Jacek Karakulski1
Przesłanki ograniczania praw i wolności konstytucyjnych z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w kontekście potrzeby
zapewnienia ochrony przed terroryzmem
2Streszczenie
Niniejszy artykuł stanowi omówienie konstytucyjnych przesłanek materialnych (wartości) z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP mogących przemawiać za ograniczaniem konstytucyjnych praw i wolności w kontekście potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa antyterrory- stycznego. Autor wskazuje na konieczność pierwszorzędnego, do- głębnego przeanalizowania adekwatności odpowiednich przesłanek w celu umożliwienia późniejszego skrupulatnego wyważenia warto- ści i nakreślenia ich konstytucyjnej hierarchii. Tekst ten dotyczy – w szerszej perspektywie – problematyki odnalezienia odpowiedniego balansu między bezpieczeństwem a wolnością.
Słowa kluczowe: prawo konstytucyjne, zasada proporcjonalności, wartości konstytucyjne, bezpieczeństwo, antyterroryzm
1 Autor jest doktorantem w Katedrze Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2 Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2018–2022, jako projekt badawczy w ramach programu „Diamentowy Grant”.
1. Wstęp
W dobie powszechnej obawy przed aktami terroryzmu i cią- głego kształtowania się prawa mającego zapewnić odpowiednie mechanizmy zabezpieczające przed zagrożeniem ze strony tej szczególnej formy przestępnego działania, niebagatelne zna- czenie ma analiza granic swobody prawodawczej prowadzona w celu uściślania zakresu dopuszczalnego ograniczenia funda- mentalnych praw i wolności, uzasadnianego względami protek- cjonistycznymi. W zakresie konstytucyjnych hamulców prze- widzianych wobec władzy prawodawczej i skali jej uprawnień regulacyjnych szczególnie ważną rolę pełni zasada proporcjo- nalności. Jej gwarancyjny charakter jest wyjątkowo istotny – co zauważone zostało jeszcze przed wprowadzeniem do pol- skiego porządku konstytucyjnego expressis verbis nadmienionej klauzuli limitacyjnej, kiedy była ona wyprowadzana z zasady demokratycznego państwa prawa3. Oczywiście należy zaznaczyć możliwość przyjęcia, że klauzula ta ma również szersze, istotne znaczenie, poprzez uznanie skierowania jej także – pod pewny- mi zasadniczymi warunkami – do organów stosujących prawo (w tym sądów)4, które zobowiązane są w ten sposób uwzględniać szeroko rozumianą proporcjonalność stosowanych środków w procesie wykładni i aplikacji prawa5.
3 Zob. np. wyr. TK z 26.4.1995 r., K 11/94, OTK ZU 1995, poz. 12.
4 Zob. szerzej o problemie związania sądu zasadą z art. 31 ust. 3 Konstytu- cji RP w procesie wykładni i stosowania prawa: J. Bojke, Rola zasady pro- porcjonalności w wykładni przepisów prawa karnego materialnego, IPP TBSP UJ, nr 1 /2015, s. 107–115.
5 Zob. T. Dukiet-Nagórska, Wykładnia przepisów prawnokarnych a konsty- tucyjne zasady tyczące odpowiedzialności karnej [w:] Między nauką a prak- tyką prawa karnego. Księga jubileuszowa Profesora Lecha Gardockiego, red. Z. Jędrzejewski, Z. Wiernikowski, S. Żółtek, M. Królikowski, Warsza- wa 2014 – gdzie legitymacja sądu do stosowania zasady proporcjonalności została ujęta szeroko.
2. Prawnokonstytucyjna próba uadekwatnienia restrykcji Jak już zaznaczono we wstępie, zasadnicze znaczenie dla anali- zy legalności wprowadzanych regulacji w przedmiocie ochrony przed terroryzmem ma normatywna płaszczyzna konstytucyjna.
