s O rd en s heu ser d ese r balei fasst lied erlich regiert u n d d ie p erso n e n m ein s O rd en s in d en h eussern und pharren sich a ig e n w illig und w id ersp e n n ig ertza ig en . D erh a lb en s o ich v o n d em e rtzh ertzo g isch em reg im en t v o n Ö sterreich , d a rein ich ra th sp lich t hab m u e ssen th u en , m ich v o n der h an d t so w e it b eg a b , in d isem a u ffru erig en w e se n , d a s sich n och lenger und m ehr in d en fue rstlich en erb lan d en z u etreg t und nit g estilt, ist stu en d zu b eso rg en . Ich w irdt d esselb ig en v o n m ein s O rd en s w eg en m ö rg c lic h e n n a ch ta e l und sc h a d en em p h a h en .

S o hab ich a u ch s o m ö rg clich en sch m ertzen an ern en tem sc h a d e n , d a s ich schier w ed er tag u n d n ach t k ain rue daran m a g h a b en . U n d so it m ich n u n a u ff a in so llic h e n w eg b eg eb en , in d en k u rtzen tagen so w eit, n em lic h 94 m e y ll. d a n n d ie k elten a n g et, stu en d t m ier zu b efu rch ten , ich fuert a in en sc h a d en in d en a n d eren , ich w u r d t / / [ / t . 9] zu m tayl an m ier selbs sc h u ld ig , d a s m ier tzw eifelsfrei E. G . m it än d ern m ein en g ep ietu n d en gelieb ten herren und bruedern nit g u n d ten .

A u s o b e ra n g etza ieten erzelten Ursachen u n d k ain er än d ern k an ich zu d eser tzeit. w ie ich v o n hertzen gern v o llt E. G . än d ern m ein herren g ep ietig ern und bruedern nit w ilfa ren . d a s m ag ich m it G o ft und d en m en sch en b etzeu g en etc.

E. G . th u en w eiter m eld u n g in im sc h r eften , s o ich y e a u ss eh a ft nit ersch ein en m o c h t. d a s ich als d en m ein en ratslag u n d g u etd u n g k en E. G ., än d ern m ein herrn d en gep ietigern z u e sc h u g k h en und m itta ille n w o lt. d o m it sich nit y e m a n tz a u f m ich en d sch u ld ig en d o rfft m ein s a u sse n b le ib e n s o d er so n s t g e m u e tz m a y n u n g zu e r o fn e n . N u n ist nit o n , ich hab bess in d a s 42 jar bei v ier h o c h m a iste r e n . vier teu tsch en m a isstern . zw eien m aystern von L e y fla n n d t, m ein es O rd en s w e s e n th u en und la sse n , so v il g eseh en und g eh ö rt, als m ein g eleich , v illeich t e tw a s m er d an d er g em a in m a n , d a ra u s ich v illie b e r m it E. G . u n d eurn w erd en allen v o n red en w o lt d e n w eiter sch r eib en , in a n se h u n g nit a lle d in g d en b rieffen zu b efelh en seind t.

D w e il aber E. G . m ein a in fa lt in d isem fall w eiter vern em en w o lle n und d o m it auch n y em a n t g eu rsa ch t, sich a u f m ich zu e n d sc h u ld ig e n , so w ill ich so v il m eer th u en lich und m o e g lic h der sach zu g u et, d a sse lb ig a u ch nit verh a lten . E rstlich a lls ged a ch ter etw an unser here der h o c h m a iste r a lh ie v o n m ein es O rd en s h a u ss a b g e sc h a id e n , hab ich nit an d erst gew u st o d er k u n n en erk en n en , d en d a s er d en a n g e se tz te n ta g zu P resburgk in lau t des c o m p r o m is und [/r. 9v] fo rd t b ey K u n ig lich er W irde v o n H u n g a r n 6 d e s O rd en s sach m it crafft und gu etem v leiss su e c h e n w o ll a n e d erh a lb en veru rsach t se in e G n a d e zu m tayl uber m ein w o lv e r m o g e n in v erg a n g em ja r o b . 1800 G u ld e n fue rzestreg k h en a ls d erih en . d er es gern gu et geseh en .

