M ICHAŁ KOPCZYŃSKI
P atro n i i klienci w dziejach Szwecji nowożytnej
(W związku z p ra c ą K lie n t och patron. B efo rd rin g sv ä g a r och st& ndscirkulation i det
gamla Sverige. U tg iv a re : M ag n u s v o n P l a t e n , N a tu r och K u ltu r, Stockholm
1988, s. 154)
„K lient och p a tr o n ” z a w ie ra dziew ięć re fe ra tó w i osiem głosów w d y sk u sji w y głoszonych po d czas k o n fe re n c ji zo rg a n izo w an e j p rzez S zw edzką A kadem ię H isto rii i sztokholm skie w y d a w n ic tw o N a tu r och K u ltu r w d n ia c h 21—22 stycznia 1988 roku. Organizator sy m p o z ju m , h is to ry k lite r a tu r y M agnus v o n P l a t e n od k ilk u la t już zabiegał o zo rg a n izo w an ie k o n fe re n c ji p ośw ięconej zjaw isk u k lie n te liz m u w dzie jach Szw ecji. F a k t, iż p o m y sł te n w yszedł od h isto ry k a lite r a tu r y m a sp e cja ln ą wymowę. W p ra w d z ie o zn a cz en iu zw iązk ó w k lie n ta rn y c h pisano w h isto rio g rafii szwedzkiej ju ż k ilk a k r o tn ie n ie m n ie j je d n a k p ro b le m a ty k a ta nie cieszy się z a in te
resowaniem h isto ry k ó w . P rz y cz y n iło się do tego zap ew n e odejście od tra d y c y jn e j historii p o lity cz n ej n a rze cz p o słu g u ją c y c h się m e to d am i sta ty sty c z n y m i b a d a ń n a d historią społeczną. D ru g im , n ie m n ie j isto tn y m , pow odem je s t tru d n o ść precyzyjnego zdefiniowania k lie n te liz m u p rz y b ie ra ją c e g o ró żn e fo rm y n a różn y ch te r e n a c h 2. Trzecim c z y n n ik ie m w p ły w a ją c y m n a m a łe za in te re so w a n ie tą p ro b le m a ty k ą je st koncentracja b a d a c z y n a p ro ce sie p o w sta w a n ia b iu ro k ra ty c zn e g o a p a r a tu w ładzy, który w S z w e c ji w y k sz ta łc ił się b a rd z o w cześnie. P o d k re śla się p rz y ty m znaczenie kw alifikacji ja k o p o d sta w o w e g o k r y te r iu m p rz y n o m in a cjac h , n a u rzę d y i sta n o wiska o f ic e rs k ie 8.
U cz estn ik am i k o n fe r e n c ji b y li h isto ry c y , h isto ry c y s z tu k i i lite r a tu r y o raz p ra w nicy. W śród p o ru sz o n y c h p ro b le m ó w zn a la zł się zaró w n o m e ce n at a rty sty c z n y (re fe rat G unilli D a h l b e r g o te a tr a c h n a d w o ra ch żony G u sta w a A dolfa M arii E leono ry i m ałżo n k i K a ro la G u sta w a J a d w ig i E eleonory), p o lity k a a rty sty c z n a i nau k o w a
(referat S tin y H a n s s o n o d e d y k a c ja c h k sią że k tłum aczo n y ch n a szw edzki w XVII w ieku, K u r t a J o h a n e s s o n a o k a rie rz e E rik a L indschölda, a także re f e ra t
1 Zob. N. R u n e b y , M onarchia m ix ta . M a k tsfö d e ln in g sd e b a tt i S verig e u n d e r
den tidigare s to r m a k ts tid e n , U p p sala 1962; B. A s к e r, O fficera rn a och det sv en sk a sam hället 1650— 1700, U p p sa la 1983; S. S u n e s s o n , B y r d k r a ti och historia. Fern studier i p o litik och orga n isa tio n , M alm ö 1981, szczególnie rozdz. 3.; zob. te ż
C. N o r d m a n n , F id é lité s e t c lie n tè le s d a n s la S u è d e Caroline, [w:] C lientèles e t
fidélités e n E u ro p e à l’E p o q u e m o d ern e , P a r is 1981.
