Jo a n n a T o ro w sk a
E dukacja na rzecz dziedzictw a kulturow ego
Zainicjow ane procesy w spółpracy w Europie i świecie w dziedzinie edukacji na różnych poziom ach nabierają obecnie w ym iaru w yjątkowego. Zadaniem współczesnej edukacji je st zbliżenie ludzi pochodzących z różnych narodów, odm iennych kręgów kultu
rowych, co pozw oliłoby na w zajem ne poznanie i w spólną pracę dla rozw oju regionu czy euroregionu.
Celem w spółczesnej edukacji je st takie przygotow anie pedagogów (zarów no inter
dyscyplinarne, ja k i pod w zględem językow ych kom petencji) znających sw ą historię i tra
dycje narodow e, um iejących popularyzow ać treści kulturowe w łasnego kraju z zakresu muzyki, sztuki, teatru, filmu, literatury, tańca, ekologii, ochrony zabytków, ochrony przy
rody, itd., gdyż te w łaśnie treści posiadają w ysokie w alory hum anistyczne i uniwersal
ne, stanowiąc znakom itą płaszczyznę m ożliwości nawiązyw ania kontaktów o bogatym podłożu socjokulturow ym .
Dodać rów nież należy, że sama idea kształcenia ustaw icznego, choć zaw arta ju ż w refleksji filozoficznej najstarszych m yślicieli i reform atorów społeczeństw a, nadal w ym aga popularyzacji. W ciąż jeszcze nie stała się ona strategią życiow ą znacznej części społeczeń
stwa. Z tego punktu w idzenia m ożna naw et stwierdzić, że kształcenie w /w kierunkach winno być interpretow ane jako w spółczesna strategia edukacyjna.
Rozw ażając zagadnienie odpow iedniego przygotow ania pedagogów w zakresie szeroko rozum ianej kultury, trzeba brać rów nież pod uw agę obecny pluralizm i dokonują
ce się stale przew artościow ania w kulturze, korespondujące z czasem przełom u kulturo
wego, różnie nazyw anego i ocenianego, jednakże nie da się zaprzeczyć, że dotykającego nas obecnie.
Ponadto, rozw ijające się coraz szerzej różne ruchy, pojaw iające się liczne subkultu
ry, negujące tradycyjne w artości (np. N ew Age - zwany N ow ą Erą, czy ruchy czerpiące z tradycji W schodu i inne) silnie oddziałują na pojm ow anie przez młode pokolenie wielu dziedzin życia ludzkiego. Ruchy te, działając w różnych obszarach, przede w szystkim je d nak w obszarze religii, św iadom ości ludzkiej i społecznej, w w ypadku tzw. „starej” kultury głoszą często nie tylko jej całkow ity upadek razem z tradycyjnym i instytucjam i i prioryte
tami, ale jednocześnie niektóre jej w ątki przeb u d o w u ją dow artościow ując je i rozwijając.
Takich przeciw ieństw i sprzeczności w podstaw ow ych ideach w ielu w spółczesnych mchów je st znacznie więcej. Zm iany są na pew no potrzebne i pow inny zachodzić. N igdy
;ednak nie m ogą być zm ianam i dla samych zmian. Trzeba też stw ierdzić, że tendencja do przemian była i je st m otorem pow staw ania różnych nurtów próbujących kształtow ać św ia
domość i rzeczyw istość człowieka. Pam iętać jednak należy, że u podłoża w ielkich prze
mian leży rów nież w iele rzeczy, które są nie zmienne.
W tym kontekście, pedagogom w arto zw rócić dziś szczególną uw agę na zagadnie
nia kultury, które w ystępują w procesach edukacyjnych.
W ram ach m iędzynarodow ych projektów dotyczących zintegrow anej Europy, re
waloryzacji miast, obiektów , a także podejm ow anych działań ochrony dziedzictw a kultu
ralnego człow ieka funkcjonuje nadal w iele pojęć mało spopularyzow anych i niew ystar
czająco upow szechnianych, a w śród nich pojęcie edukacji na rzecz ochrony dziedzictw a architektonicznego, kulturalnego i naturalnego człowieka. Podczas gdy ju ż A m sterdam ska D eklaracja z 1975 r. - fundam entalny dokum ent Rady Europejskiej - bardzo mocno położyła nacisk na potrzebę w łączania dzieci i m łodzież w te w łaśnie działania.