Ustawa zasadnicza jako uplasowana – zgodnie z art. 8 ust. 1 Kon- stytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.6 (da- lej: Konstytucja RP) – najwyżej w hierarchii źródeł obowiązują- cego prawa, winna stanowić prymarny punkt odniesienia przy ocenie prawidłowości podejmowanych działań legislacyjnych w zakresie zabezpieczenia społeczeństwa przed zagrożeniem terrorystycznym, która immanentnie związana jest z ważeniem pozostających w kolizji wartości. Wobec zarysowanego, pojawia- jącego się na omawianym polu konfliktu (dóbr) – który w dalszej części będzie precyzowany – konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na bazową dla zagadnienia praw i wolności zasadę wyłącz- nie proporcjonalnego ich ograniczania.
Wśród komponentów testu proporcjonalności znajduje się za- równo przesłanka formalna ograniczania praw i wolności kon- stytucyjnych, jak i przesłanki materialne. Tym co z perspektywy tej pracy jawi się jako szczególnie interesujące, jest – w pierw- szej kolejności – wskazanie wartości wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, które mogą przemawiać za potrzebą ogra- niczania prawa do prywatności jednostki ze względu na zagroże- nie terroryzmem. Wprowadzanie regulacji antyterrorystycznych ma gwarantować bezpieczeństwo krajowe, regionalne i między- narodowe. Zwiększenie bezpieczeństwa choćby tzw. ustawą inwi- gilacyjną7 gwarantowane ma być nie tylko integracją działań apa- ratu państwowego, lecz także dzięki umożliwieniu określonym służbom państwowym podejmowania działań, w efekcie których dochodzić będzie do znacznej ingerencji w prywatność członków
6 Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
7 Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych, Dz.U. 2016, poz. 904.
społeczeństwa. Po wskazaniu adekwatnych wartości chronionych wprowadzanymi środkami prawnymi należy dokonać analizy ich relacji do odpowiednio wartościowanego prawa do prywatności.
Dopiero w następstwie tych prymarnych wskazań możliwe jest przystąpienie do badania przydatności i konieczności ograniczeń, a także – dzięki ewaluacji korelacji wartości konstytucyjnych – zachowania przez ustawodawcę wymogu proporcjonalności sensu stricto. Niniejsza praca nie ma na celu dokonania tych końcowych ocen, lecz zmierza ona do nakreślenia istoty problemu i funda- mentów, na których opierać musi się ocena legalności efektów prac prawodawczych.
Wymienione w uzasadnieniu projektu ustawy inwigilacyjnej przesłanki, którymi kierował się prawodawca, wskazują na za- uważenie potrzeby wprowadzenia – w dobie zagrożenia terro- ryzmem – szerszej ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i ze- wnętrznego państwa. Tworzenie odpowiednich gwarancji dla obu tych komponentów bezpieczeństwa z pewnością stanowi nieodzowny obowiązek podmiotu państwowego w ramach wy- konywania swojej funkcji porządkowej8. Konieczne jest jednak dokładne zbadanie zakresu działań ustawodawczych oraz ich pro- porcjonalności dla uznania legalności (konstytucyjności) efektów prawodawczej ingerencji w prawo do prywatności, będące jednym z fundamentów demokratycznego państwa.
Przyglądając się wymienionym przez ustrojodawcę warto- ściom wymienionym w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, uznać należy, że w zasadzie adekwatnymi wartościami, które mogą być zagro- żone na skutek przestępczości o charakterze terrorystycznym, są nie tylko bezpieczeństwo państwa, ale także porządek publicz- ny oraz prawa i wolności innych osób9. To właśnie te wartości
8 Zob. odnośnie funkcji wewnętrznej i zewnętrznej państwa np. A. Koryb- ski, Funkcje państwa [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2007, s. 107.
9 Ze względu na odbiegającą od wskazanych wartości – ochronę środowiska, pomijam w pracy tę kwestię.
uzasadniać mają szczególną ingerencję w prawo do prywatności.