A b er u n geverlich in d reyen o d er vier w o c h e n n a ch so lic h e m a b sch ied ist d ie e in g e slo sse n n eu tzeitu n g m itsa m b t dem g e th a n e n iu ra m en t u n d a y d t v o n seiner G n a d e n zu C racau

4 M ia s to P o żo ń ( d z iś B r a ty s ła w a ).

5 M o w a o p ro je k to w a n y m na 6 sty c z n ia 1525 z je ź d z ie w P o żo n iu . k tó r y m ia ł r o z p a try w a ć

z a ta r g p o ls k o - k r z y ż a c k i o fo r m u łę p r z y s ię g i w. m istr za k ró lo w i p o lsk ie m u . M ie li w nim w zią ć u d zia ł ta k ż e n \ m istr z A lb re c h t z o to c ze n ie m . Z ja z d len nie d o sz e d ł d o s k u tk u na s k u te k w y co fa n ia się P o lsk i.

O DG ŁO SY SEK ULAR Y ZA C JI PRUS K R ZY ŻA C K IC H

₂₆₅

g e sc h e h e n , hieher in d a s Ö sterreich isch reg im en t g esch rib en w o r d e n a u ss k u n ig lich en h o ff v o n P o lln m it d em A b e t z a ic h e n t7. D a r a u s E . G . u n d an d er m ein e herren zu v ern em en h a b e n , w ie sc h im p flic h d ie rech tv ersta n d ig en im reich zu P o lln se lb s under sich d a v o n sc h reib en und reden. D a s ich a ls o m it seiner su b sta n tz m it w em u et u n d hertzlich en laidt e in g e n o m e n und erfo ren m it vast sc h im p fc h e n red en , d ie tä g lic h v o n d em gem a y n en m an d erh alb en u m b a ltz n .

Es h ab en a u ch Ir F u r stl. G n a d e verru gk h ter tzeit a lh ieh er g en W ien fuerstlich er a n w a lt gesch rieb en m it b itt u m b e tlic h e p o llicei d erg leich en a u fz u r ich tn zu K u n ig sp e r g 8 und ändern en d en zu P reu ssen . D a r in ich d ie vera n d ru n g se in s fü r stlich en titls d es au fg e d r u g k h ten sig e ls m it a in em än d ern w a p p e n d es a d lers under a in em h e r tz o g isc h e m h u etlin a u g sch ein lich g e se h e n , aber b isd o h e r m ier n o c h k ain en b u c h sta b en g esch rib n , w ie w o l Ir G n a d e gesch u g k h ter a ig n er p o t hie g e w e st, d a s m ich nit w en ig a lls d en , d er a lw e g b ei sein en G n a d e n g eh o rsa m und II [k. 10] d in stw illig g e fu n d e n ist w o rd en . H a b s d o c h G o tt u n d der tzeyt, b e fo h le n , se in e F u r stl. G n a d e sein a u c h in w e n d ig s d reyer tagen bei K u n ig lic h e r W ird e v o n H u n g ern in die d rey w o c h e n la n g g e le g e n e tlic h und 2 0 m eyll v o n h in n e n , h ab a b er n ie k ain schreib n v o n seiner G n a d e n g e h a b t. U n d a lls d ie g em a in redt lau t so lle n sich b a id e K u n ig lich e W ird e H u n gern , P eh a m u n d P o lln in k u rtz n ach M ic h a e lis [2 9 1 X 1 5 2 5 ] k ü n ftig zu V lm itz in M e r h e n 9 p ersö n lich z u sa m e n fin d en und se h n w erd en . D a rtzu m ein gn ed ig ster her und la n d sfu erst der er tz h e r tz o g v o n Ö ste r r e ic h 10 m it h o h er e rm a n u n g u n d bit erford ert, ach t aber bei m ier Ir D u r c h la u c h tig k e it u n m ö g lic h . U n d als d ie g e m a in redt get, v o n d en ich an d erst so n st n ich ts h ab . so ll m a r g g r a ff A lb rech t der neu h e r tz o g a u ss P reu ssen fuer ain en ob ersten v elld th a u p tm a n g ep ra u ch w erd en in dem a n lig en der d reyer C ro n .