N ow a orientacja ochrony światow ego dziedzictw a kulturalnego i naturalnego czło
w ieka staw ia przed ustaw odaw cą konieczność uw zględnienia edukacyjnego aspektu takich zagadnień, jak: proces rew aloryzacji, ochrona dziedzictw a kulturow ego człow ieka oraz potrzebę znalezienia środków zdolnych do rozbudzania społecznej świadom ości istnienia i oddziaływ ania w artości kulturow ych em anujących z dzieł sztuki, kultury, dzieł architekto
nicznych, itp.
U N ESCO (O rganizacja N arodów Zjednoczonych d/s Oświaty, N auki i Kultury) w zaleceniu dotyczącym ochrony dziedzictw a kulturalnego i naturalnego na płaszczyźnie na
rodowej położyła rów nież szczególnie mocny akcent na obow iązki państw członkowskich w dziedzinie inform acyjno - w ychow awczej. W myśl zalecenia w intelektualną em ocjo
nalną służbę zachow ania spuścizny kulturowej pow inien być w łączony cały system eduka
cji narodow ej, środki m asow ego przekazu oraz specjalistyczne stowarzyszenia.
Szczególną rolę w rozbudzaniu zainteresow ania problem atyką ochrony dzie
dzictwa kulturalnego przypisyw ano uniw ersytetom i instytucjom prowadzącym działalność w ram ach perm anentnej edukacji. Przypom nę tylko, że głów nym i pracow nikam i tej edukacji są przede w szystkim pedagodzy, jak o osoby potencjalnie najlepiej przygotow ane do podejm ow ania pracy oświatow o - kulturalnej w ośrodkach kształcenia ustaw icznego. Zgodnie z tymi założeniam i instytucje te pow inny prow adzić regularne na
uczanie przedm iotów traktujących o kulturze i sztuce, a także w prow adzać te treści w ra
mach różnych innych specjalizacji.
W nurcie tych w łaśnie założeń znajduje się problem atyka „Edukacji na rzecz dzie
dzictw a kulturow ego człow ieka” .
Edukacja ta, w najszerszym sensie, rozum iejąca w spólnotę i w zajem ne oddziały
wanie na siebie kultury i nauki, staje się coraz bardziej konieczna. Ta jedność, coraz czę
ściej niestety, uw idacznia się we w spólnocie zagrożenia: te same kw aśne deszcze niszczą lasy i zabytki architektury, a zanik tradycyjnej kultury regionalnej pod naporem kultury uniw ersalnej i kosm opolitycznej je st zjaw iskiem równie zasm ucającym , ja k rozpad natu
ralnych ekosystem ów w ypieranych przez system y antropogeniczne. Być może ta przyczy
na najsilniej obecnie kojarzy ochronę przyrody z ochroną dóbr kultury, co znalazło w yraz w przyjęciu ju ż w roku 1972 konw encji o ochronie światow ego dziedzictw a kulturow ego i naturalnego (C onvention concem ing the Protection o f the W orld Cultural and N atural He- ritage).
N a liście obiektów tego dziedzictw a znajdują się w spólne zabytkow e m iasta i resztki puszcz tropikalnych, historyczne budow le obok parków i wodospadów.
D ziedzictw em kulturow ym Polski je st bogactw o tradycji, ponad tysiącletnia kultura chrześcijańska, zabytki sztuki sakralnej i świeckiej, obiekty sztuki ogrodow ej, architektura militaris, przestrzenie i m iejsca o m iędzynarodow ej w ym ow ie sym bolicznej, historyczne w ytw ory myśli i pracy ludzkiej oraz w ybrane zasoby naturalne, w postaci rzadkiej fauny i pierw otnych form flory. S ą to przykłady z zakresu dziedzictw a kulturalnego, ja k i przy
rodniczego.