Abstrahując od szeregu rozbieżności w zakresie definiowania po- jęcia porządku publicznego w dyskursie naukowym10, odwołać można się do sposobu rozumienia tego terminu w orzecznictwie polskiego sądu konstytucyjnego. Zgodnie z orzecznictwem Try- bunału Konstytucyjnego:
przesłanka porządku publicznego, mimo jej dalece niedo- określonego treściowo charakteru mieści w sobie niewąt- pliwie postulat takiego ukształtowania stanu faktycznego wewnątrz państwa, który umożliwia normalne współżycie jednostek w organizacji państwowej. Dokonując ogranicze- nia konkretnego prawa lub wolności, ustawodawca kieruje się w tym przypadku troską o należyte, harmonijne współży- cie członków społeczeństwa, co obejmuje zarówno ochronę interesów poszczególnych osób, jak i określonych dóbr spo- łecznych, w tym i mienia publicznego11.
Terroryzm – mający na celu szerzenie strachu, ciągłej obawy, wielowymiarowo atakujący nie tylko instytucje państwowe, lecz także cywilów – z pewnością stanowi element zagrożenia dla porządku publicznego. W tych jednak treściowych elementach pojęcia porządku publicznego zbieżny jest on z bezpieczeństwem państwa oraz zagrożeniem dla szeregu praw i wolności, dlatego też uznać należy, że odpowiednie wskazanie niebezpieczeństw dla tych dwóch przesłanek niejako konsumuje potrzebę odrębnej analizy wprowadzenia ograniczeń z uwagi na przesłankę mate- rialną ochrony porządku publicznego.
Przesłanka ochrony bezpieczeństwa (demokratycznego) pań- stwa ma bardzo szerokie znaczenie, obejmujące między innymi
10 Zob. zarys dylematów związanych z odtworzeniem treści tego pojęcia w A. Osierda, Prawne aspekty pojęcia bezpieczeństwa publicznego i porząd- ku publicznego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 23, s. 89–106.
11 Wyr. TK z 12.1.1999 r., P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999.
bezpieczeństwo społeczne, ekonomiczne czy też polityczne12.
„Z powołaniem się na art. 31 ust. 3 [Konstytucji RP – J.K.] można zatem ograniczać konstytucyjne prawa i wolności jednostek, aby odsuwać rozmaite zagrożenia dla państwa polskiego, wychodzące od wewnątrz lub od zewnątrz, i mogące godzić w jego podstawy lub byt jako państwa demokratycznego”13. Nie ulega wątpliwości, że terroryzm jawi się jako szczególne zagrożenie właśnie dla de- mokracji i konieczna jest adekwatna przed nim ochrona funda- mentów państwa o wspomnianym przymiocie. Jednakowoż nie można zapominać, że właśnie istotą porządku demokratycznego jest zabezpieczenie wolności, a pozwolenie na arbitralne ograni- czanie praw obywatelskich jest zagrożeniem równie poważnym co terroryzm. Warto pamiętać o francuskiej etymologii tego słowa – pojęcie terreur oznaczało system sprawowania rządów oparty na stosowaniu represji oraz przemocy w celu szerzenia po- wszechnej trwogi14 – i choć w okresie rewolucji francuskiej miało ono względnie pozytywne konotacje15, to trudno uznać, ażeby obecnie akceptowalna była taka forma sprawowania władzy.
Bezpieczeństwo obywateli, mające z jednej strony swoje kon- stytucyjne umocowanie w rozdziale I Konstytucji RP statuującym zasady naczelne (art. 5 Konstytucji RP), a z drugiej strony ści- śle związane z bezpieczeństwem państwa – bowiem „[j]eśli bez- pieczeństwo państwa jest zagrożone, to zagrożone jest również bezpieczeństwo jego obywateli”16 – stanowi z pewnością istotną
12 M. Szydło, Art. 31. XIII. Wartości usprawiedliwiające ograniczenia [w:] Kon- stytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, War- szawa 2016, s. 787.