2 P o r. np. w y p o w ied ź A. M o l h o , P atronage a n d S ta te in E arly M o d e m Ita ly , Iw:] K lie n te ls y s te m e im E u ro p a d e r F rü h e n N e u ze it, hrsg. A. M ą c z a k , M ünchen 1988, s. 241 n .; b r a k o d p o w ied n ich b a d a ń d la S k a n d y n a w ii p o d k reślił T. D a h l e r u p , tamże, s. 362.
8 T a k ie p o d ejście p r e z e n tu je np. A -В . L ö v g r e n , S to rm a k tstid e n s fö rv a ltn in g —
organisationsförändringar och u tv e c k lin g s lin je r [w:] T h e K arlar. K arl X G ustav, Karl X I, K a rl X I I , S to ck h o lm 1984 i K .-R . B ö h m e , O ffic e rsre k ry te rin g e n vid tre la n d ska p sreg em en ter 1626— 1682, [w:] B ördor, bonder och börd i 1600-talets Sverige,
Motała 1979.
314 M IC H A Ł K O P C Z Y Ń S K I
C a rla A rv id a H e s s l e r a o d ziejach fu n d a c ji sk y tte a ń sk ie j n a.u n iw ersy te cie upps*. sk im i w a ru n k a c h sta w ian y c h kolejno m ian o w an y m profesorom przez je j patronów oraz klien telizm polityczny. R ów nież granice chronologiczne zakreślono bardzo sге. roko — od późnego średniow iecza (H ans G i l l i n g s t a m m ów ił o podobieństw* m otyw ów herb o w y ch ja k o odbiciu zw iązków m iędzy ich posiadaczam i) aż po wkł X IX , a n a w e t X X (re fe ra t G o ran a I n g e r s a o p ra w ie p a tro n a tu w Kościele szw edzkim od XV w. po jego zniesienie w 1922 r.).
Ciągłość z jaw isk a określanego m ia n em k lie n te liz m u b y ła te m a te m refleksji Stiga S t r o m h o l m a, k tó ry po d jął p ró b ę p o ró w n a n ia tre śc i pojęć p a tro n i klient w sta ro żytnym R zym ie i w epoce now ożytnej. W o dniesieniu do te j o sta tn ie j należałoby, zdaniem S trom holm a, używ ać raczej p ojęcia m ecenat. W o dróżnieniu od klientelizm·.· rzym skiego, now ożytny m e ce n at m ia ł n ierzad k o c h a ra k te r jed n o stro n n y i często nic pow odow ał trw alsz eg o zw iązku pom iędzy obu stronam i. Jego znaczenie wynika prze de w szystkim z fa k tu , że pom oc św iadczona osobom nieszlacheckiego pochodzenia przez ary sto k ra ty c z n y c h p a tro n ó w pozw alała w spiąć się n a nieosiągalne w inny sposób szczeble k a rie ry . D uża ruchliw ość społeczna typow a d la now ożytnej Szwecji b y ła m iędzy in n y m i n astęp stw e m rozpow szechnienia się m ecenatu.
Zdobycie p o p arc ia możnego p a tro n a u w ażan e było w X V II i X V III wieku za isto tn y w a ru n e k k a rie ry . P rzedw czesna śm ierć p a tro n a m ogła oznaczać przekreślenie dobrze zap o w iad ającej się przyszłości. P rzytoczone przez M agnusa von P laten frag m e n ty listów i p am iętn ik ó w p isa n y ch przez klientów , k tó ry c h p a tro n i zm arli przed w cześnie dow odzą, iż żalow i po u tra c ie p ro te k to ra to w arzy szy ła zw ykle gorycz z po w odu u traco n y ch p e rsp e k ty w życiow ych. Chęć zabezpieczenia się p rze d ewentualną przedw czesną śm iercią p ro te k to ra w p ły w ała n ie k ied y n a w y b ó r osoby patrona.