W Polsce na liście światowego dziedzictw a jest: zespół architektoniczno - hi
storyczny K rakow a; obok zabytkowej K opalni Soli w W ieliczce, najstarszej czynnej kopalni soli kam iennej na świecie; O święcim (obóz koncentracyjny A uschw itz - Birke
nau), będący sym bolem okrucieństw a ludzi i ciągle aktualną przestrogą; W arszaw a (Stare i N ow e M iasto), jak o m iasto odbudow ane po całkow itym zniszczeniu; zabudow a Starego M iasta Zam ościa, jak o znakom ity w skali europejskiej przykład urbanistyki renesansow ej.
W roku 1992 na liście tej znalazł się rów nież Białowieski Park N arodow y, gdzie w ystę
puje pierw otny las m ieszany strefy um iarkowanej oraz rzadka fauna (m.in. żubr, ryś).
Obecnie na tej liście znalazł się rów nież Zam ek w M alborku i Starów ka Torunia. N a
początku roku 1999 zainicjow ano działania m ające na celu w łączenie na tą listę także Kalwarii Zebrzydow skiej podkreślając m.in. w yjątkow e w alory krajobrazow e K alwarii, oryginalność i różnorodność architektury, doskonałe odtw orzenie m iejsc i nastroju zw ią
zanych z M ęką Chrystusa. Bardzo istotna je st tradycja, kontynuow ana od kilkuset lat w co
rocznych m isteriach. —
O biekty te, należą do tych instytucji, które chronią, przechow ują i upow szechniają najw yższe w artości, m ające znaczenie dla biologicznego istnienia i kulturowej tożsam ości narodu. Chroniąc urodę i osobliw ości jednego kraju, przyczyniają się do zachow ania pięk
na całej Ziem i, tak ja k trw anie odrębności kulturow ych różnych narodów przyczynia się do w zbogacenia kultury ogólnoludzkiej.
W artości, chronione w tych obiektach, pochodzą z natchnienia geniuszu lub um ie
jętności ludzkich rąk, albo też są spontanicznym i w ytw oram i przyrody; nie pow stały przez akt twórczy, lecz same z siebie w yrosły (np. parki narodow e, w odospady, itd.).
M iejsca te porów nać m ożna do ow ych strażnic skarbów kultury narodow ej. M ia
now icie to, że obiekty te chronią w artości rzadkie, w ręcz unikatow e, przyw iązanie do tego jednego m iejsca na Ziem i (bo gdzie indziej m iałyby one inną treść i form ę).Rzadkość w y
stępow ania takich w artości podnosi ich rangę, a na w spółczesnych pedagogów nakłada odpow iedzialność za ich przechow yw anie i przekazanie następnym pokoleniom .
W ażne je st i to, że rzesze ludzi pragną obcow ać z tymi obiektam i, że w dziełach naukowych i artystycznych ludzie nie tylko poznają i odkryw ają w artości przyrodnicze - wzbogacając przy tym siebie - ale także i to, że nadają im nowe znaczenia, składające się na ciągłość i barw ność tradycji kulturowej.
O biekty te, co należy szczególnie zaakcentow ać, służą w rów nym stopniu zacho
waniu ponadczasow ych w artości przyrody, jak i kultury.
U czynienie jakiegoś obszaru, zabytku - elem entem dziedzictw a kulturow ego - na
rodowego, oznacza najpełniejsze docenienie jego wartości z punktu w idzenia narodu, jest uznaniem sym bolicznej w artości przestrzeni zam ieszkiwanej przez naród, w artości uw aża
nej za absolutną, najw yższą, niekoniunkturalną i ponadczasową.
Od sześciu lat w krajach europejskich obchodzone są Dni D ziedzictw a Europej
skiego, w Polsce te w roku 1996 odbyły się po raz czwarty. To coroczne święto zabytków ma na celu uw rażliw ienie społeczeństw a oraz w ładz na potrzeby zw iązane z ochroną dzie
dzictwa kulturow ego, poszerzenie w iedzy na jeg o tem at oraz w ram ach podejm ow anych w ówczas akcji udostępnienie zam kniętych często obiektów zabytkow ych zw iedzającym .
R ów nież na terenie Polski podejm ow anych je st w iele innych działań, których ce
lem je st pielęgnow anie i upow szechnianie narodow ych w artości kulturowych.