13 M. Szydło, Art. 31…, s. 787.
14 Zob. Y. Fauchois, Terreur [w:] Dictionnaire constitutionnel, red. O. Duha- mel, Y. Mény, Paryż 1992, s. 1028–1029.
15 Zob. B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, przekł. H. Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2001, s. 13–14.
16 M. Florczak-Wątor, Art. 5 [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, s. 288.
wartość konstytucyjną, a zarazem przesłankę ograniczania praw i wolności na podstawie konstytucyjnej zasady proporcjonalno- ści. Mimo że nie zawsze zagrożenie dla bezpieczeństwa obywateli będzie powodowało ingerencję w bezpieczeństwo demokratycz- nego państwa w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, to i tak adekwatnym zdaje się uznanie, że najczęściej zagrożenie takie spełniać będzie wtedy (w różnym – zależnym od rodzaju ata- ku na bezpieczeństwo obywateli – aspekcie) przesłankę z art. 31 ust. 3 zdanie 1 in fine Konstytucji RP.
Terroryzm stwarza istotne zagrożenie dla wielu dóbr praw- nie chronionych. Część z tych dóbr jest tożsama z chronionymi konstytucyjnie gwarancjami praw jednostki. Działalność terro- rystyczna stanowi niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia ludzi (art. 38 i art. 68 ust. 1 Konstytucji RP), czy choćby ich wolności (art. 31 ust. 1 Konstytucji RP). Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytu- cji RP jedną z przesłanek wprowadzenia ograniczeń jest potrzeba ochrony konstytucyjnie gwarantowanych wolności i praw przed bezprawną ingerencją innych osób17. Ta perspektywa ogranicze- nia jednych praw i wolności na rzecz innych ma w tym miejscu dwa aspekty. Pierwszy jest związany z indywidualistycznym po- dejściem, który najlepiej zobrazować następującym stwierdze- niem: „moje prawo do prywatności jest ograniczane na rzecz ochrony mojego życia”. Drugi natomiast (bardziej adekwatny) związany jest z szerszą perspektywą i obrazować może go stwier- dzenie: „moje (i innych) prawo do prywatności jest ograniczane na rzecz ochrony życia wszystkich ludzi, a nie tylko mojego”. Przy przyjęciu tej pierwszej perspektywy należałoby uznać ingerencję w prawo do prywatności za całkowicie nieuprawnioną, bowiem przepis art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wprost odnosi się do ko- nieczność ochrony praw i wolności innych osób. W związku z po- wyższym ograniczanie prawa do prywatności jednostki z uwa- gi na partykularną chęć ochrony (życia) jej samej nie posiada
17 Zob. szerzej M. Szydło, Art. 31…, s. 789–790.
konstytucyjnego uzasadnienia. Wyłącznie ta szersza perspektywa może doprowadzić do uznania regulacji za zgodną z Konstytu- cją – przy jednoczesnym zachowaniu wymogów: konieczności, przydatności i proporcjonalności sensu stricto. Istotnym wydaje się w tym miejscu zaznaczenie, iż w żadnym wypadku nie dążę do – potencjalnie mogącego pojawić się u odbiorcy wrażenia – że idealnie wpasowuje się w ten konstytucyjny wzorzec przyjęta przez ustawodawcę koncepcja dotycząca szerszego poświęcenia praw i wolności cudzoziemców na rzecz ochrony praw i wolności całego społeczeństwa.