B jö rn R y m a ń , a u to r bio g rafii głowy kościoła szw edzkiego w la ta c h 1742—1743 E ry k a B enzeliusa młodszego, p rze d staw ił m echanizm y fu n k cjo n o w a n ia klienteli po lity cz n ej w S zw ecji X V III w iek u . B enzelius, sy n zm arłego w 1709 ro k u arcybiskupa U ppsali, E ry k a B e nzeliusa starszego, u w aż an y b y ł pow szechnie za doskonałego peda goga. S ław a t a spow odow ała, że liczne ro d y a ry sto k ra ty c z n e oddaw ały mu pod opiekę sw ych stu d iu ją c y c h w U ppsali synów . B enzelius p odejm ow ał się opieki oso biście, bądź odd aw ał uczniów w rę c e sw ych n ajzd o ln iejsz y ch studentów . W ten sposób n ie ty lk o zyskiw ał przychylność m ożnych rodów , ale i w iązał ze sobą licznych m łodych ludzi, p rze d k tó ry m i ry so w ały się o biecujące k a rie ry . N om inacje na bis k u p stw a w G öteborgu (1726), L in k ö p in g (1731) i a rc y b isk u p stw o U ppsali (1742) zaw dzięczał B enzelius w ta k im sa m y m sto p n iu p o p arc iu „z góry” , co i kampanii pro w ad zo n ej w szeregach duch o w ień stw a p rze z byłych stud en tó w , o k tó ry ch przysz łość B enzelius w sw oim czasie się zatroszczył. S pośród 195 duchow nych, któ rzy wzięli u d ział w rik sd ag a ch z la t 1723—1743 aż 65 pozostaw ało w k o n ta k ta c h z Benzeliusem. Co w ięcej, w tra k c ie głosow ań w izbie duch o w ień stw a p ostępow ali oni podobnie jak ich p a tr o n .. Z d an iem R ym ana, a ta k ż e zabierającego głos w d y sk u sji Hermana S с h ü с к a, p ełn e w y jaśn ien ie skom plikow anych u k ład ó w w rik sd a g u pierwszej połow y X V III w iek u , n ie je st m ożliw e b ez w n ik liw e j an a liz y w ięzów klientarnych.
K a rie ry E ry k a B e nzeliusa starszego, k tó ry b y ł synem chłopa i jego syna Eryka, zaczęły się od p ełn ien ia obow iązków p re c e p to ra m łodych przed staw icieli rodów ary sto k ra ty cz n y ch . P o d o b n y m odel k a r ie ry p o w ta rz a ł się często w w iekach XVII i X V III. E rik L indschöld, a ta k ż e liczni w ym ien ien i przez M agnusa von Platen profesorow ie i dy p lo m aci rozpoczynali sw e zaw ro tn e n iek ied y k a rie ry właśnie od fu n k c ji p receptorów . R olę p o śred n ik ó w p rz y re k ru ta c ji m łodych stu d e n tó w spełniali konsystorze akadem ickie, profesorow ie u n iw ersy te tó w a ta k ż e b is k u p i4. In n ą metodą
4 O ro li ty c h o sta tn ic h św iadczą listy o p ublikow ane w A x e l O xe n stie rn a skrifteι
P A T R Ö N I I K L I E N C I W S Z W E C J I N O W O Ż Y T N E J 315
.losowaną w tym sw o isty m h e a d s-h u n tin g było fu n d o w a n ie p rze z k o ro n ę i poszcze gólnych m agnatów stypendiów , ta k k rajo w y c h ja k i zagranicznych. D zięki tym fundacjom liczna rzesza m łodych lu d zi pochodzenia nieszlacheckiego zy skała m ożli wość zdobycia w y k ształc en ia i a w a n su sp o łe cz n eg o 5.. Do hojności, o k tó re j m ow a, iniuszał dotkliw y b ra k w y k w alifik o w an y ch fu n k c jo n a riu sz y dla ro z ra sta ją c e j się administracji ja k i m a ła liczebność sta n u szlacheckiego o raz niechęć szlachty do obejmowania niższych stan o w isk c y w iln y c h 6. N a te n a sp ek t szw edzkiej odm iany klientelizmu zw rócił w sw ym w y stą p ien iu uw agę G o ra n R ystad. A ry s to k ra c ja m u siała zgodzić się n a dopuszczenie osób pochodzenia nieszlacheckiego do urzędów podczas gdy dla- siebie zarezerw o w ała m iejsca w rad z ie p a ń stw a (rik srd d ). Pom oc w karierach, ja k ą okazyw ali w ysoko p o sta w ien i p atro n i, m ia ła zapew nić p a ń stw u stały dopływ w y kw alifikow anych, a zarazem lo ja ln y c h w obec sw ych p ro m otorów klientów. K alk u lac ja ta okazała się je d n a k zaw odna, głów nie za sp ra w ą po lity k i królowej K ry sty n y i przeciw n ik ó w k an c le rz a A x ela O x en stiern y , ta k ic h ja k rik sa m i-
