(1889—1972)
ostać profesora Szumana związana jest ściśle z Uniwersytetem Jagiellońskim, psychologią na tymże Uniwersytecie oraz miastem Kraków. Dla niektórych mieszkańców Krakowa pozostanie wewspomnieniachpowtarzającasię przez wiele lat scena spaceruulicą Piłsudskiego Pana Profesora,ubranego w brązo
wą budrysówkę, z żonąZofią. U Jego uczniów zjwe pozostały wspomnieniadyskusji z Romanem Ingardenem; eksperymentów nad odmiennymi stanami świadomości prowadzonych zWitkacym, który uwiecznił Profesora na kilku portretach, czy też współpracy zJanem Pugetem nadprzygotowywaniem kabaretuRóżowa Kukułka.
W środowiskupsychologów nazwiskoStefana Szumana kojarzy się przedewszyst
kim z pionierskimi badaniami nad mową dziecka oraz sztukądzieckai wychowaniem estetycznym. Niesposóbmówić opolskiej psychologii rozwojowej, nie uwzględnia
jącsetek dzieł Szumana, które w większościdotyczyłyrozwojui wychowaniadziecka.
Jest jednym znajwybitniejszych polskichpsychologów,któryodegrałważną rolęw two
rzeniu podstaw współczesnej psychologii dziecka.
Stefan Szuman urodziłsię 2stycznia 1889 w Toruniu. Był jednym zsiedmiorga dzieci Eugenii (z domuGumpert) i LeonaSzumanów. Ojciec jego, znany i szanowa
ny chirurg i społecznik, prowadził w Toruniuprywatnąklinikę; jegohobby było hodo
wanie kwiatów.Wdomu rodzinnym zetknął sięStefanSzuman z takimi dziedzinami sztuki, jak muzyka, literatura, malarstwo. W pamiętniku wspomina ozauroczeniu obrazami, muzyką. Nauki pobierał w pruskim gimnazjum, które źle wspomina: nie lubiłuczyć się wjęzyku niemieckim, atakże przedmiotynauczania nie wywoływały wnimzainteresowania. Po ukończeniu gimnazjumrozpoczął, nażyczenie ojca, stu
diamedycznewe Wrocławiu, którenastępniekontynuował w Monachium i Wurzbur- gu. Już w czasie studiów medycznych wykazywałzainteresowanie problemami filo zoficznymi, światopoglądowymi,artystycznymi. Po ukończeniustudiów medycznych odbywał praktykę na uniwersytecie w Monachium i przygotowywał pracędoktorską, której bronił w 1914 r. Kiedy wybuchła Iwojna światowa, Stefan Szuman jako pod oficer sanitarny wojska niemieckiego (urodził się pod zaborem pruskim i studiował w Niemczech) zostałpowołany do służby wojskoweji spędził kilkalatnafronciejako lekarzpołowy. Został ciężkoranny pod Cambrai w 1917 r. W 1919 przekradł się do wojsk powstania wielkopolskiego i brałw nimudziałjako lekarzpołowy. Zawybitne zasługi w ratowaniurannych,inicjatywęi odwagęzostałw 1920 r. odznaczony Krzy żemWalecznych. Po powrociez pola walkiStefan Szuman nieobjął klinikirodzinnej w Toruniu. Podjął natomiast studia na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu w Po znaniu wzakresie psychologii ipedagogiki, a jednocześnierozwijał zainteresowanie sztuką, będąc studentem Szkoły Sztuk Zdobniczych, gdzie poznał Zofię Szczepan- kowską, swoją przyszłą żonę. W1922 r. założył rodzinę; miał dwoje dzieci: córkę Grażynę isyna Krzysia (zmarł w trzecimrokużycia). StefanSzuman i jego żona Zo fia prowadzilidzienniczki rozwoju obydwojgaswoich dzieci. Pod kierunkiem profe
soraStefanaBłachowskiego, psychologa, Szuman przygotował nauniwersytecie w Po znaniu rozprawę doktorską Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka
i na jej podstawieuzyskałstopień doktora filozofii w 1926 r.Następnie wyjechał do Genewy, gdzie w Instytucie Jana JakubaRousseau nawiązał kontakt zeznanymi uczo
nymi: pedagogiemEdouardem Claparede’em i psychologiem JeanemPiagetem. Z Ge
newy udałsię doWiednia, gdzie spotykał się z CharlottąBiihler, znaną autorką dzieł z zakresu psychologii rozwojowej. Po powrocie do kraju ukończył w 1927r. pracę habilitacyjną Badania-nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko. W rokpóźniejuzyskał stanowisko docenta na Uniwersytecie Jagielloń
skim.TuzałożyłKatedręPsychologiiWychowawczej w 1928 r. W 1934uzyskałtytuł profesora, a w 1939 został członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejęt ności.
W czasieII wojny światowej na własną rękę zorganizowałw 1939 r.wChrzano
wie (województwo lubelskie) punkt opatrunkowy, gdzie leczył kilkudziesięciu ran
nychżołnierzy. W następnychlatachwojnywyjechał do Luborzycy, skąd dojeżdżał do Krakowa, aby prowadzić komplety tajnego nauczania zpsychologii. Jednocześnie związałsięzArmią Krajową i działał jakolekarz partyzanckiego batalionu Skała wpo wiecie miechowskim. Za udział wruchu oporuzostał w 1961 r. odznaczony Krzy żemPartyzanckim. W czasie przebywania w Luborzycy przygotowywał pracę o oso
bowości —Natura, osobowość i charakter człowieka.
