Andrzej F. Dziuba
"700 lat myśli polskiej: filozofia i myśl
społeczna XVII wieku", Warszawa
1979 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/1, 182-185
b a rd z o m in im a ln ie z o s ta ł d o tk n ię ty . Z a b ra k ło szerszeg o z a ry s o w a n ia jeg o o d d z ia ły w a n ia n a cało ść a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j e u ro p e js k ie j. F a k te m je s t, iż n a d a l d y s p o n u je m y z n ik o m y m i o p ra c o w a n ia m i z teg o z a k re s u .
J a k o e le m e n t p o z y ty w n y z a le ż y o d n o to w a ć c e n n e a z a ra z e m c ie k a w e filo z o fic z n e a n a liz y d z ie ł m a la r s k ic h . T a k ż e z a m ie sz c z o n e r e p r o d u k c je są d o d a tk o w y m e le m e n te m p rz y b liż a ją c y m i u ła tw ia ją c y m le k t u r ę w ie lu fra g m e n tó w .
W d ość b o g a ty c h p rz y p is a c h w y s tę p u je w ie le n ie k o n s e k w e n c ji, b r a k ó w (por. n p . s. 38, 42, 166, 207). Z a m ie sz c z o n y , c e n n y in d e k s n a z w is k je s t n ie k o m p le tn y (por. n p . s. 594, 601). U ła tw ia on z n a c z n ie o rie n ta c j ę w o g ro m n y m g ąszczu n a z w is k p r z e w ija ją c y c h się n a k a r t a c h k sią ż k i. Z d u ż y m u z n a n ie m n a le ż y o d n o to w a ć p o ja w ie n ie się n a r y n k a c h k s ię g a rs k ic h o s ta tn ie j p r a c y p ro f. В. S u c h o d o ls k ie g o . W y d a n ie to je s t ty m c e n n ie js z e , g d y ż u k a z u je się w 'f r a n c u s k im , co u ła t w i a z n a c z n ie s z a n s ę jeg o z a u w a ż e n ia i w y k o r z y s ta n ia w ś ro d o w is k a c h b a d a c z y za c h o d n ic h . A u to r po z a p re z e n to w a n iu w c z e ś n ie j e p o k i R e n e s a n s u u d o s tę p n ia k o le jn y o k re s d z ie jó w a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j, X V II i X V II I w ie k . P u b lik a c ja t a s p o tk a się z p e w n o ś c ią z s z e ro k im u z n a n ie m s p e c ja lis tó w , choć ja k k a ż d e d zieło lu d z k ie p o s ia d a sw e n ie d o s k o n a ło śc i. W y ra ż a ją c w d z ię c z n o ść W y d a w c y , Z a k ła d o w i N a ro d o w e m u im . O sso liń s k ic h o ra z I n s ty tu to w i H is to r ii N a u k i, O ś w ia ty i T e c h n ik i P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , k tó r e g o s ta r a n ie m p r a c a t a u d o s tę p n io n a z o s ta ła czy te ln ik o m , n a le ż y życzyć je j a u to r o w i d a ls z y c h w y n ik ó w b a d a w c z y c h n a d p o z n a n ie m p rz e s z ło śc i a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j.