ral Carl C arlsson G yllenhielm (nieślubny syn K aro la IX), zw alczających zaciekle
dominację O xenstiernôw . N o m in acja do ra d y d yplom aty Jo h a n a A d le ra S alv iu sa w 1648 roku by ła ja sk ra w y m p rzy p a d k iem złam a n ia m onopolu a r y s to k r a c ji7. P rz y padek S alviusa je st in te re su ją c y ta k ż e z innego w zględu. T en pochodzący z rodziny mieszczańskiej d y p lo m a ta (jego dziadek zaś był chłopem ) był w m łodości sty p e n d y stą Axela O xenstierny i jem u też zaw dzięczał ca łą sw ą k a rie rę aż po la ta czterd zieste XVII wieku. W lista c h do k a n c le rz a o k reśla ł się m ia n em cliens. Z ap ew n ien ia o do zgonnej w dzięczności okazały się je d n a k fałszyw e, do czego przyczyniła się zarów no arogancka p o staw a sy n a k an c le rz a Jo h a n a O x en stiern y , k tó ry w ra z z S alviusem reprezentował Szw ecję n a ro k o w a n ia ch w estfa lsk ic h ja k i p ersp e k ty w a dalszego awansu stw orzona przed a m b itn y m d y p lo m a tą przez zw alczającą o m nipotencję Oxenstiernôw K r y s ty n ę 8. P rz y k ład ó w n ie lo ja ln y ch k lie n tó w m ożna przytoczyć w iele, jak choćby S ch erin g R osenhane, k tó ry porzucił p o p ie ra ją c ą go ro dzinę S k y tte aby przejść pod k u ra te lę O x enstiernôw , M a ttia s M ylonius (nobilitow any jako B iörneklou), który w yniesiony do godności ra d c y p rzez swego byłego ucznia M agnusa G a b rie la De la G ardie ostro zw alczał pro w ad zo n ą przez niego p o lity k ę sojuszu z F ra n c ją , czy w yniesieni przez D e la G ardiego se k re ta rz e k an c elarii, k tó rzy opuścili go, gdy tylko u trac ił w p ły w y u k ró la. S ą n a tu ra ln ie i p rz y k ła d y o d w ro tn e, ja k choćby wspomniany przez C lau d a N o rd m an n a b a ro n G örtz, czy w ie rn y O x en stiern ie w n a j trudniejszych d la niego la ta c h 1648—1649, s e k re ta rz k a n c e la rii D aniel B e h m e r9. N ie ulega w ątpliw ości je d n a k , że szw edzcy k lie n ci byli dużo b ard z iej n ie za leż n i od swych p a tro n ó w niż klien ci m agnaccy w R zeczypospolitej. D ecydow ała o ty m przede w szystkim d alek o p o su n ię ta c e n tra liz a c ja w ład z y i bliskość osoby k ró la, a także w y raźn ie zaznaczona poprzez istn ien ie ty tu łó w ary sto k ra ty c z n y c h i o g ran i czenia przy n o m in a cjac h do ra d y p a ń s tw a g ra n ic a pom iędzy nieliczn ą g ru p ą s ta re j
5 L. N i 1 é h n, P eregrinatio A cadem ica. O et sv e n sk a sa m h ä lle t och de u tr ik e s
studieresorna u n d e r 1600-talet, L u n d 1984.
c I. E l m r o t h , For k u n g och fosterland. S tu d ie r i d e n sv e n sk a adelns d em ografi
och offentliga fu n k tio n e r 1600—1900, L u n d 1981, s. 205—207.
7 N om inacja t a w y w o łała z a ż a rtą d y sk u sję w rad zie, zob. H andlingar rörande
Johan A d le r S a lv iu s u p p h ö je lse till rik srâ d , H isto risk t bib lio tek , II, S tockholm 1876,
s. 360 nn.
8 S. L u n d g r e n , Jo h a n A d le r S a lv iu s, L u n d 1945.
9 L isty tego o statniego do k an c le rz a w R ik sa rk iv e t, Sztokholm , A x el O x en stiern as samling, E. 564; d o skonały s ta n zachow ania k o resp o n d e n cji w arc h iw a c h szw edz kich pozw ala p rzekonać się, że w ielu k lie n tó w sta ra ło się pozyskać po k ilk u p a tro nów naraz, n iek ied y n a w e t w p rze ciw sta w n y ch obozach. B yło to je d n a k ryzykow ne, mogło spow odow ać re p ry m e n d ę ze stro n y p a tro n a lu b co gorsza, u tr a tę jego zau fan ia.