Po wojnie Profesor Szuman wrócił do Krakowa i podjął pracę organizowania życia naukowego: w latach 1945—1947 pełnił funkcję rektora Wyższej SzkołyPeda gogicznej w Krakowie; byłaktywnym działaczem Związku Nauczycielstwa Polskie go, kierując pracami sekcji wychowania estetycznego; działał w Komitecie Nauk Pe
dagogicznych PAN; uczestniczył w pracach towarzystwnaukowych: psychologicz nym, filozoficznym, psychiatrycznym; w Towarzystwie Higieny Psychicznej zorganizował pierwsząpo wojnie poradnięzdrowia psychicznego,którą początkowo kierował. W Uniwersytecie Jagiellońskimzainicjował i zorganizował studia psycho
logicznejako samodzielny kierunekWydziału Filozoficzno-Historycznego. Kierował Katedrą Psychologii naUniwersytecie Jagiellońskim do 1960 r. Za prace w kształce
niu studentów i nauczycieli otrzymał w 1965 r. tytuł honorowy Zasłużonego Na
uczyciela PRL, a w 1967 r. — Medal Komisji Edukacji Narodowej. Wcześniej, w 1954r.,otrzymałwysokie odznaczenie państwowe: Krzyż OficerskiOrderuOdro dzenia Polski. Wostatnichlatach życia przeniósł się doWarszawy, gdzie zmarł 16 maja 1972. Został pochowany na cmentarzu w Wilanowie.
Nie sposób wtym szkicu przedstawić wszystkich dokonań Profesora Szumana zawartych wponad 200 pracach opublikowanych, jego korespondencji, nieopubliko- wanych wykładach irękopisach. Prace Profesora, zwłaszcza te pisaneprzed wojną, były cenione i znane także za granicądzięki publikowaniu ich w języku francuskim, niemieckim i angielskim, arecenzje tych prac pojawiały się również wzagranicznych czasopismachnaukowych. TwórczośćProfesora Szumana odzwierciedla jegorozległe zainteresowania,pasję naukową,z jaką wynajdywał corazto nowe problemy badaw
cze; ujawniapomysłowośći pracowitość badacza oraz wnikliwość interpretatorawy
208 MariaKielar-Turska
ników badań. Tekstyprzygotowywaneprzez Profesora świadcząo wrażliwości estety, który dbał, bydziełom nadać piękną iprzystępną dla czytelnikaformę.
Uczniowie Szumana zwracają uwagę wewspomnieniach naniezwykłąjego ak tywność, nienasyconą wręcz żądzę poznania dziecięcej psychiki, twórczą ekspansję wpodejmowaniu i realizowaniu planów badawczych. Gabinet, w którym pracował, mieścił się do końca Jego życia w pokoju nr 8 na II piętrze w kamienicy przy ul.
Piłsudskiego 13. Pokój był „zawalony”książkami i przesiąknięty dymem zfajki,zktórą nigdysięnie rozstawał.
Pisa!najchętniejołówkiem na papierze cyklostylowym.Ołówkiem, ponieważdrobne poprawki wołał wymazywać gumą niżskreślać;wybierał szorstki cyklostyl,ponieważ nie naciskając na ołówek mógł szybko podążać za myślą. .. Jego pismo byłodrobne i niełatwe do odczytania.
— wspomina uczeń Edward Franus (1989).Profesor pracował w gabinecie od wczes
nych godzinrannychdopóźnychwieczornych. Lubił,by w tym samym czasie prze
bywalii pracowali w zakładzie jego asystenci.W dni wolne od pracy chętnie urządzał wspólne wycieczki, które takżebyłyokazją do naukowych dyskusji.
W niniejszymszkicu przedstawione zostanąjedynie wybrane wątki oryginalnej twórczościnaukowej Stefana Szumana.
METODA BADAŃ
W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku psychologia,pozostającapod wpły
wemintensywnie rozwijającego się behawioryzmu, chętniekorzystałazmetod ekspe
rymentalnych itestowych. Szuman przychylnie nastawionydo takich sposobów ba dania psychologicznego, wskazywał jednocześnie naich jednostronnośći niewystar- czalność.Krytycznie oceniał wartość testów jakonarzędzia diagnostycznego, ale uważał jezaprzydatnejakozadaniapozwalającepoznaćtakieprocesypoznawcze,jak percep
cjaczy myślenie. Jego zdaniem, dla psychologa ważny jestnietylesam wynik uzyska nyw rozwiązaniu zadania testowego, ilepoznanieprocesów psychicznych, które do prowadziłydo uzyskania tego wyniku. Szuman samprowadził wiele badań ekspery
mentalnych i testowych; pod jego kierunkiem przygotowano polskie wersje wielu testów i eksperymentów. Jednakże nie przeceniał analizyilościowej takuzyskiwanych danych.Dbał, byanalizailościowa ijakościowa współgrały w opracowaniu. Zwracał uwagę na wnikliwąanalizę psychologiczną rezultatów badania, na potrzebę prowa
dzeniaanalizy popełnianych przez dzieci błędów; towłaśnie błędy pozwalają zrozu
mieć, jakimi drogami biegniemyśldziecka,odkryć sposoby dziecięcego myśleniai ro
zumowania.