Ograniczenie prawa i wolności osoby chronionej przed in- gerencją innego podmiotu prywatnego musi być przez nią poj- mowana jako ewidentna korzyść. W ten sposób jako szczegól- nie istotna jawi się weryfikacja proporcjonalności sensu stricto wprowadzanego ograniczenia, tak aby nie odnosiło się wrażenia, że poświecenie własnego dobra (własnego prawa do prywatno- ści) na rzecz ochrony przed nieuprawnioną ingerencją w inne przynależne każdemu prawa lub wolności było niewspółmier- ne. Oczywiście przy dokonywaniu takiej oceny należy posłużyć się mimo wszystko obiektywnymi wskaźnikami, związanymi ze stosownym określeniem hierarchii wartości konstytucyjnych.
Odwołanie do intersubiektywnego odczucia (nawet większości społeczeństwa) pozostawałoby przy tym wyłącznie pozanorma- tywnym odniesieniem do filozoficznej postawy reprezentowa- nej przez (być może chwilową) większość (społeczności), a nie rzetelną wykładnią norm konstytucyjnych i taką właśnie oceną legalności efektów działań prawodawcy.
Odpowiednie znaczenie ma przy tym horyzontalny efekt, jaki odnosi konstytucyjna regulacja praw i wolności. Jednostka musi być chroniona przez ustawodawcę przed ingerencją innych pod- miotów prywatnych w jej prawa i wolności. Jak zauważa M. Flo- rczak-Wątor: „Konstytucja wprost nie przyznaje środków ochro- ny jej praw i wolności przed naruszeniem ze strony podmiotów
prywatnych, jak również wprost nie określa sankcji prawnych za tego typu naruszenia”18, toteż za stworzenie tych środków od- powiada prawodawca, który winien to czynić na poziomie co naj- mniej ustawowym (z uwagi na konsekwencje art. 31 ust. 3 Kon- stytucji RP). W sytuacji, w której podmiot prywatny zobowiązany jest do nienaruszania konstytucyjnych praw i wolności innego podmiotu, należy spostrzec znaczącą rolę państwa w zagwaranto- waniu opisanej autonomii w ramach wykonywania obowiązków ochronnych, przybierających w tym wypadku charakter pozy- tywny19: „[p]aństwo wciela się bowiem w rolę gwaranta przestrze- gania tych zakazów przez podmioty prywatne i jednocześnie ich ewentualnego egzekutora”20.
Wykonywanie obowiązków ochronnych przez państwo wiąże się z ograniczaniem praw i wolności jednostki, przy czym „działa- nia prewencyjne stanowią ingerencję w prawa osoby, która naru- szenia jeszcze nie dokonała, a nawet nie wiadomo, czy naruszenia tego w ogóle dokona. W związku z tym działania prewencyjne muszą opierać się na wyważeniu zagrożenia dla wolności jednost- ki z wartością, jaką jest jej bezpieczeństwo”21. Przy rozważaniu hierarchii balansowanych wartości osadzonych na tym samym (konstytucyjnym) poziomie normatywnym kierować należy się koncepcją proporcjonalności. Zasada proporcjonalności w sto- sunkach horyzontalnych stosowana jest „przez państwo rozstrzy- gające z uwzględnieniem aksjologii konstytucyjnej spory między podmiotami prywatnymi”22. Przy czym podkreślenia wymaga tu fakt obciążenia ustawodawcy obowiązkiem prewencyjnego (tudzież profilaktycznego) stosowania tej zasady, który reguluje
18 M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar praw konstytucyjnych, Kra- ków 2014, s. 359.
19 M. Florczak-Wątor, Horyzontalny…, s. 394.
20 M. Florczak-Wątor, Horyzontalny…, s. 394–395.
21 M. Florczak-Wątor, Obowiązki ochronne państwa w świetle Konstytucji RP i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków 2018, s. 42.
22 M. Florczak-Wątor, Horyzontalny…, s. 221–222.
stosunki horyzontalne23. W związku z powyższym to na prawo- dawcy – w pierwszej kolejności24 – spoczywa obowiązek umiejęt- nego zapewnienia gwarancji dla fundamentalnych praw i wolności jednostki, przy jednoczesnym wypełnianiu swoich obowiązków regulacyjnych w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. Warto pod- kreślić także w tym miejscu – sygnalizowane już wcześniej – za- kresowe krzyżowanie się wymogu dbałości o porządek publiczny z odpowiednią (prewencyjną) ochroną w relacjach horyzontalnych.