A n d r z e j F. D ziu b a
700 la t m y ś li p o ls k ie j. F ilo z o fia i m y ś l sp o łe c zn a X V I I w ie k u . W y
b r a ł. o p ra c o w a ł, w s tę p e m i p rz y p is a m i o p a tr z y ł Z b ig n ie w O g o n o w sk i, część 1, s. 738; część 2, s. 469, W a rs z a w a 1979, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e B a d a ją c y te r a ź n ie js z o ś ć i w y b ie g a ją c y m y ś la m i w p rz y s z ło ść n ie m o gą z a p o m n ie ć ty c h , k tó r z y ż y c ie m i w k ła d e m s w e j p r a c y d o p ro w a d z i li n a u k ę do a k tu a ln e g o s ta n u ro z w o ju . W k a ż d y m fa k c ie n a p ła s z c z y ź n ie n a u k o w e j, c h o ć b y n a jb a r d z ie j g e n ia ln y m , tk w i w ie le e le m e n tó w w y p ra c o w a n y c h p rz e z p o p rz e d n ie g e n e r a c je u c z o n y c h , a n ie k ie d y c a łe p o k o le n ia p o p rz e d n ie . Is to tn y m z a d a n ie m je s t w ła ś c iw e w y k o r z y s ta n ie teg o d o ro b k u . O c zy w iście m u s i to b y ć p o p rz e d z o n e g ru n to w n y m i i w ie lo a s p e k to w y m i a n a liz a m i. P ro c e s w ie lo s tr o n n y c h i w ie lo k ie r u n k o w y c h b a d a ń ź ró d e ł i p rz y c z y n s ta n u d z is ie js z e j n a u k i p o zw o li ró w n ie ż o d tw o rz y ć d ro g ę , ja k a p ro w a d z iła do n a jn o w s z y c h p rz e m y ś le ń i o sią gnięć.
W y d a je sie. że ja k o s p e c y fic z n y w y ra z re a liz a c ji sy g n a liz o w a n y c h p o trz e b , n a le ż y o d n o to w a ć p o ja w ie n ie sie m .in. z b io ro w eg o d z ie ła 700 l a t m y ś li p o ls k ie j w y d a w a n e g o p rz e z Z a k ła d H is to r ii P o ls k ie j F ilo z o fii N o w o ż y tn e j (p rz y w s p ó łu d z ia le Z a k ła d u H is to rii P o ls k ie j F ilo z o fii Ś re d n io w ie c z n e j) w r a m a c h I n s ty tu t u F ilo z o fii i S o c jo lo g ii P o ls k ie j
A kadem ia N a u k . W p r e z e n ta c ji k o le jn y c h o k re s ó w w y ró ż n io n o ta k ż e wiek X V II, k tó r e m u p o św ię c o n o o d d z ie ln ą p u b li k a c ję F ilo z o jia i m y ś l
społeczna X V I I w ie k u . Z a m ie sz c z o n e te k s ty w y b r a ł, o p ra c o w a ł, w s tę
pem i p rz y p is a m i o p a tr z y ł Z b ig n ie w O g o n o w sk i.
Całość p u b lik a c ji S k ład a się z d w ó c h części p o p rz e d z o n y c h o b s z e r nym w s tę p e m (s. 9— 92). A u to r w s y n te ty c z n e j f a r m ie d o k o n a ł w p r o w adzenia w cało ść p r o b le m a ty k i o ra z w p o sz c z e g ó ln e te k s ty z a m ie sz czone w a n to lo g ii. N a jw ię c e j u w a g i p o ś w ię c ił d z ia ło w i p ie rw s z e m u tra k tu ją c e m u o m y ś li sp o łe c z n e j i p o lity c z n e j, k tó r y ta k ż e je s t n a jo b szern iejszy ta k ż e w z a k re s ie p r e z e n to w a n y c h te k s tó w . W s tę p z a m y kają u w a g i d o ty c z ą c e z a s a d e d y to r s k ic h , k tó r y c h d ru g ą część o p r a cował Z d z isła w Z a w a d z k i. Z a m ie sz c z o n o t u ta k ż e w y k a z sk ró tó w .