A b er in d isem e r sc h r o g c lic h e m . u n erh ö rtem h an d l d es k u n ig v o n P o lln , a u ch seine G n a d e n o ch w en ig er m a c h t z u th u en g eh a b t h a b en , ist m ein s a y n fa ltig e n b ed en g k en s m ein gu etd u n g k h en und d reu h ertzig er rath , d a s E. G . a n d er m ein e herren u n d brueder sich in yerem h o h en verstan d t v e r g le ic h e n und b efleissig e n u m b a in en trö slich en b eista n d t v o n allem teu tsch en adl, a ls d e n jh e n e n . d en ir sp ita l, d a s s o sc h w ä rlich durch d a s vergessen edl b lu et d er T e u tsc h e n N a c io n erarnt und zu C ristem g la u b en gep ra ch t a u ss der gro b en barberei der h a y d e n sc h a ft, der C ro n P olln und d erselb en n a c io n so ll in co rp o rirt u n d ein g eleib t w erd en zu m ö r g c lic h m a b p ru ch , n ach tail und sc h a d en a ller T e u tsc h e r N a c io n . d a s sy au ch d a s s e lb ig / / [Ar. lOv] i m eren und p h lich ten n o ch n it d u ld e n , leid en o d er ertragn k ö n n en , m ö g e n n o ch w o lle n etc.

M it fu e rg eb u n g u n d under ein em erbarn titl der w a rh a it d a rzu th u n sich a u ff k ü n ftigen reich stag vor a lle n sten d en d e s R eich s in b eisein d e s tro slich n b eista n tz v o m a d l, so v o r v o n m ier g e m e lt c la g w e is la ssen h ö ren , d a s sy zu ain er e rh a ltu n g der lan d t P reussn a ls g ed a c h te s sp ita ls u n d a in em slu ssl der C risten h a it zu m tayl u b er ir v erm ö g en o b 180 0 0 0 G u ld en in v erg a n g en kriegen in creft d es c o m p r o m iss m ein em h erren zu g u et fu erg estreg k h t h a b n . a lla in au s d e m g e p ie t T e u tsc h e r und W elsch er L a n d en . S o se y b ey b rin g lich im grundt d er w a rh eit d a r z u th u n , d a s d ie vier b a ley n Ö sterreich, E lsas, Ö tzsch und C o b e le n tz am R e in s tr a m b 11 zu d e m v e r g a n g e n krieg in P reu ssn o b 4 0 0 0 0 G u ld e n fuerg estreg k h t, geraich t und g eb en h a b en , fa c it in ain er su m m a 2 2 0 0 0 0 G u ld e n . D o m it la ss ich u n g em e lt, w a s der h o c h lo b lic h furst u n d herr d er m aister v o n L e u fla n n d t d artzu g eth a n h a b , d a s ich nit g erin g er n o ch w en ig er a ch t m it seinen so ld a te n und treflich en raisigen z e u g , d ie ich d as

7 P rze k a zu te g o n ie o d n a lezio n o , o d p is te k s tu p r z y s ię g i A lb re c h ta z 10 k w ie tn ia 1525

zn a jd u je s ię w k ilk u o d p isa c h w D eu tsc h o rd en szen tra la rch iv и· W iedniu — p o r. w y że j.

8 M ia s to K ró le w ie c .

9 M ia s to O ło m u n iec na M o ra w a c h . .

10 F e rd yn a n d H a b sb u rg , a r c y k s ią ż ę a u sfria ck i.

11 Są to c z te r y b a liw a ty p o d le g a ją c e w p r o st w. m is tr z o w i: a u s tr ia c k i, a lz a c k i, n a d A d y g ą

m erer tayl erken und g e se h e n , a u ch o b 100 0 0 0 G u ld e n d artzu g eb en und fuergestregk h t hat.