316 M I C H A Ł K O P C Z Y Ń S K I
a ry sto k ra c ji a szybko ro sn ą c ą rzeszą a m b itn e j n o w e j sz la c h ty , k tó r e j n ie odpowij. dało zarów no lekcew ażące tra k to w a n ie p rz e z p rz e d sta w ic ie li a r y s to k r a c ji ja k i w yzn a
czanie dopuszczalnych g ran ic a w a n su społecznego. N ie b e z z n a c z e n ia b y ł też brak sw oistego cerem o n iału k lie n ta rn e g o , podobnego do tego, k tó r y is tn ia ł w Rzeczypospo lite j czy szesnastow iecznych szkockich H ig h la n d s. P rz y c z y n iło się to zapewne <j. osłab ien ia w ięzi p om iędzy p a tro n a m i a k lie n ta m i, k tó r a b a rd z ie j o p ie ra ła się ni w zajem n y m ra c h u n k u s tr a t i zy sk ó w n iż s to s u n k u e m o c jo n a ln y m m ię d z y stronami P o d k re ślić należy ró w n ież f a k t, że sz la c h ta sz w e d z k a n ie b y ła w ta k im stopniu jak polska uzależn io n a m a te ria ln ie od a ry s to k ra c ji, co w ięc ej, p iln ie s trz e g ła sw ej nie zależności od sta ry c h rodów . P rz y k ła d e m m oże być p r o te s t p rz e c iw postępowaniu P e ra B rah e, k tó ry b ro n ił p ra w h ra b ió w i b a ro n ó w o d ju r y s d y k c ji n a d szlachtą i je j po d d an y m i z a m ie szk u jąc y m i h r a b s tw a i b a ro n ie (1655). B ra h e starał się w yw rzeć nacisk n a sz lac h tę fiń s k ą p o słu g u ją c się p rz y ty m o d d an w m i sobie ludźm i w izbie szlacheckiej. R e a k c ja w iększości b y ła je d n a k b a rd z o o s tra . W złożo n y m n a rę c e K aro la X G u sta w a p ro te śc ie p o d k re ślo n o , że sz la c h ta zależna byt może ty lk o i w yłączn ie od k ró la. T a k a p o s ta w a sz la c h ty n ie p o z w a la ła n a powstanie w Szw ecji znaczącego p a tro n a tu lo k a ln e g o 10.
A x el O x e n stie rn a zd a w ał sobie sp ra w ę ze sła b o ści w ięz ó w k lie n ta rn y c h . Po pogodzeniu się z K ry s ty n ą w la ta c h 1650— 1651, w y k o rz y s ta ł p ro c e s A rn o ld a Messe- n iusa, oskarżonego o sp isk o w a n ie p rze ciw k ró lo w e j n a rze c z n a s tę p c y tr o n u Karola G ustaw a, do ro z p ra w ie n ia się ze sw ym i p rz e c iw n ik a m i sk u p io n y m i w o k ó ł rodziny S k y tte i a k ty w ista m i opozycji, k tó ra u ja w n iła się p o d c z a s r ik s d a g u 1650 roku P o w stały z in sp ira c ji k a n c le rz a w ro k u 1654 p r o je k t no w eg o r e g u la m in u kancelarii m ia ł za z a d an ie d alsze w zm o cn ien ie je g o p o z y c ji w o b ec m o n a rc h y i wobec za tru d n io n y ch w k a n c e la rii se k re ta rz y , k tó rz y o d tą d n ie m ogli b y ć wykorzystywani przez k ró la z po m in ięciem osoby k a n c le rz a . T a k ie sfo rm u ło w a n ie p r o je k tu miało niedopuścić do sy tu a c ji p o d o b n ej do te j, k tó r a m ia ła m ie jsc e za r z ą d ó w Krysty ny, k ie d y to k ró lo w a zd o łała pozy sk ać d la sw ej sp rze cz n ej n ie k ie d y z zamierzeniami O x en stie rn y p o lity k i część o d d an y ch n ie g d y ś k a n c le rz o w i s e k r e t a r z y 11.