M ając n a u w a d z e c h a r a k t e r p r e z e n to w a n e j p u b lik a c ji, z k o n ie c z n o ś ci, jej tr e ś ć z o s ta n ie p o d a n a ty lk o w fo r m ie s y g n a liz a c y jn e j. D z ia ł pierw szy p r e z e n tu ją c y m y ś l sp o łe c z n ą i p o lity c z n ą o ra z św ia d o m o ść stanow ą, n a ro d o w ą i h is to ry c z n ą z a w ie r a te k s ty : S e b a s tia n a P e tr y c e - go z P ilz n a , J a k u b a Z a w isz y z K ro c z o w a , M a c ie ja K a z im ie rz a S a r - biew skiego, J a n a C rella,· S z y m o n a S ta ro w o ls k ie g o , W o jc ie c h a D ę d o łę c - kiego, K a s p r a S ie m e k , J o a c h im a P a s to r iu s , Ł u k a s z a O p a liń s k ie g o , J a n a L u d w ik a W o lzo g en a, S a m u e la P rz y p k o w s k ie g o , A ro n a A le k s a n d r a O lizarow skiego, J a n a A m a sa K o m e ń sk ie g o , A n d rz e ja M a k s y m ilia n a Fred ry , S ta n is ła w a K o ż u c h o w sk ie g o , J a n a S a c h s, E r n e s t a K ö n ig a , S ta nisław a H e r a k liu s z a L u b o m irs k ie g o , K rz y s z to fa H a r tk n o c h a i J a n a S ch u ltz-S zu leck ieg o .
K w estii to l e r a c j i p o ś w ię c o n y z o s ta ł k o le jn y d ział, z a w ie r a ją c y te k s ty : K rzysztofa O s to r o d ta , A n d rz e ja W o jd o w sk ie g o , M a te u s z a B e m b u sa , tekst a n o n im o w y , F a b ia n a B in k o w sk ieg o , J a n a C re lla , S z y m o n a S t a row olskiego, S a m u e la P rz y p k o w s k ie g o , J o n a s z a S z lic h ty n g a , M ik o ła ja Cichowskdego i J a n a S a c h s.
Dział tr z e c i z a w ie ra te k s ty d o ty c z ą c e filo z o fii re lig ii, w ię z i r e l i g i j nej i s p o ró w w y z n a n io w y c h . P r o b le m a t y k a t a u k a z a n a z a s ta ła n a p o d stawie K a te c h iz m u r a k o w s k ie g o o ra z te k s tó w B a r tło m ie ja B y th n e ra , M arcina S m ig le c k ie g o , J a n a M a k o w sk ie g o , J a n a S z y d ło w sk ie g o , M ik o łaja A rn o ld a , J o n a s z a S z lic h ty n g a , J a n a L u d w ik a W o lzo g e n a, J a n a Amosa K o m e ń sk ie g o , Ł u k a s z a O p a liń s k ie g o , D a n ie la K a ła ja , K a z im ie rza Ł y sz e z y ń sk ie g o i d y s p u ty m ię d z y k a to lik a m i a a r i a n a m i w ro k u 1660 w R o żn o w ie.
Część d ru g ą p r e z e n to w a n e j a n to lo g ii o tw ie r a ją te k s ty d z ia łu c z w a r tego, d o ty c z ą c e e ty k i, e s te ty k i i r e f le k s j i n a d h is to rią . W k o le jn o ś c i podane z o sta ły f r a g m e n ty p is m B a r tło m ie ja K etik en m arm a, S e b a s tia n a Petrycego z P ilz n a , S z y m o n a S ta ro w o ls k ie g o , M a c ie ja K a z im ie rz a S a r - biew skiego, J a n a C re lla , A n d r z e ja G o łd a n o w sk ie g o , J a n a J o n s ta n a , J o achima P a s to r iu s , S ta n is ła w a H e r a k liu s z a L u b o m irs k ie g o , J a n a S a r - tomusa i J a n a G o tlib M o e lle ra .
Fizyka i k o sm o lo g ia to k o le jn y d z ia ł o p a r ty n a te k s ta c h J a n a B ro ż ka, P io tra K riig e ra , J a n a H e w e liu s z a , W a le r ia n a M a g n i, W o jc ie c h a W ijuka K o ja ło w ic z a , H e n r y k a N ico lai, J a n a K o ła c z e k -P la c e n tiu s a , H e n ryka S c h a e v e , J a n a M a y e ra , A d a m a K w ir y n a K rasn o d ęb sik ieg o , S z y m o na S ta n isła w a M a k o w sk ie g o , S ta n is ła w a S ło w a k o w io a , F e r d y n a n d a O h m Jan u szew sk ieg o , W o jc ie c h a T y lk o w s k ie g o i J a n a D o m in ik a Z a ją e z - kowica.