Poznaniu rozwoju, zdaniem Szumana, służą najlepiej obserwacja, rozmowa z dzieckiem i analiza jego wytworów. Szczególnie wiele uwagi poświęcił Szuman metodzie obserwacji. Za najbardziej wartościowe dla psychologii dziecka uznawał systematyczne gromadzenie danych ozachowaniu dziecka — wformie dzienniczków.
Zarównosam prowadził zapis zachowań swoich dzieci,jak i zachęcałswoich uczniów do takiego sposobu zbierania materiału (dziennikiprowadzili m.in. Władysław Dy ner, Maria Przetacznikowa). W ten sposób został zgromadzony unikatowy materiał obejmujący zapis wypowiedzi izachowania kilkunastu dzieci wkontakcie z dorosły
mi w naturalnych sytuacjach codziennych.Zapisy te obejmująróżne okresy życia dziec ka: najwcześniejsze — od6 miesiąca do prawie 12 roku. Materiał dzienniczków po zwala naśledzenie rozwojudzieckakrok po krokui uchwyceniedyskretnychzmian, których zauważenie nie byłoby możliwe przy zastosowaniu innej metody badania.
Prowadzenie dzienniczka obserwacji pozwala na zebranie materiału w warunkach naturalnych, dając możliwośćpoznaniaszerokiegokontekstu rozwoju.Dodać należy, że Szuman wykorzystywał do rejestracji zachowań dzieciwszystkieaktualneosiągnię ciatechniczne, awięc fotografię, film. Był pierwszym psychologiem w Polsce, który dostrzegał w technicefilmowej i fotograficznej wartościowe narzędzia badań psycho
logicznych, zwłaszcza w dziedzinie psychologii rozwojowej. Wymienione powyżej niektóre cechy warsztatu badawczego Szumanasprawiają,że stosowane przez niego sposobybadania pozostają aktualnewświetle osiągnięć psychologii ekologicznej (ba
danie w naturalnych sytuacjach), nauk o poznaniu (interpretowanie, wyjaśnianie za
chowań),a zapis fotograficzny i filmowy stał się w dwu ostatnich dekadach XX wie
kupodstawą dokumentacji rozwoju dziecka. Dobrzesię ■stało, że unikatowy w skali światowej materiał dzienniczkówmowyzostał zapisany w programie komputerowym CHILDES(przez Magdalenę Smoczyńską) i w takiej formie może być dostępnydo badań porównawczych.
ISTOTA ICZYNNIKI ROZWOJU
We wczesnych pracach Szumana zaznacza się tendencja do ujmowania organizmu i psychikiłącznie, aw konsekwencji szukanie podstawfizjologicznychzjawiskrozwo jowych. Stanowiskotakie, lansujące zasady naukowego przyrodoznawstwa, nie było popularne w okresie międzywojennym; dzięki niezależności poglądów Profesora Uniwersytet Jagielloński był w tym zakresie wówczas jedynymośrodkiem postępo wej myśli psychologicznej. Ta idea Profesora została najdobitniejprzez niego wyrażo
na w pracy przygotowanej wspólnie ze Stanisławem Skowronem Organizm a życie psychiczne (1934). Wpracy tejProfesor przedstawił m.in. mało jeszczeznanepoglądy
Pawłowaorazwyjaśnił probleminstynktu wodniesieniu do człowieka. Do tezy Paw łowao adaptacyjnej funkcji reakcji odruchowych organizmów zwierzęcych na świat zewnętrzny, mających nacelu regulacjęstosunków organizmu zotoczeniem, a także do tezy Karola Marksa o poznawaniurzeczywistości przez człowieka w toku oddzia
ływania na nią, nawiązał Szuman w późniejszej pracy Roladziałaniaw rozwoju umy słowymmałego dziecka (1955/1958). Rolę działaniarozpatrywał w trzech aspektach:
jako źródło poznania,jako sprawdzian prawdziwości poznaniaijako czynnik rozwo
ju umysłuczłowieka. Opisał formyaktywności przystosowawczej człowieka; przed
210 Maria Kielar-lùrska
stawił fazowycharakter aktu działania.Pracatazawiera również wszechstronną iwnik
liwą analizę struktury aktu działania dziecka. Profesorpokazał, iż wmiarę jak pod miotuświadamia sobie poszczególne elementy własneji cudzejdziałalności,jego dzia łalnośćstajesię coraz bardziejrozumna: zamierzona, przewidująca i planowa. Działa
jąc, dziecko uczy się poznawać świat oraz przekształcać gow sposóbświadomy i celowy.
Omawiana pracazainicjowała strukturalnąi funkcjonalną analizę czynności ludzkich podjętą później przez TadeuszaTomaszewskiego i jego szkołę naUniwersytecieWar szawskim.