S o ll n u n so lích m ö rg lich e d a r a u f g eleg te su m m a g eltz a lle gar n ich ts sein und unser v ergefn er h o ch m e ister, d a m it d a s lö b lich m a istera m b t T e u tsc h e r und W elsch er N a c io n a ls ain fuerstn th u m b d es R eich s, d erg leich en a lle prelatur [k. 11] d e s O rd en s s o g a n tz lic h in arm uet g efu ert erso g en und e rsch ö p ft u n d se in e G n a d e a u sserh a lb v o lw a r t, w illen und w issen unser a ller als diejhen. d ie n it a lla in ir g elt und g u t treu lich zu g ro ssem n ach tail und sc h a d en d es O rd en s, son d er ir se lb s a ig e n e su b sta n tz leib s und leb en s, m it d a rth u u n g irer aigner p erson fu e rg ese tzt h a b en . ,

D a s aber se in e G n a d e so llic h e s a u sserth a lb aller g lid tm a ss d e s O rd en s, ballein d en von H a y d e g k h 12 a u sg e n o m e n , der so lic h e s th u en m itw isser und v o lla ister g ew est istb, son d er im rath, vo lw a rt, w illen und w issen geü b t und v erh a n d elt, d a s o u ch in k ain em grundt d es rechten sich bei dem lie c h t b ese h e n m ag lassen . H o ffe n und getrau en E. G . gem a y n e sten d t d e s O rd en s und w ir all n y m m erm eh e so lich lan d t und g em a y n en unsern R itterlich en O rden zu sc h m eleru n g d es R ö m isc h e n R eich s sic h s en tzieh en w erd en lassen . U n d sei d eh a lb en ir in ste n d ig e v lelich d ie n stlic h e u n d d reu lich e b itt. d en O rd en cund d ie land P reu ssen c von dem R ö m isc h e n R eich dund g em a y n em teu tsch en a d ld, a ls n it d a s w en ig ist glid t d esselb ig en nym m erm eh r v o n sich a lien iren o d e r en tzieh n lassn . so n d er d en O rden m it h elf, trost und b eista n d t. m itsa m b t g em ey n em teu sch en a d l in g ü n stig em b efelh ż e h a b en , m it ainer offen w er lic h e n p r o te sta c io n e n und b e tz e u g u n g in d isen d es O rd en s eu sseristn n o e te n , d a s sich g em ayn er R itterlich er unser O rd en , d es v o n d em R ö m isc h e n R eich und a llen sten d en d esselb ig en , a u ch a ller rittersch aft und y ed erm en ig clich n o td u rftig e lic h en d sc h u ld ig t wil h ab en und w issen , d a s so llic h s a lles a u sserh a lb v o lw a r t, w illen u n d w issen g esch eh en in laut der schrift und an tw o rt, so E . G . in egetzeiten / / [fc. l l v ] an sein E . G . g eth a n . D o er sich under än d ern in seiner sc h riftlich en a n tv o r t vern em en la ssen der b esv a m ld u n g so lich er a u fg e leg ter b eczich t. d as er sich a u ch so llic h s g a n tz frey und u n sch u ld ig w iss, au ch b ish a n h er nit an d erst, d en ain frum er, cristlich er furst g eh a n d elt u n d h in fu ren in so llich em erk a n t und b efu n d en w erd en w ill, ‘d o m it u n g ellich so lic h s m istra u en r a u f se in e G n a d e p erso n g esetz t werdt''. D a s a u ch E. F rustl. G . m itsa m b t den g lid m a ssen d e s O rd en s und g em a in es a d e ls ain a n se c h lic h e p o tsc h a ft under irn cred en tzen m it ainer n o td ü rftig e n in stru ctio n b a id e herrn8 k u n ig zu P o lln und neu em h ertzo g in P reu ssen g efertigt hett m it ertzelu n g d e s so llic h b eg in n en v o m k u n ig v o n P olln und n eu em h ertzo g in P russen in nit m it sey, a u ch in k a in en w eg d u lden, leid en od er vertragen m ö g en , k ö n n e n n o ch w o lle n , w ie d an so lic h s zu m sc h u g k h lig isten d ie feder w oll m itb rin gen w ürdt und E. G . b a ss d a v o n , d en ich w eiter schreib n o d er a u ss m ein er a in fa lt reden o d er b ed en g h k en k an d , h a n d le n w erden.