W każdym regionie naszego kraju organizowane są specjalne przedsięw zięcia zw racające uw agę na w ażne problem y lokalne w tej dziedzinie, np. na Lubelszczyźnie w ubiegłym roku Dni D ziedzictw a Europejskiego przebiegały pod hasłem „W spólne korzenie - w spólna przeszłość” . H asło to stanowiło część program u transgranicznego realizow ane
go w ram ach w spółpracy polsko - ukraińskiej.
Także w ram ach organizow anych spotkań o profilu ekologicznym podejm ow ana jest tem atyka ochrona w spólnego dziedzictw a przyrodniczego.
C elem korespondującym z działaniami proekologicznym i były rów nież obchody roku 1995 jak o Roku O chrony Przyrody, w Polsce prow adzone na szczeblu centralnym , regionalnym i lokalnym. O głoszono w ówczas liczne konkursy fotograficzne, plastyczne i literackie. Odbyło się w tedy także w iele przeglądów filmów przyrodniczych, konferencji krajowych i m iędzynarodow ych, zorganizow anych w spólnie z R adą Europy.
Z kolei w W arszaw ie Dni D ziedzictw a Europejskiego odbyw ały się we w rześniu 1996 roku, a ich organizatorem było Tow arzystw o Opieki nad Zabytkam i. W arszaw skie
obchody naw iązyw ały do 400 - lecia stołeczności i ich głównym tem atem była „W arszaw a - m iasto rezydencjonalne” .
Idei „dziedzictw a kulturow ego człow ieka” służą rów nież liczne periodyki np.
„Spotkania z Zabytkam i” z podtytułem „Kultura, tradycje, pam iątki” popularyzujące za
gadnienia ochrony zabytków, ochrony krajobrazu kulturowego człowieka i inne.
Celowi tem u służą też organizowane konferencje w ram ach takich dyscyplin jak:
konserw atorstw o, historia sztuki, planow anie przestrzenne, etnografia. Przykładem niech tutaj będzie w ydaw nictw o „O chrona w spólnego dziedzictw a kulturow ego” a także publi
kacje w ielu album ów pośw ięconych parkom narodowym, parkom krajobrazow ym oraz różnego rodzaju zabytkom i zespołom zabytkowym.
W artościow e są też w ydane ostatnio liczne czasopism a o profilu ekologicznym i ekologiczno - kulturowym . W ym ienić tu m ożna „Parki Krajobrazowe. Terra Sana”,
„Parki N arodow e”, „C hrońm y Przyrodę O jczystą”, „Na Przykład. K ultura i ekolo
gia”, m iesięcznik ukazujący się w raz z bezpłatnym dodatkiem w postaci magazynu „Ezop.
Ekologia, Zdrow ie, O chrona Przyrody” i inne. W szystkie te czasopism a służą idei krzew ienia w rażliw ości estetycznej człowieka w jego naturalnym środowisku.
Szczególne m iejsce w edukacji na rzecz dziedzictw a kulturowego człow ieka od
grywa Kraków, w pisany ju ż w roku 1978 przez U N ESCO na pierw szą listę dwunastu obiektów światow ego dziedzictw a kulturalnego i przyrodniczego. Przypom nieć tu trzeba, że na listę w pisany został Kraków, w raz z zespołem zabytkowym Starego M iasta (w obrę
bie Plant krakow skich w raz z Plantam i z W awelem , K azim ierzem i Stradomiem.
W ram ach przedm iotów traktujących o kulturze m ożna by om ów ić w iele zagadnień edukacyjnych o znaczeniu kluczowym w dobie przew artościow ań, zarów no m erytorycz
nych, jak i organizacyjnych, które zachodzą i tow arzyszą przem ianom współczesnej Euro
py i świata.