O statni, sz ó s ty d z ia ł p r e z e n to w a n e j a n to lo g ii p o św ię c o n y z o s ta ł lo gice i m e ta fiz y c e . Z a w ie ra on te k s t y B a r tło m ie ja K e c k e n m a n n a , M a r
c in a S m ig le c k ie g o , S a m u e la W ie rz c h o ń sk ie g o , J a n a L u d w ik a W olzo- g m a , J a n a Jonisitona, J a n a M o ra w sk ie g o , T o m a sz a M ło d z ia n o w sk ie g o , S z y m o n a S ta n is ła w a M a k o w sk ie g o , J a n a K rz y s z to fa R o s te u s c h e ra , F e r d y n a n d a O h m J a n u s z e w s k ie g o , J a n a S a r t o r iu s a i J a n a G o tlib M oel- le r a . C a ło ść a n to lo g ii z a m y k a s ło w n ic z e k w y ra z ó w s ta ro p o ls k ic h , s k o r o w id z osób i sp is ilu s tr a c ji. S z c z e g ó ln ie c e n n y je s t w s p o m n ia n y s k o r o w id z o<sób, k tó r y z n a c z n ie u ła tw ia p o ru s z a n ie się w o g ro m n y m g ąszczu n a z w is k w y s tę p u ją c y c h w p r z y ta c z a n y c h te k s ta c h o ra z w części b ib lio g ra f ic z n e j. P r e z e n to w a n a p ra c a , n a w e t w t a k b a rd z o p o b ie ż n y m p rz e g lą d z ie , o g ra n ic z o n y m do w y lic z e n ia n a z w is k a u ta r ó w te k s tó w , u k a z u je b o g a c t w o n a g ro m a d z a n y c h m a te r ia łó w , t a k co do ilo śc i ja k i, w y d a je się, co do ró ż n o ro d n o ś c i te m a ty c z n e j. A u to r z e b r a ł r e p r e z e n ta t y w n e o ra z g o d n e u w a g i te k s t y p rz e d s ta w ic ie li p o sz c z e g ó ln y c h d z ia łó w filo z o fii i m y ś li sp o łe c z n e j w P o ls c e X V II w ie k u . O czy w iście, co w s p o m in a sa m a u t o r (por. s. 10), d o b ó r b u d z ić m o że ta k ie czy in n e z a s trz e ż e n ia . B ę d z ie o n o s ta te c z n ie s p r a w ą s u b ie k ty w n ą , c h o ć b y o p ie r a ł się n a tzw . o b ie k ty w n y c h r a c ja c h . W y d a je się, je d n a k , że z n a c z n ie o d c z u w a się b r a k te k s tó w M ik o ła ja z M o ścisk , z n a n e g o lo g ik a , czy A d a m a z O p a to w a , r e k t o r a A k a d e m ii K ra k o w s k ie j. T e n o s ta tn i z re s z tą , ja k b y z z a sa d y , p o m ija n y je s t w . b a rd z o w ie lu p u b lik a c ja c h tr a k t u j ą c y c h o p o l s k ie j m y ś li w ie k u X V II. T y m c z a s e m , ja k się w y d a je , o s ta tn ie b a d a n ia (por. n p . k s. J a c e k B e re z iń s k i, A d a m z O p a to w a te o lo g m o r a lis ta X V I I
w ie k u , L u b lin 1977 (A rc h K U L , m a s z y n o p is) p r z y w r a c a ją m u n a le ż n e
m ie js c e w c a ło śc i p o ls k ie j k u l t u r y te g o stu le c ia .