Nawiązując do trafnej uwagi Trybunału Konstytucyjnego, należałoby zauważyć, że doprowadzenie do zaistnienia sytuacji bezpośredniego zagrożenia dla dobra prawnie chronionego: „po- średnio jest […] przejawem niepowodzenia państwa w realizacji pozytywnych obowiązków ochronnych”25. Państwo ma za za- danie chronić prawa i wolności każdego, a jego nieskuteczność nie powinna automatycznie prowadzić do zwiększania restrykcji w omawianej domenie26, lecz pierwszorzędnie powinna stanowić podstawę do poszukiwania jak najefektywniejszych metod zwal- czania zagrożeń bez zbędnej limitacji praw ogółu społeczeństwa.
Każdorazowo ingerencja prawodawcy w konstytucyjne prawa i wolności musi spełniać wymóg konieczności, a nie może być wynikiem ustawodawczego dyletanctwa.
3. Podsumowanie
Współcześnie głównym wyzwaniem, przed jakim staje – w ob- liczu zagrożenia terrorystycznego – demokratyczne państwo pra- wa, jest umiejętność racjonalnego wywarzenia wartości w postaci praw człowieka i konieczności zapewnienia bezpieczeństwa oraz
23 M. Florczak-Wątor, Horyzontalny…, s. 222.
24 Na etapie stosowania prawa zasadnicza okazuje się rola niezawisłego sądu, dokonującego ważenia ad casum proporcjonalności konkretnych ograniczeń, w ramach choćby interpretacji wyrażeń nieostrych.
25 Wyr. TK z 30.9.2008 r., K 44/0, OTK ZU nr 7A/2008, poz. 126.
26 W tym nadmiernego ograniczania praw potencjalnych agresorów.
wyzbycia się w tym celu arbitralności w procesie decyzyjnym (prawodawczym czy aplikacyjnym) dotyczącym omawianych za- gadnień. Interpretacja przesłanek ograniczania praw i wolności jest niełatwa i wraz z – niejako powstającą na dalszym etapie – trudnością w ocenie relacji spostrzeżonych kolizji dóbr wyma- ga ujęcia w szerszym kontekście problematyki praw człowieka.
Nie ulega bowiem wątpliwości, że in genere kwestia ta wplątana jest w refleksje natury filozoficznej i wymaga przez to podjęcia zasadniczych założeń konceptualnych27 – co stanowi niełatwe wyzwanie interdyscyplinarne. Zapewne słusznie wskazuje tak- że M. Błachut, iż: „prawnicze koncepcje i metody nie są zdolne przeformułować problemu praw człowieka w problem wyłącznie prawniczy, tzn. limitowany tekstem prawnym, a przynajmniej nie są zdolne zakamuflować jego politycznego charakteru”28. Nie- mniej pozytywizacja – jako proces, który: „oznacza przeniesienie na grunt prawa pozytywnego […] owych wcześniej zracjonali- zowanych praw człowieka, nadanie im kształtu norm prawnych, zagwarantowanie im prawnej ochrony”29 – jest, co oczywiste w kontynentalnym systemie, niezbędna, aby na poziomie norma- tywnym prawa człowieka miały możliwość efektywnego odzia- ływania (posiadania mocy obowiązującej) i musi mieć pewien gwarancyjny wymiar. Wyróżniany przez M. Błachuta (kolejny) etap jurydyzacji praw człowieka (nazywany też etapem interpre- tacji) polega na filtrowaniu przepisów prawa przez wykorzysta- nie narzędzi i aparatury pojęciowo-kategorialnej właściwej dla
27 Tak. też M. Balcerzak za T. Jasudowiczem w M. Balcerzak, Prawa czło- wieka [w:] Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, red. M. Balcerzak, S. Sykuna, Warszawa 2010, s. 346.