W obecnych bow iem czasach pedagogika w inna przygotow yw ać nie tylko nowe i potrzebne opracow ania teoretyczne, ale także podejm ować badania, w ydaw ać pism a ośw iatow e i publikow ać odpow iednie m ateriały, w reszcie kształcić specjalistów w za
kresie szeroko rozum ianych prac edukacji i kultury. Gdyż te tem aty służą najlepiej zbliżeniu kultur. Przez pedagogów w inny być zatem om awiane zagadnienia, które posia
dają charakter międzynarodow y, jednocześnie będące konkretnym i problem am i jed n o st
kowymi, np. rew aloryzacja historycznych miast, ochrona zabytków, w spółczesne idee kon
serw atorskie oraz zagadnienia ochrony krajobrazu, ochrony przyrody, itd. W szystkie te tre
ści obok oddziaływ ania wychow awczego i kulturowego, przybliżałyby bow iem w sposób rzeczywisty zainteresow ane nimi strony. Poszukiw anie tego co łączy, służyłoby rów nież zbliżaniu narodów , swoistej inkulturacji i w spółpracy międzynarodowej na tym polu.
Pedagogika winna wreszcie nawiązywać do humanistycznego ideału człowieka, do za
spokajania potrzeb i hierarchii wartości, do założeń programowych i realiów społecznych, co stanowi kolejny argument za wprowadzeniem do treści pedagogicznych również w większym zakresie treści historycznych, symbolicznych czy duchowych danej kultury. D użą rolę do ode
grania m ają tu pomniki i całe przestrzenie kulturowe poszczególnych narodów. Ważna też bę
dzie znajomość odrębnych obyczajów, zwyczajów i tradycji lokalnych. W tym nurcie mieści się również wychowanie regionalne i wychowanie środowiskowe.
N adm ierne bow iem zaw ężenie w spółczesnych program ów studiów pedagogicznych jedynie do zagadnień z pogranicza socjologii, psychologii, terapii, profilaktyki czy patolo
gii społecznej, z pew nością nie przygotow uje kom petentnych, w szechstronnych pedago
gów, którzy potrafiliby rozbudzić potrzeby kulturalne społeczeństwa.
Podkreślić trzeba, że w artości kulturowe, odw ołujące się do korzeni tożsam ości, do podstaw przynależności grupowej człowieka, w inny być wiodącym i, obok estetycznych i
ekologicznych, i co w ażne, obow iązującym i i należycie akcentującym i w każdym kom pletnym i dobrze rozum iejącym obecne przem iany, w spółczesnym m odelu edukacji.
N ależy zaznaczyć, że edukacja na rzecz dziedzictw a kulturow ego odcina się od tzw. ideologii transm isji kulturow ej, która, co praw da łączy rozwój człow ieka ze zdolno
ścią i um iejętnością chronienia osiągnięć i w artości kultury, nie określa jednak, które z nich są najbardziej znaczące i w ym agają starannej ochrony. Teoria transm isji kulturowej pozbaw iona je st bow iem kryterium w ażności i cenności dóbr kultury, w ychow ując ku uniw ersalizm ow i kulturowem u.
N ajaktualniejszym w yzw aniem dla pedagogiki je st w ykształcenie ludzi otwartych na świat, szanujących i respektujących praw a innych, akceptujących odm ienność kultur i tradycji narodow ych, ludzi zaangażow anych i zdolnych do działania w im ię lepszej przy
szłości, w im ię podejm ow ania w ysiłków na rzecz rozw iązyw ania trudnych problem ów w spółczesności. O becnie edukację postrzegać należy i trzeba rów nież jak o bardzo szcze
gólną płaszczyznę w spółpracy m iędzynarodow ej, zw łaszcza w coraz bliższej perspektyw ie w stąpienia Polski do struktur europejskich.
Addenda: opis przeźroczy
I. Kraków, w pisany na Listę Światowego D ziedzictw a K ulturalnego i N aturalnego C zło
w ieka w roku 1978:
W awel - m onum entalny zespół budow li zabytkowych w Krakowie. W dawnych wiekach siedziba królów polskich, m iejsce ich koronacji i nekropola. N ajbogatszy i najoka
zalszy zespół polskich pam iątek historycznych. Jedno z piękniejszych muzeów świata. W Polsce stanowi najw iększą atrakcję turystyczną.