G ąszcz n a z w is k o ra z p re z e n to w a n y c h m y ś li s ta je się b a r d z ie j z ro z u m ia ły d z ię k i o g ó ln y m w ia d o m o ś c io m z a w a r ty m w e w s tę p ie o ra z w s p e c ja ln y c h w p ro w a d z e n ia c h do w ię k sz o ś c i te k s tó w p o szc z e g ó ln y c h a u to r ó w . Co w ię c e j, w y d a je się, iż z a b ie g te n , z w ła sz c z a w n ie k tó r y c h p rz y p a d k a c h , je s t k o n ie c z n y , czy w rę c z n ie z b ę d n y , co z re s z tą p o d k r e ś la sa m a u t o r w s tę p u (por. s. 10—1 1). P e w ie n n ie d o s y t m o że b u d z ić p r e z e n ta c ja s a m e j e p o k i, co u ła tw ić m o g ło b y z ro z u m ie n ie g e n e a lo g ii, f o r m y czy n a w e t p ó ź n ie js z y c h d z ie jó w w ie k u p rz y to c z o n y c h te k s tó w . W y d a je się, że z w ła sz c z a w o d n ie s ie n iu do X V II w ie k u , k tó r y p o s ia d a t a k w ie le k ra ń c o w o p rz e c iw s ta w n y c h sobie o p in ii, b y ło b y to szcze g ó ln ie c e n n e . P o d a n e s k r a jn o ś c i n ie u p o w a ż n ia ją je d n a k do zło teg o ś ro d k a , lecz r a c z e j b a r d z ie j do szczeg ó ło w y ch i b a r d z ie j p o g łę b io n y c h b a d a ń .
D a n e b io g r a fic z n e z a sa d n ic z o o p ie r a ją sie n a n a jn o w s z y c h u s t a l e n ia c h b a d a w c z y c h . N a to m ia s t d a n e b ib lio g r a fic z n e b u d z ić m o g ą n ie d o s y t czy p y ta n ia , n p . o d n o śn ie do T. M ło d z ia n o w sk ie g o . Z o g ó ln y ch zaś p o m in ię ta z o sta ła z u p e łn ie E n c y k lo p e d ia K a to lic k a w y d a w a n a p rz e z T o w a rz y s tw o N a u k o w e K U L , a p rz y n o s z ą c ą s y n te ty c z n e z e s ta w y b io g ra - f ic z n o -b ib lio g r a fic z n e k ilk u a u to r ó w w y m ie n ia n y c h w a n to lo g ii.
W y d a w c a p o p rz e z o d e jś c ie od z a sa d e d y c y jn y c h z a s to s o w a n y c h w to m ie I i I I a n to lo g ii 700 la t m y ś li p o ls k ie j n ie w y k o r z y s ta ł p e w n e j s z a n s y p o d a n ia w m ia r ę k ry ty c z n e g o w y d a n ia t a k c e n n y c h i i n t e r e s u ją c y c h te k s tó w . N ie m o ż n a z p e w n o ś c ią m .in . z a b ie g u te g o tłu m a c z y ć k o n ie c z n o śc ią ry tm ic z n o ś c i w y d a w a n ia p o sz c z e g ó ln y c h to m ó w a n to lo g ii. T o c h y b a n ie o d p o w ie d n i a r g u m e n t w k o n te k ś c ie t a k w y so k o o c e n io n e j e d y c ji m .in . p rz e z W. T a ta r k ie w ic z a i in n y c h w sp ó łc z e s n y c h h is to r y k ó w filo zo fii.