W pracy O czynnikachkształtujących psychikę dziecka wwieku przedszkolnym(1960) wyłożył Szumanswoje poglądy naczynniki rozwoju dziecka. Nawiązując docztero- czynnikowej koncepcji rozwoju, zaproponowanej przez psychologówradzieckich, roz
winął własną koncepcję czynników wewnętrznych (potrzeby,skłonności, dążenia oraz aktywnośćwłasna podmiotu) i zewnętrznych (środowisko oraz nauczanie i wycho wanie). Nie przeceniał roli środowiska, natomiast akcentował rolę aktywności włas
nej, dzięki której dziecko nie odzwierciedla świata biernie. W wychowaniu dziecka ważne staje sięzatempozostawienie musamodzielnościi swobody.
BADANIANAD JĘZYKIEM DZIECKA
Znaczące miejsce w naukowym dziele Szumanazajmują jego pionierskie badania i na
pisane na ich podstawie prace dotyczące rozwoju mowy dziecka. Przy współpracy swoich uczniów zgromadził obszernymateriał dzienniczków obserwacji, wktórych zapisywano wypowiedzi dziecka wraz z kontekstem wypowiedzi dorosłych, na tle konkretnej sytuacji.Jakkolwiek dzienniczki byłyprowadzone z myślą o badaniach nad mową dziecka, okazałosię, że mogą stanowić podstawę do opracowaniawielu innych tematów dotyczących rozwoju. Posłużyły one do pokazania, jaka jest orientacja dziec
ka w czasie(Rozwój orientacjidzieckawczasie, 1958) iwprzestrzeni (Rozwój orientacji w przestrzeni, 1958), co wiedzą dzieci obudowieciała ludzii zwierząt (Rozwój orien
tacjidzieckawbudowie i czynnościachciała ludzii zwierząt, 1958), jakie nawykikształto wane są u dzieci 2- i 3-letnich (Rozwój i kształtowanie się nawyków u dzieci2- i 3-letnich, 1958), jakie tematy podejmują dzieci w zabawie (Zabawy tematycznedzieci, 1958).
W ostatnich dwu dekadach naszego stulecia wielokrotnie używano materiału „szu- manowskich” dzienniczków, byprześledzić początkii rozwój orientacji dziecka w ja
kimśproblemie, np. w gospodarce, mowie pisanej, procesach poznawczych człowie ka(badania prowadzone przez pracowników Zakładu PsychologiiRozwojowej iWy chowawczejUJ).
Zasadniczo jednak materiał dzienniczków posłużył do scharakteryzowania mowy dziecka na różnych etapachrozwoju. Badania dotyczyły dwu grupzagadnień: zaso bu słownictwa oraz struktury wypowiedzeń zdaniowych i częstości ich pojawiania się wwypowiedziachdzieci. Badaniasłownictwa przyniosły dane ilościowe, które odtądmogłybyć podawane wpolskich publikacjach, obok danych dotyczących dzieci
używających języka angielskiego (wUSA: M. E. Smith; M. E. Nice),francuskiego (A.A.Descoeudres) czyniemieckiego (C.iW Stern). Szczególną uwagę zwrócono na analizy treści słownika dzieci. Szuman uważał, że psychologiczną treścią słowa jest to, co za jego pośrednictwem przedstawia się i odzwierciedla w świadomości człowieka.W miarę jak bogaci sięsłownik dziecka, poszerzasięjego wiedza o świę cie, doskonali zdolność rozumienia zjawisk, a także wzrastają możliwości porozu
miewania się zotoczeniem społecznym. Wyniki części szeroko zakrojonych analiz przedstawione zostały wpracy zbiorowej pod redakcją Szumana (Orozwoju języka i myśleniadziecka, 1968). Znalazły się tu szkice dotyczące treści rzeczowników, cza
sowników, przymiotników,przyimków i przysłówkóworazstruktury i funkcji zdań przygotowane przez Szumana ijego uczniów: Marię Przetacznikową i Lidię Gep- pertową.
Wiele prac poświęcił Szuman ukazaniu początków opanowywania języka przez dziecko. Zatrzymał się nad istotną rolą gestu wskazującego w rozwojudziecka {Bada nia nad rozwojem i znaczeniem gestu wskazywania, 1929);podkreślał wagę wczesnych kontaktów matki z dzieckiem iich rolę dla rozwoju komunikacyjnych kompetencji dziecka (Kształtowanie się kontaktówporozumienia i współdziałania między matką aniemowlęciem, 1961). Autorzy współczesnych badań nad narracjąnawiązują często do pracySzumana Rozwój umiejętności opisywania i wyjaśniania przezdzieci splotu zda
rzeń przedstawionego na obrazku (1957, wspólnie z A. Dzierżanką), w której autor pokazałm.in. rozwójumiejętności przedstawiania w opowiadaniu relacji przyczyno wo-skutkowych.
Do prac Szumana zdziedzinyontogenezy mowypowracają współcześni bada- cze-psycholingwiści, odnajdującw nich inspiracjemetodologiczne i tematyczne.