D iss w ähr a lso m it der len g m ein a in fa ltig b e d en g k en und r o tsla g , d em son d er zw eifl E. G . und E rw ird igk eit in h o h e m v ersta n d t a u sserh a lb d iser m ein er u nderricht w ol tieffer und w eiter n a ch g ed a ch t h a b en und d ie rech ten m a ss że g e b e n - w o ll w erden w issen . D a rn a ch ich m ich in a lle m th u en und la ssen , w es sich m ein e herren d ie g ep ietiger und la n d co m e n th u r d es p reu ssisch en g eh o rsa m b s e n sliesse n w erd en g a n tz g eh o rsa m lich und gern m it m ein es O rdens a rm en balei richten w ill.

b‘b na m argin esie. c"° na m argin esie. d‘d na m argin esie. M na m argin esie. ' sk reślo n e: v. 8 w v ra z p o p ra w io n y. 12 F ry d e ry k von H e y d e c k , c z ło n e k Z a k o n u K r zy ż a c k ie g o do r. 1525, p ro k u r a to r p is k i, za u fa n y d o ra d c a A lb rech ta .

O DG ŁO SY SEK ULARY ZA CJI PRUS K R ZY ŻA C K IC H

₂₆₇

[k. 12] N a c h d e m ich a u ch b etrach t u n d b ed en g k h . d a s a n g e tz a ig te vier b a lien in den

preu ssisch en . g eh o rsa m b ish a n h er g e h ö r ig und g ew er tig g e w e se n , gar on a in furstl. rat [?] h au p t nit geregirt o d er erh a lten m ö g en w erd en , so n d er d ie h o ch g ro ss n o td u rft erfordert, d a s w ir u n s a u f d a s fu rd erlich ist a in es verg leich en , d erh a lb en u n ser b ed en g k en und w all a in es zu erk iesen der n o td u rft n a ch sich u n d ersten und ir b ed en g k en u n d w illen stein od er setzen in E. G ., als ain en m aister T e u tsc h e r und W elsch er L a n d en o d er ab er in d en h o ch w ird ig en D u r c h la u t, fursten und herren eren E rich, h ertzo g en zu B ra u n sch w eig h u n d L u n n en w u rgh , T e u tsc h O rd en s la n d c o m e n th u r der balei C o b o le n t z 13 a lls a in fru m en teu sch en herren, w ie ich zu G o tt h o ff, er b leib en w erd t, od er ab er o b sich y ed e b a lei an im lan[d]sfuersten und h e r m sch la h en w o lt. W a s a lso d erh a lb en v o n d en d reyen herrn und b ru ed ern d en lan d tk o m th u rn der b en a n ten b a leien in d en beru erten a rticu len sich zu ertregt, w il ich nit and erst,, d an m it v o rw issen und w illen m ein er ratzbruedern der balei e in g e h ö lig t o d er b ew illigt hab en . U nd w a s m ier alls d en v o n E. G . erw ird igen und w eisen z u e gesch rib en w u rd et a u ss g eh a ltem cap itel od er g esp r ech , w ill ich m it m itsa m b t o b g ed a ch te n m ein s O rdens bruedern der balei Ö sterreich g a n tz u n v erw eislic h der p illig k a it n ach h o r se n , erk en n en und b efin d en lassen . D o m it ich ab er E. G . etlich er m ass, so v il m ier w issin d t, d a s w id erspil od er an tw o rten

[k. 12v] und e n d sc h u ld ig u n g m arggraf A lb rech ten d es n eu en h ertzo g en zu erk en n en geb,

so its d a s d a s fu e rn ö m en seiner u n g eg ru n ten en d sch u ld ig u n g .

E rstlich la ssen sich seiner G n a d e n h örn und v e r n o m e n , d a s sein er se ellig k a it in so lich em seinem h o ch m a iste r sta n d t n it traglich o d er len ger leed lich g ew esen sei o d er darin zu b ew arn hab , w issen der L u th eria n isch en v erm a y le d eit seit nach .