A 6/1. Zam ek K rólew ski (XIV - XVI w.); z prawej strony gotycki paw ilon, zw any K urzą Stopką
A 6/2. R enesansow y dziedziniec arkadow y (1507 - 1536) - fragm ent skrzydła zachodnie
go i północnego
A 6/3. W ieża Senatorska, zw ana dawniej Lubranką (XV w.) - najw yższa z w ież w aw el
skich
A 6/8. K atedra W aw elska (XI - XVIII w.) K ościół pod w ezw aniem ŚŚ. W acław a i Stani
sław a bpa, gotycki z pozostałościam i romańskimi oraz licznymi dodatkam i i prze
róbkam i renesansow ym i, m anierystycznym i i barokow ym i, otoczony w ieńcem ka
plic z wieżami: Zegarow ą, W ikaryjska, zw. W ieżą Srebrnych D zw onów i Zyg- m untow ską
A 6/9. R enesansow e kaplice z płd. Strony katedry: W azów ( rok 1605), Zygm untow ska (1517 - 1533) i bpa K onarskiego (XIV - XVIII w.)
II. W arszawa, w pisana na Listę Światowego D ziedzictw a K ulturalnego i N aturalnego C złow ieka w roku 1980:
Stare Miasto:
A 5/1. Zam ek K rólew ski A 5/4. Rynek Starego M iasta
A 5/5. Gotycki portal dom u przy Rynku Starego M iasta A 5/7. M ury obronne z b asztą Prochow ą i Barbakanem A 5/8. Fragm ent obw arow ań starom iejskich
Bibliografia
Europejskie dziedzictwo, Spotkania z Zabytkam i, nr 2, W arszaw a 1996
Forum Ekologiczne w Lublinie, Lubelska Fundacja Ochrony Środowiska Naturalnego, Ezop, nr 3, Lublin 1995
K ształcenie ustaw iczne ja k o współczesna strategia edukacyjna - nowe tendencje w andra- gogice, [red.] Przybylska E. i Jaskota K., Szczecin 1996
Nieć H., K ow alski W., Założenia P olskiej K oncepcji pra w n ej ochrony dziedzictwa archi
tektonicznego. Rew aloryzacja, M ateriały opracow ane w ram ach problem u m iędzy
resortow ego 3 M R 16 - PAN - M inisterstw a N auki i Szkolnictw a W yższego - ko
ordynow anego przez Politykę Krakowską, Kraków 1986 N owiński K., N ew Age, Spotkania z Zabytkam i, W arszaw a 1995
Parki narodow e w Polsce, ze w stępem Lubczyńskiego L., W arszaw a 1996
Polskie p a rki narodowe, wstęp: D zika przyroda w narodow ym skarbcu, O laczek R., K ra
ków 1994
R eport o f the Fourth Session o f the intergovernm wntal W orld H eritage Committee, Paris 1 - 5 Septem ber 1980
R eport o f the Second Session o f the intergovernm wntal W orld H eritage Committee, W as
hington, D.C. (U SA ) 5 - 8 Septem ber 1978
R eport o f the Sixteenth Session o f the intergovernm wntal World H eritage Committee, Santa Fe, 7 - 1 4 D ecem ber 1992
R eport o f the Third Session o f the intergovernm wntal W orld H eritage Committee, Cario and Luxor, 22 - 26 O ctober 1979
Zw oliński A., Sekta w szkolnym mundurku, cz. I, W ychow aw ca, K raków 1997
Sum m ary
The today’s Europę needs the special kind o f education w hich w ould offer humani- stic and universal values, giving chance to create rich socio-cultural relationships. The aim o f the ed u catio n isfs is to prepare such pedagogists who w ould cope with present social problem s and by know ing its history would offer authentic values w hich are accepted w orldw ide. Education for the cultural heritage concentrates on cultural and natural landscapes w hich are m ost precious for each country. Presently, in Poland there is a list o f eight objects o f special values w hich have been enrolled on the W orld’s H eritage List.
There are: C racow ’s H istorie Centre, W ieliczka Salt M ine, A uschw itz Concentration Camp, H istorie C entre o f W arsaw, Old City o f Zam osc, Białow ieża N ational Park, The Castle in M albork and the Old City o f Toruń. There are also action to include K alw aria Zebrzydow ska on the m entioned List. These objects protect special values w hich are cru- cial for all people. By including these specials values to education one can easier under- stand other national heritage and culture.
Tłum aczenie: Joanna Torow ska