O POZNAWCZYM ROZWOJUDZIECKA
Wśród wielu prac dotyczącychpoznawczego rozwojudziecka na uwagę zasługuje Geneza przedmiotu (I wyd. — 1932; ostatnie: 1985). Szuman łączy w tej pracy podejście biologiczne,związane zjego studiami medycznymi, z psychologicznym ujęciem problemurozwojupoznawczego we wczesnejontogenezie.Nawiązując do koncepcji C. S. Sherringtona o funkcjonowaniu zmysłów, Szuman przedstawił eta- powo-fazowy proces rozwoju poznawczego począwszy od pojedynczych wrażeń, a skończywszy na wyobrażeniach. Każdy procespoznawczymadwie fazyściśle po wiązane z przeżywaniem przyjemności/przykrości przez poznający podmiot: fazę inicjującą,związanąz odbiorem bodźca i wywołaniem przezto napięcia worgani
zmie orazfazę finalizującą związaną z rozpoznaniem, uchwyceniemobiektu pozna
nia i odczuciem przyjemnego odprężenia. Początkowo poszczególne analizatory funkcjonują niezależnieod siebie, stąd poznanie ma charakter monosensoryczny.
Działania dziecka z przedmiotem prowadządowytworzenia się dynamicznychpo wiązań między modalnościami zmysłów; każda z faz może być związana z pobu-
212 Maria Kielar-Turska
dzeniem innegoanalizatora, co w efekcieprowadzi do polisensorycznego ujmowa
nia poznawanych obiektów. Szczególną rolę w rymprocesieodgrywa zmysł doty ku, który zapewnia stwierdzenie realności rzeczy poznawanych. Polisensoryczne ujmowanie przedmiotu prowadzi do powstania kompleksuwrażeń, notacji przed
miotu w umyśle dziecka. W ostatnim etapie notacja ta pozwoli na rozpoznawanie obiektówjedynie na podstawiejednego wrażenia zmysłowego lub symbolicznego ujęcia; Szuman mówi oetapie monosensorycznegowtórnego poznania. PracaGe
neza przedmiotu spotkała się z uznaniem zarówno wkraju (powoływał się na nią m.in. J. Mazurkiewicz wpracy Wstęp dopsychofizjologii normalnej, 1950), jak i za granicą (cytował ją J. Piagetw pracy La genèse de l’intelligence). Pod koniec XX wieku poglądy Szumana na temat początkowego okresu w rozwoju poznawczym dziecka nie straciły na aktualności, zyskały natomiastudokumentowanie w postaci wynikówbadań eksperymentalnych nad intermodalnością spostrzegania.
Rozwojowi spostrzeżeń udzieci poświęcił Szuman dwa opracowania: Badania nad rozwojem spostrzeganiai reprodukowaniaprostych kształtówprzezdziecko (1927)oraz Obserwacje dotyczącetzw. synkretycznego spostrzeganiaudzieci (1928).Autorodkryłzja wisko synkretyzmu udzieci siedmiomiesięcznych, polegającenaglobalnym ujmowa
niu obiektu i nieodróżnianiu good tła.
W wielu pracach Szuman podejmuje problemy rozwoju myśleniadziecka.Zwró cimy uwagę na dwie z nich: Rozwój myślenia u dzieci wwiekuszkolnym (1938) oraz Rozwój pytań dziecka (1939). W pierwszej z wymienionych prac autor przedstawił wyniki analizy procesu myślenia. Dzięki odpowiednio dobranym eksperymentom odkrył i opisałprzemiany jakościowe poszczególnychoperacjiumysłowych w onto- genezie. Podobnie jak współczesny mu szwajcarski psycholog J. Piaget uważał, że dziecko myśli nietylko mniej sprawnie niżczłowiek dorosły, posiadając mniej wpra
wy, mniej rutyny, mniej doświadczenia intelektualnego, ale przede wszystkim myśli inaczej. Aby odkryć tęspecyfikę dziecięcego myślenia, Szuman prowadził analizębłę dów, któraniebyła dostatecznie wykorzystywana. Szuman pisał:
Odpowiedźcałkiem poprawna na dany test wykazuje tylko sprawność myślenia dziecka, ale nie po
zwala odgadnąć, jaką drogą myślową i jakimi sposobami myśleniadziecko wynik poprawny osiągnę
ło. Odpowiedź błędnalubpółtrafna natomiast jest prawie zawsze wynikiemzatrzymaniasię myśli po drodze do odpowiedzitrafnej lubwykolejeniemwdanym punkcie drogi, dzięki czemu możemy zwyklepoznaćbliżejtenpunkt drogi myśli, w którymsię zatrzymała lubwykoleiła.
W omawianej pracy Szuman opisał zmiany rozwojowe w zakresie podstawo
wych czynności myślowych: porównywania, abstrakcji i analizy. Stwierdził, iżwraz z wiekiem dzieci nie tylko potrafią dokonywać coraz większej liczby porównań, ale takżeprzechodzą odporównańnieistotnych, opartych przeważnie na zewnętrznych oglądowych cechach przedmiotów, do porównań istotnych,uniezależnionych odkon
kretnych wyobrażeń; dziecistarsze są w stanie posługiwać się takimi abstrakcyjnymi kategoriami porównań, jak: cel,użytek czy rodzaj. Szumanwyodrębnił cztery rodzaje myślenia, które służą określonym celom. Itak: myślenie porządkujące służy układa
niu materiału doświadczeniapoprzez tworzenie pojęć rodzajowych; w używaniusą
dów ogólnych, które streszczają wiedzę idoświadczenie przejawia sięmyślenie uogól
niające; odkrywanie sensu wypowiedzi kryjącego się poza tekstem dosłownym wy maga myślenia symbolicznego; zaś myślenie kontrolujące i sprawdzające przejawia się w czuwaniunad myślą ikontrolowaniu, wpowstrzymywaniu się od sądu defini
tywnego przedzbadaniem racji dowydania takiego sądu.