F u e r d as an d er, d az di la n d t P reu ssen nit len ger v o n d en O rden regirt h ab en w o lle n se in , so n d er v o n a in em w eltlich en fuerssten und d en O rd en an d en en d en g a n tzlich exterm inirn und a u streib en w o lle n .

F u e r d a s drytt, d a s se in e G n a d e fuer u n d n ach d es O rd en s h a n d lu n g bei b a b st, kayser, allen sta n d en d es R eich s, g em a y n em teu tsch en adl m it d a rth u u n g seiner su b sta n tz getreu lich und v le issig so v il im m er m en sch lich u n d m ö g lic h ain la n g e tzeit v o n jarh geth an m it d a rse tzu n g a lles d e sjh en en , s o er a u f erden g eh a b t u n d v er m o c h t, w elich es d o c h a lles u n ferfen g clich n it g e h o lffe n hat. U n d so L eer se in e G n a d e n it a in verjagter, elen d er furste d es la n d t P reu ssen in d a s v ierd t jar Z y n g ein ers w e iss u m b g e tz o g e n hab w o lle n sein, sei er a u s ertzelten b ew eg lich en und trö slich en n ö te n veru rsach t w o r d e n , sich d es O rd n s zu en d eu ssern und d ie la n d t P reu ssen der m a ss in leh en sw e is zu e m p h a h en . D is s w irt a lso in den g m a y n en m an g ep elt und g etra g en . D o r a u f d an E. G .., W ird ig en u n d W eisen g e d a c h t w o lle n sein, im d isse ertzelte articu l w isse n zu erleg en , d a s d an a u ss g u etem g r u n d t / / [ £ . 13] w o ll g esch eh en m ag, als E. G . und W eish e ite in h o h em v ersta n d zu erm essen h ab en . '

B eslu slich w o lle n E. G ., E rw irdigen u n d W eisen zu hertzen fueren und b etra ch ten , w ie ‘ diser tzeit die d rey C ro n H u n g ern , P o lln und P eh am m it a n h a n g u n g d es g ro ssfu erstu th u m b s v o n L itten , der la n d t R eissen und P reu ssen m it d em h e tz o g th u m b v o n der M a sa und m ererm tayl a ller h e rtzo g th u m b der S e lo ssig , d em B o ib o tz e ffe n , B a d o lie n , M o ltta n und Sa m a tt e n 14 d ie d en n eu en h ertzo g so n d er tzw eilfl a llesa m et m it h elff, tro st u n d b eista n d t n it verlassen w erd en seins fu e rn em e n s, d a s ich in se in e m w erd t ruen und b essen lass.

S o tragen E. G . und E rw ird igk eiten w issen , w ie d a s R ö m isc h e R eich zu d isser tzeit m itsa m b t allem teu tsch en ad l ain g esta lt h a tt, bass d en ich sch reib en kan.

A lla in leu t sich m ein treu h ertziger, u n forlich er o d er u n tze itig er ratslag, a lso m it der leng u n fu erm lich g en u eg a u f d ie en d sc h u ld ig u n g g egen d em R ö m isc h e n R eich und allen sten d en a u ff sc h ie ristk u n ftig e n reich sta g (d a r a u f ich a u ch a ls a in u n w eiser prelat bei h o h er peen

1J E r y k , k s ią ż ę b ru n św ick i, o d r. 1518 k o m tu r k la jp e d zk i, w r. 1524 n om in ow an y p r z e z

w. m istr z a A lb rech ta k o m tu re m k ra jo w y m k o b le n c k im .

14 O k re śle n ia S e lo ssig i B o ib o tze ffe n n ieja sn e; B adolien — P o d o le , M a ltta u M o łd a w ia , S a m a tte n — Ż m u d ź.

erford ert d u rch a in k a y ser lic h e n m a n d a t; h ab d o ch m ein en d sc h u ld ig u n g , w ie vor geh ö rt, a u ch d o h in g efertigt trö stlich er h o ff[n ]u n g g egen k a y ser lic h e n v isc a l nit in die c o n tu m a c ia d eclarirt w erd t) m it d er p r o te sta c io n . d a s E. G . und w ir an d eren , so v il u n s m en sch lich und m ö g lic h u n ser g ew issen , d o m it g eg en G o tt u n d y ed erm en ig clich g era y n ig t h a b en w o lle n .