28 M. Błachut, Prawnicze interpretacje praw człowieka [w:] Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Lokalny a uniwersalny charakter interpretacji prawniczej, red. P. Kaczmarek, Wrocław 2009, s. 125.
29 T. Jasudowicz, Zagadnienia wstępne [w:] T. Jasudowicz, B. Gronowska, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochro- na, Toruń 2010, s. 25.
nauki i praktyki prawa30. Jak słusznie zauważa wspomniany autor – zwracając jednak zarazem uwagę na pewną utopijność takiego myślenia – „[z]akończenie procesu pozytywizacji z punk- tu widzenia tradycyjnej koncepcji obowiązywania i stosowania prawa powinno łączyć się z odcięciem etapu jurydyzacji od poza- prawnej idei praw człowieka, a tym samym od możliwości podej- mowania decyzji o politycznym charakterze”31. Mimo, iż pełne odpolitycznienie kwestii związanych z prawami człowieka nie jest możliwe32, to proces dekodowania treści poszczególnych (spozytywizowanych) praw nie może być oderwany od ich nor- matywności – prawnego ujęcia i kontekstu. Pomimo wskazywa- nej w literaturze iluzoryczności prawniczego paradygmatu roz- strzygania kolizji, zasadzającego się w przyjmowaniu koncepcji (autentycznego) ważenia wartości, gdzie w rzeczywistości i tak odsyła się do kryteriów o pozatekstowym charakterze33, uważam, że omawiane czynności interpretacyjne niekoniecznie muszą zo- stać uznane za hegemonistyczne – oderwane od weryfikowalnych procesów wykładniczych. Jedynie stopień ich weryfikowalności (pod względem obiektywności) jest nolens volens częstokroć niższy, bowiem ilość determinantów decyzji jest w omawianych kwestiach znacząca i rzeczywiście wykładnia istotnie wykra- cza poza tekstualną analizę. Z racji na to, że praca ta dotyczy płaszczyzny konstytucyjnej, uzasadnione wydaje się wskazanie, iż: „[z] racji stabilizującego charakteru konstytucji i szczególnej w tym przypadku siły postulatu pewności i stabilności prawa,
30 M. Błachut, Prawnicze…, s. 125.
31 M. Błachut, Prawnicze…, s. 125.
32 Po pierwsze, ze względu na ich dynamikę i internacjonalizację, a po dru- gie, ze względu na zasadniczy wpływ władzy ustawodawczej na etap nor- matywizacji i pośrednio także realizacji, bowiem od niego zależy stopień realizacji gwarancji (konstytucyjnych) – pomijam tu wątek sądowej (w tym sprawowanej przez sąd konstytucyjny) ochrony oraz kontroli.
33 Tak M. Błachut, Prawnicze…, s. 134–135.
dynamika w tym zakresie jest […] pomniejszona”34. Wskazuje się, że: „[n]iekombatybilność tradycyjnych dyrektyw wykładni bierze się stąd, że jej zasadniczy przedmiot w postaci tekstu ustępuje miejsca temu, co buduje zwykle jedynie kontekst wypowiedzi ję- zykowej, tzn. wartościom, celom, ideałom”35. Jednakowoż należy spostrzec w tym miejscu znaczną rolę aksjologii konstytucyjnej, która tę – warunkującą egzegezę – hierarchię wartości kształtuje.
Ku zwiększeniu pewności prawniczych działań interpretacyjnych, konieczne jest precyzyjne ustalenie – co Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie czynił – wyraźnych etapów i wskazań, jakimi kierować należy się przy dokonywaniu testu proporcjonalności.