W przywołanej pracySzuman przedstawiłwłasną koncepcję inteligencji. Inte ligencja stanowi podłoże aktu myślenia, który zawiera współczynniki specyficzne (operacjetakie, jak: porównywanie, klasyfikowanie, selekcja, analiza, abstrahowa
nie) oraz współczynniki niespecyficzne (pamięć, uwaga, wyobraźnia). Zdaniem Szumana „człowiek nie umie od urodzenia sprawnie myśleć, lecz się stopniowo uczy myśleć”. Każdyakt inteligencji przygotowanyjest całym doświadczeniem jed nostki, ale z wiekiem inteligencja aktualizuje się otyle, o ile ją dana jednostka od urodzenia posiada: „ktoją posiada wsłabej mierze, u tego teżtylkosłabo się aktu alizuje”.Aktualizacja inteligencji zależy także od czynników zewnętrznych.Rozwój inteligencji, która jestzdolnością wrodzoną, polegana wzroście doświadczenia in telektualnego; wzrasta efektywność inteligencji w miarę jej aktualizacji. Szuman wyróżnia zatem dwa rodzajeinteligencji: potencjalną,jako zdolność uczenia się poprzez inteligentnemyślenie oraz efektyw ną jako umiejętność sprawnegoi sku
tecznego posługiwania się doświadczeniem przy rozwiązywaniu nowych proble
mów. Takie ujęcie inteligencji przywodzi na myśl zaproponowane nieco później przezR. B. Cattella rozróżnienie nainteligencjępłynnąjako zdolność do uczenia się i skrystalizowaną, zależną od doświadczenia.
Problememwiążącym się z rozwojem intelektualnym dziecka jest rozwój jego pytań.Zagadnieniu rodzajupytań zadawanych przez dzieci oraz sposobom odpowia dania przez dorosłych na pytania dzieci poświęcił Szumancenioną przez teoretyków i praktyków monografię Rozwój pytańdziecka, (1939). Zdaniem Profesora, pytania są świadectwem nowej postawy dziecka wobec rzeczywistości: zadając różne pytania dziecko zmierza do uzyskania informacji drogą pośrednią. Pytanie rozpoczyna akt myślenia, stanowiąc jego dwa pierwsze ogniwa, a mianowicieodczucietrudności ijej wyrażenie poprzez słowa. Uważał też,żedziecięce pytania są wyrazemdążenia dziec
ka do wyjaśnieniafaktów dla niego niejasnych. Poprzez pytania i uzyskaneodpowie dzi dziecko rozwijaswojąwiedzę i orientację wrzeczywistości orazzdolność rozu mieniazjawisk.Początkowopytania służą dziecku do poszerzenia orientacji w aktual nych zdarzeniach iwywodząsię zjego konkretnych działańzprzedmiotami. Z czasem służą do zdobywania wiedzy ogólnej, która da się wyrazić tylko w języku. Pytania mogą także wiązać się z przypuszczeniami dziecka na temat rozważanych zjawisk.
Szuman zaproponowałtreściową klasyfikację dziecięcych pytańzebranych od dzieci w wieku od 2 do 11 lat. Przyjmując, iż pytania są wyrazem i czynnikiem rozwoju dziecka, zawarłProfesor w ostatnim rozdziale uwagi dotyczące sposobu odpowiada
nia dorosłych na pytania dzieci.
214 MariaKielar-Tunka
SZTUKA DZIECKA I WYCHOWANIE ESTETYCZNE
Spośródwielupublikacji dotyczących sztuki dziecka na szczególną uwagę zasługuje monografiaSztukadziecka.Psychologia twórczości rysunkowej dziecka (I wyd. —1927;
ostatnie: 1970). Zdaniem Szumana rysunek dziecka,będącprzejawemjego psychi
ki, kształtuje się i rozwija na wzór modelu wewnętrznego. Na podstawie analizy rysunków i malowanek dziecięcych ustalił kryteria oceny rysunków i zaproponował podział na etapy wrozwoju dziecięcego rysunku, wyróżniając okres bazgrot, idio- plastyki i fizjoplastyki. Początkowo dziecko rysuje to, co wie orzeczywistości, nie troszcząc się ozewnętrzne podobieństwo międzyobiektem ajego przedstawieniem wrysunku. Ten aspekt stanie się istotny na poziomie fizjoplastyki imożezdecydo wać o zaniechaniu rysowania, jeślidziecko uzna, iżjegorysunek nie jest dostatecz
nie udaną kopią rysowanegoobiektu. Rozwój rysunku dokonuje się na podstawie stałego wzbogacania o istotne składniki oraz umiejętnego wiązania tych składni
ków wcałośćgraficzną postaci, przedstawiającejistotę żywą lub rzecz. Zasadniczy schemat rozmaitych rzeczy iistotma indywidualny charakter — jest zdobyczą wy obraźni i przejawemumiejętności danego dzieckarysowaniaz wyobraźni. W toku rozwoju rysunki stają sięcorazbardziej szczegółowe icoraz bardziejstanowiąwize
runki rysowanych obiektów. Jednocześniedokonują sięzmiany w zakresie kompo nowania rysunku. Szumanwskazywał na specyficzne cechy rysunkówdzieci bardzo inteligentnychi niedorozwiniętychumysłowo. Ujmował rysunki dziecka w katego riach sztuki; przypisywał im wartość naiwności.Ten walor sztuki współcześni kry tycy przypisują dziełom twórców tej miary,co Paul Kleeczy Joan Miró.