[£. 13v] D e n w o w ir im er a n d erst d a rtzu e k h o n d e n o d e r m ö c h te n , d a s leid er bei u n s nit steet o d er m ö g lic h ist, so it d aran u n ser leib , leb en und w a z w ir a u ff erd en v erm ö ch ten nit erw in d en in d en fu e sta p ffen zu b eleih en lau t un ser p r o fe ss io n , w ie w ir d ie se lb ig e n in e in g a n g u n sers O rd en s erfu n d en h etten , m it a n g eh en k h ter b itt. E. G . n o c h m a ls m it g em a y n em O rden in g u tem u n d g ü n stig e m b efelich że h ab en .

V or und o b än d ern h a n d ln w o lt ich g ern e w issen , w e h s m ein es g n ed ig en , g ep ietu n d en herren d es m aisters v o n L e y ffla n d t15 g e m u e t in d iser eu ssersten n o th d es O rd en s w eh e. B in trö stlich er h o ffn u n g , er sey zu so lich er m a lsta t u n d g esp rech sein troslich räth und p o tsc h a ft z u sc h u g k en , a u ch ern eu t g efo rd ert und g ep eten w o r d e n . U n d w ie ich sein G n a d e erk h en ain lan ge tzeit v o n j a m g eseh en und v er n o m e n h a b , s o so ll im tzw eifelsfrey d iser h a n d t u n d w e n ig zu hertzen g en , so n d er all sein v e r m ö g e n E. G . und u n s än d ern zu erh a ltu n g un sers O rd en s sta tu ta , p riv ileg ia und regalia se tze n .

U n d w es a lso d erh a lb en E. G . und E rw irdigen a lle n th a lb e n b e g e g n e t o d er v o r guet a n siec h t, b itt ich d in stlic h m ich bei zu efellig er p o ts c h a ft, d ie m an g em a y n lic h a lle a ch tta g zu N u r m b e r g g eh a b en m a g , w erd e verste n d ig en .

D a s a u ch d iser m ein ra th sla g n it a n d erst d en r a tsw eiss v o r d en la n d c o m p th o r n d es p reu ssisch en g eh o rsa m b s und so n s t E. G . ra tzg ep ietig e ren g e le s e n , p o n d erirt und erw o g e n w erd t. d w eil nit g leich yed erm a n m itg eg eb en a lle d in g zu heln.

[£. 14] od er v ersch w eig en , d e n in d a s m ö c h t m ein em h erk h u m en , g esch lä ch t o d er g eb lu etz v erw a n ten bei d em fü r stlich en h a u ss B ran d en w u rgh n a ch te il o d er U ngnade d arau ss en d ste n , d a s ich d o ch fuer m ein p e r so n , s o v il nit a c h t, d w eil m ech m ein c o n sc ie n tz s und g w isse n d esh erm o n t u n d m ibrin gt. H iem it b efelch ich m ich E. G ., E rw ird igen und W eish e iten als m ein em g n ed ig em g e p ie tu n d e n g elieb ten herren, d en w o ich d e n se lb e n w eiter all m ein s v e r m ö g e n in g an tz d in stlic h e r w ilfa ru n g ersch ein en k o n d t o d er m ö c h t, b in und b leib ich g a n tz w illig . D a tu m W ien sa m b sta g n ach d es H e y llig en C reu tz E rh eb u n g d es X V I tags S ep te m b ris a n n o D o m in i im X X V to.

‘E . G . d in stw illig e r J o b st T r u c h sses, D e u tsc h ss O rdens la n tc o m p th u r der b a lley Ö sterreich m a n u p ro p ria su b scrip siť .

[k. 16v] D em h o ch w ird ig ei), g eistlich en fu ersten und herren, herren N . T e u tsc h O rd en s

m aisster T e u tsc h e r u n d W elsch er L a n d en , m ein em g n ed ig en und g ep ietu n d en herren in Irer F ü rst. G n a d e se lb s aig en e h a n d t.

h sk r ó c o n y w y ra z,

inną ręką.