Test proporcjonalności, mający na poziomie ustawy zasadni- czej istotne znaczenie, musi sprzyjać ograniczeniu arbitralności ocen, bowiem w przeciwnym wypadku będzie on jedynie jało- wym (pozornym) wskaźnikiem prawidłowego (legalnego) działa- nia, wyłącznie przenoszącym ciężar winy za autorytatywność raz na stronę władzy ustawodawczej, raz sądowniczej. W kwestii do- konywania właściwej oceny proporcjonalności wprowadzanych ograniczeń konieczne jest pierwszorzędne dokładne ustalenie pozostających w kolizji wartości (co było właściwym przedmio- tem niniejszej pracy), które stanowi punkt wyjścia dla podjęcia dalszych rozważań, do których jedynie marginalnie nawiązano poprzednim akapicie, a które dotyczą dokonywania oceny pro- porcjonalności sensu stricto na podstawie generalnego porządko- wania płaszczyzny praw i wolności.
34 T. Jasudowicz Zagadnienia…, s. 26.
35 Tak M. Błachut za L. Morawskim w M. Błachut, Prawnicze…, s. 136.
Circumstances provided for in Article 31 (3) of the Constitution of the Republic of Poland regarding limiting constitutional rights and freedoms in the context
of the need to provide protection against terrorism This paper discusses various constitutional arguments for limiting constitutional rights in regards to ensure the anti-terrorist security.
The author points out the necessity of primarily thoroughly examin- ing the premises that may plead in favour of the need of introducing restrictions, in order to enable the meticulous balancing of the values and to outline their constitutional hierarchy. The paper concerns – in a larger perspective – the problem of striking a balance between security and freedom.
Key words: constitutional law, principle of proportionality, constitutional values, security, counter-terrorism
Bibliografia Literatura
• Balcerzak M., Prawa człowieka [w:] Leksykon ochrony praw człowie- ka. 100 podstawowych pojęć, red. M. Balcerzak, S. Sykuna, Warsza- wa 2010.
• Błachut M., Prawnicze interpretacje praw człowieka [w:] Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Lokalny a uniwersalny charakter interpretacji prawniczej, red. P. Kaczmarek, Wrocław 2009.
• Bojke J., Rola zasady proporcjonalności w wykładni przepisów prawa karnego materialnego, IPP TBSP UJ, nr 1 /2015.
• Dukiet-Nagórska T., Wykładnia przepisów prawnokarnych a konsty- tucyjne zasady tyczące odpowiedzialności karnej [w:] Między nauką a praktyką prawa karnego. Księga jubileuszowa Profesora Lecha Gar- dockiego, red. Z. Jędrzejewski, Z. Wiernikowski, S. Żółtek, M. Króli- kowski, Warszawa 2014.
• Florczak-Wątor M., Art. 5 [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
• Florczak-Wątor M., Horyzontalny wymiar praw konstytucyjnych, Kra- ków 2014.
• Florczak-Wątor M., Obowiązki ochronne państwa w świetle Konstytu- cji RP i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków 2018.
• Hoffman B., Oblicza terroryzmu, przekł. H. Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2001.
• Jasudowicz T., Zagadnienia wstępne [w:] T. Jasudowicz, B. Gronow- ska, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010.
• Korybski A., Funkcje państwa [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki Lublin 2007.
• Osierda A., Prawne aspekty pojęcia bezpieczeństwa publicznego i po- rządku publicznego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 23.
• Szydło M., Art. 31. XIII. Wartości usprawiedliwiające ograniczenia [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
• Y. Fauchois, Terreur [w:] Dictionnaire constitutionnel, red. O. Duha- mel, Y. Mény, Paryż 1992.
Wykaz aktów normatywnych
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
• Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych, Dz.U. 2016, poz. 904.
Orzecznictwo
• Wyrok TK z 26.4.1995 r., K 11/94, OTK ZU 1995, poz. 12.
• Wyrok TK z 12.1.1999 r., P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999.
• Wyrok TK z 30.9.2008 r., K 44/0, OTK ZU nr 7A/2008, poz. 126.