Praca Szumana ukazała się równocześnie ze studium francuskiego psychologa ipedagoga G.H. Luqueta: Ledessin enfantin. Zastanawia zbieżność niektórychwnios ków i sformułowań obu autorów. Sztuka dziecka, a zwłaszcza rysunek dziecka, była przedmiotem opracowań wielu badaczy. StudiumSzumana było jednym z nich, co wskazujenato,jakbardzonaukoweposzukiwaniaautorabyły zakorzenione w nurcie epoki.Wśród znaczących nazwisk badaczysztukidziecka, takich jak: Victor Lowen- feld, Henri Wallon, AnneCambier pozostaje nazwisko polskiego uczonego— Stefa
naSzumana.
Równolegle z rozwijającymi się nazachodziekoncepcjami wychowania estetycz nego Herberta Reada, Victora Lovenfelda, Celestyna Freineta powstawaław okresie powojennym w Polsce koncepcja Stefana Szumana.Uważał on, iż sztuka pozwala na zobaczenie świata w inny niż potoczny sposób;pozwalaodkrywać nowe jakości zna nych rzeczy i zjawisk, budzi przeżycia, sprzyja kształtowaniu postawyotwartości.Te walory rozwijające sztuki mogą zostać wykorzystane wwychowaniu przez sztukę.
„Wychowanie estetyczne — pisał Szuman — tym się różni od zwykłych sposobów i zabiegów dydaktycznych i wychowawczych, że uczy spostrzegania, doznawania i od czuwania rzeczywistości, atakżepojmowaniaistotyi celużycia ludzkiegoprzez pry zmat sztuki”. Ztego względu należy zapewnićludziom kontakt ze sztuką, wprowa dzać ich w złożone bogactwo różnych dziedzin sztuki. Ideę tę wyraził wkoncepcji
upowszechniania, udostępniania iuprzystępniania sztuki. Ponadto uważał zaistotne w rozwojuczłowieka zarównoodbieranie dzieł sztuki, jaki tworzenie,także niepro
fesjonalne.Twórczość amatorska pozwala, zdaniem Szumana, naprzeżyciowepozna nieaktu twórczego.Z rozważaniami tymi łączyłmyśl o możliwościtwórczego działa
nia w różnychdziedzinach, nie tylko tych zarezerwowanych dla wielkiejsztuki. Myśl ta bliska jest późniejszym rozważaniom Abrahama Maslowa na temat pojmowania twórczości wkontekście samorealizacji; zgodnie z ideą autora, każde działanie może byćtwórcze z punktu widzenia podmiotu. Rozważania Szumana na tematwartości różnych dziełsztuki w rozwoju dzieckai dorosłego zostały zebranew pracy O sztuce i wychowaniu estetycznym (1962), która miała kilka wydań. Pisał w niej o oglądaniu iprzeżywaniuobrazów (od Leonarda da Vinci po PaulaKlee), o słuchaniu i przeży waniu muzyki (Bacha, Beethovena, Chopina), o recepcji bajek, poezji, o specyfice utworówfilmowych ispektakli teatralnych. W dziele tymprzedstawił równieżswoje poglądyna istotęsztuki: „Sztuka służy ludzkości w ogóle, a żywioł piękna jest po trzebny człowiekowi każdemu, jestpodstawowym czynnikiem pełnego iharmonijne go rozwoju każdej jaźni i każdej warstwyspołecznej”. Tu przedstawił także swoje poglądynawychowanie przez sztukę: wychowanie odbiorców sztukioraz wychowa nieprzez twórczość własną.
ZWIĄZEK PSYCHOLOGII Z PEDAGOGIKĄ
Stefan Szuman był żywo zainteresowany problemami zastosowania osiągnięć psy chologii rozwojowej w praktyce psychologicznej. Uważał, że rezultaty pracynauczy cieli zależą od ich osobistego stylu pracyi cech osobowości.Istota talentu nauczyciela polega zaśna indywidualnymbogactwie osobowości. Do zasadniczych cech talentu pedagogicznego należytakt pedagogiczny, na który składają się: intuicja psycholo
giczna, znajomość własnych możliwości i opanowanie właściwych środków działa nia. Uważał za błędne ocenianie wartości nauczyciela według szablonu „pedagoga doskonałego”; sądził, że właśnie rozmaitość uzdolnień pedagogicznychróżnych na
uczycieli uczących w danej szkole wpływa w rezultacie dodatnio na kształtowanie umysłu, wiedzy i charakteruwychowanków. Zawód nauczycielawymaga powołania, podobnie jak zawód artysty, pisał Szuman w pracy Talentpedagogiczny (I wyd. — 1939; ostatnie: 1962), którabyła wielokrotnie przedrukowywana.