Biorąc p o d u w a g ę m .in . w sp o m in a n y , p rz e z a u to r a p o ś p ie c h (por. s. 91) w an to zw ró c ić u w a g ę n a n ie k tó r e ty lk o e le m e n ty fo r m a ln e o d n o szące się do b ib lio g r a fii. M ó w iąc w sp o só b b a rd z o g e n e ra ln y , id zie przede w s z y s tk im o k o n s e k w e n c je w z a k re s ie p r z y ję ty c h z a s a d o p isu b ib lio g raficzn eg o . W szc z e g ó ła c h zaś, p r z y k ła d o w o : p o d a w a n ie s k r ó tu im ienia a u to r a p rz e d lu b po n a z w is k u (p o r. n p . I 627; I I 285), je d n o lity skrót im ie n ia te g o sa m e g o a u to r a (por. n p . I 371 i II 233; I 388 i 493; I 228 i 224), p is o w n ia ty t u łó w d z ie ł k u r s y w ą (por. n p . II 296), b r a k i m iejsca w y d a n ia (por. n p . II 90), b r a k i o k r e ś le n ia to m u (por. n p . I I 90), n u m eracja to m ó w r z y m s k a lu b a r a b s k a (por. n p . I 228; II 305 i n p . I 95, 124, 130). W ie le o p isó w b ib lio g r a fic z n y c h je s t n ie ja s n y c h (por. np. I 413, 429) lu b n ie p e łn y c h (por. np. I 137, 300). Z am ieszczany w y k a z s k r ó tó w n ie je s t k o m p le tn y (por. n p . I 244, 569, 573; II 285). O p ró c z stkrótu w y s tę p u ją c e g o w w y k a z ie a u to r n a o k r e ś le n ie tej s a m e j p o z y c ji u ż y w a je szcze in n e g o (F w P i F P S P , p o r. np. I 569, 622, 626, 636; II 12, 90). O p ró cz b łę d ó w w w y k a z ie w y s tę p u ją liczne d a ls z e (por. n p . I 5, 145, 622; II 207). T y lk o je d e n r a z a u to r p o sługuje się d ość p o w s z e c h n ie p r z y ję ty m sp o so b e m k o le jn e g o p o w o ła n ia się n a to sa m o d zieło u ż y w a ją c s k r ó tu „w y d . c y t.” (I 700). T ru d n o znaleźć u z a s a d n ie n ie te g o f a k tu .
Wiele z p o d a n y c h tu p rz y k ła d o w o n ie d o c ią g n ię ć , b ra k ó w czy b łę dów m ożna b y ło u n ik n ą ć p rz e p r o w a d z a ją c n a le ż y tą k o r e k tę , a o s ta te c z n ie ich w y d ź w ię k p o m n ie js z y ć p rz e z z w ró c e n ie n a n ie u w a g i w z a łą czonej e r r a c ie . F a k t te n w y d a je o d p o w ie d n ie św ia d e c tw o t a k c e n n e m u w y d a w n ic tw u ja k im je s t P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , a k o n sekw encji b e z p o ś r e d n ie j c z y n i z a m ie sz c z a n ą b ib lio g r a fię n ie w p e łn i op eraty w n ą, p o m n ie js z a ją c je j w ia ry g o d n o ś ć o ra z w ła ś c iw e p rz e z n a c z e n ie w p r e z e n to w a n e j a n to lo g ii. O g ó ln ie s ta n o w ią b r a k i te w y r a z p o ziomu e d y to r s k ie g o p re z e n to w a n e g o d z ie ła , k tó r y dość często b u d z i uzasadnione n ie d o s y ty , z w ła sz c z a w p ra c a c h ty p u h is to ry c z n e g o .
P o p rz e sta ją c n a p rz y k ła d o w o w y lic z a n y c h n ie d o c ią g n ię c ia c h , n a le ż y stw ierdzić, że n ie p o m n ie js z a ją o n e z a s a d n ic z y c h w a r to ś c i p r e z e n to w a n e j antologii. D o ty c z ą o n e z a sa d n ic z o ty lk o b ib lio g r a fii. N a le ż y z p e ł nym u z n a n ie m o d n o to w a ć p o ja w ie n ie się t e j p o zy cji, k tó r a u d o s tę p n ia bardzo w ie le te k s tó w po r a z p ie r w s z y w p r z e k ła d z ie p o ls k im , czy te ż w form ie d r u k o w a n e j. B o g a ta m o z a ik a p o ls k ie j m y ś li filo z o fic z n e j i społecznej X V II w . s ta ła się b a r d z ie j d o s tę p n a . K o le jn e s tu le c ie z 700 la t m yśli p o ls k ie j, d z ię k i p r e z e n to w a n e j p u b lik a c ji, w z b o g a c iło sie o cenny m a t e r i a ł p o z n a w c z y t a k d la h is to ry k ó w filo z o fii ja k i m y ś li społecznej.