Szuman zająłsiętakże analizą procesu dydaktycznego.Pod jego kierunkiem spo
rządzano i analizowanoprotokołylekcjizawierające dokładny jej opis, dosłownieza pisane wypowiedzi uczniów inauczycieli. Stworzył w ten sposób podstawy nauki zwanej psychodydaktyką. W wyniku tych empirycznych badań powstała praca O uwa dze. Aktywizowaniei kształtowanieuwagi uczniów na lekcjach wszkole (1961). Była to pierwsza w Polsce praca nad uwagą ijej przejawami wprocesie uczenia się. Warto zaznaczyć, iż problematyka uwagistała siępod koniecXX wieku przedmiotemwnik liwych badań wramach psychologii poznawczej.
216 Maria Kielar-Turska
Z myśląo nauczycielach przygotowywał Szuman powojnie podręczniki z zakre
su psychologii wychowawczej: Psychologia wychowawczawiekudziecięcego. Podręcznik dla matek iwychowawców (1947),Psychologiawychowawcza wieku szkolnego.Podręcznik dlanauczycieli istudentów (1947). Sampełniłrolęnauczyciela studentówi nauczycie li. Jakwynika ze wspomnień uczniów Profesora (Wyszyńska, 1982) cechowały go:
poważne podejście do studenta, skrupulatność i systematyczność w pracy znim, stwa
rzanie możliwości poznawania problemów psychologicznych w praktyce. Swoich asy
stentów włączał zarówno do działań dydaktycznych, jak i prac badawczych. Był pre
kursorem idei współpracy placówek naukowych ze szkołami i innymi placówkami oświatowymi, rozumianymijakolaboratoriadlapsychologów. Przez wiele lat prowa dził obserwacje i badania w Przedszkolu nr 80wKrakowie. Jako pierwszy wPolsce zorganizował współpracę ze szkołądla dzieci głuchych iinnymi szkołamispecjalnymi.
BADANIA NAD OSOBOWOŚCIĄ I JEJ KSZTAŁTOWANIEM SIĘ
Na ten temat pisał Szuman w wielu artykułach. Do najczęściej przywoływanych nale
ży teno młodzieńczym idealizmie {Psychologia młodzieńczego idealizmu., 1933), opra
cowany na podstawie dzienników dorastającej młodzieży. Zarówno podjęty temat, jak isposób opracowania byłynaowe czasy nowatorskie w Polsce. Szuman pokazał skłonność młodzieżydo idealizowania i rolę tej skłonności w dążeniach i planach mło dzieży.Ideały wieku młodzieńczegostanowią zawiązkiświatopoglądumłodzieży,a za
razem czynniki kierunkujące i dynamizujące jej działalność życiową.
Wczasieokupacji hitlerowskiej Szumannapisał pracę Natura, osobowość i charak terczłowieka, będącąoryginalnym dziełem z pograniczapsychologii ifilozofii. Stara niem jegocórki,Grażyny Czyżewicz, oraz uczniów praca ta ukazałasięw 1995r. Jest to próba syntetycznego ujęcia problematyki człowieka, łącząca jego doświadczenia jako lekarza, psychologa i artysty.
Na zakończeniewarto zacytować kilka zdańz tej ostatniej pracyzwanej potocz
nie przez uczniów Profesora „charakterologią”. „Zyć znaczy nie tylko egzystować, lecz sięgać coraz szerzej i coraz głębiej w rzeczywistośćprzez coraz lepsze jej pozna wanie. Człowiekjesttym bardziej ludzki, im lepiej i głębiej rozumie otaczający go świat oraz swój własny organizm i swoją psychikę. Kto nie dba oto, żeby wiedzieć i rozumieć, kogo nie stać nawysiłek przyswojenia wiedzy o świecie—tennie rozwi nąłjeszcze w pełni swego człowieczeństwa. Przestajemy być żywotni, gdy chcemy już tylko żyć, anie coraz lepiej rozumieć nasz byt”.
WAŻNIEJSZE PUBLIKACJE
W opracowaniuniniejszymkorzystałamz pracStefana Szumana oraz opracowańna temat Jego życia i twór czości. Pełna bibliografia pracStefanaSzumana znajduje się wpracy Rozwóji wychowanie. Warszawa 1963.
BIBLIOGRAFIA
[1]Rozwój i wychowanie.Książka ku czci Profesora Stefana Szumanaw 35-lecie Katedr)’ Psychologii Peda gogicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Warszawa 1963, Nasza Księgarnia (zawieraspis prac Stefa na Szumana).
[2]Stefan Szuman(1889—1972) and hisstudies on the developmentoflanguage and thought, red. M. Smo czyńska, Kraków 1993,Instytut Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
[3]Stefan Szuman(1889— 1989). W stulecie urodzin, red. M. Przetacznik-Gierowska, A. Wy
szyńska,Kraków 1990, Wydawnictwo Naukowe UniwersytetuJagiellońskiego.
[4]W10 lat od hnierci Profesora Stefana Szumana,„Psychologia Wychowawcza. NumerSpecjalny” 1982, 5.
Maria Kielar-Turska