Z d an iem R ystada, złoty w ie k k lie n te liz m u w S z w e c ji z a k o ń cz y ł się w ra z z prze w ro tem ab so lu ty sty c zn y m ro k u 1680. B e zp o śre d n ią p rz y c z y n ą s ta ło się osłabienie ekonom iczne i p o lityczne a r y s to k r a c ji o ra z o s ta te c z n a u t r a t a p rz e z r a d ę państwa w p ły w u n a obsadę urzędów . W obec stałeg o r o z ro s tu rz ą d z ą c e j się w c o ra z większym sto p n iu k ry te riu m zasługi b iu ro k ra c ji, z a p o trz e b o w a n ie n a p a tro n ó w zm alało. Rok 1680, ja k tw ie rd z i R y stad , o znacza k re s epo k i p a rtia l s ta te fo r m a tio n w dziejach Szw ecji. P o w staje je d n a k p y ta n ie czy k lie n te liz m z n ik n ą ć m ógł od r a z u . Twierdzenie R y stad a w y d aje się d y sk u sy jn e w obec w z ro stu liczby n o w ej sz la c h ty i wykształco n ych osób pochodzenia n ie szlach eck ieg o sz u k a ją c y c h z a tr u d n ie n ia w słu ż b ie państwa. S ystem b iu ro k ra ty c zn y , o p a rty o k r y te r iu m zasłu g i i w p ro w a d z a ją c y je d n o lity modci k a rie ry urzęd n iczej do p iero się k sz ta łto w a ł, b y p rz y ją ć o s ta te c z n ą fo rm ę w pierwszej połow ie X V III w iek u 12. W szystko to ra c z e j sp rz y ja ło p rz e tr w a n iu sy ste m u
klientar-10 N. R u n e b y , M onarchia m ix ta , s. 500 n n . S zw ed z k ie d w o ry m a g n a c k ie nie g rom adziły m łodzieży sz lac h ec k iej, k tó r a u d a w a ła się e w e n tu a ln ie n a dw ór kró lew ski; d w ó r a ry s to k ra ty b y ł a tra k c y jn y p rz e d e w s z y s tk im d la m ło d zieży nieszla- checkiej, w y ją te k sta n o w i otoczenie p e r a B ra h e , w k tó re g o s k ła d w chodziło wielu szlachciców fińskich. F in la n d ia b y ła je d n a k p e r y f e r ią m o c a rstw a , zob. P . N o r d - m a n n , P er B rahe, H elsingfors 1904, s. 399 nn.
11 S. D a h l g r e n , K a n sler och k u n g a m a k t v id tr o n s k ift e t 1654, „Scandia” t. X X V I, 1960.
12 N. R u n e b y , M a n d a rin ern a s u p p k o m s t. F r a m v ä x te n α ν e tt ko m p eten sb estä m t
ä m b etsm a n n a stä n d : en e x e m p e lsa m lin g , [w:] B ö rd o r, b o n d ir , b ö rd i 1 6 6 0-talets
P A T B O N I I K L I E N C I W S Z W E C J I N O W O Ż Y T N E J 317
;cgo. Wzrósł w p raw dzie a u to ry te t k ró la , ja k o o sta tn ie j in sta n c ji w e w szystkich iprawach, ale też n a b r a ły znaczenia osoby z bezpośredniego otoczenia K a ro la X I i Karola X II. Z asadnicza różnica polega n a pozycji b ro k e ró w w obec m o n a rc h y p rzed i po roku 1680. C h a ra k te ry sty c z n e je s t p o stęp o w an ie L indschölda, k tó ry zw rac ał uwagę studentom i p ro feso ro m d e d y k u jąc y m m u sw e p ra c e w n a d z ie i n a poparcie «■ karierze lub w ynagrodzenie, ab y u n ik a li p u b lik o w a n ia d ed y k a cji a p o p rze stali n a przysłaniu egzem plarza i odręcznego listu. M iało to zabezpieczyć o p ie k u n a p rzed «awiścią i pom ów ieniam i, k tó re ła tw o m ogły spow odow ać k a ta s tro fę w p ostaci n ie łaski monarszej. A n i M agnus G ab rie l D e la G ard ie, a n i A x el O x e n stie rn a obaw takich mieć n ie m usieli. T rz eb a zw rócić uw agę n a in n y jeszcze elem ent. L isty pisane przez p o te n cja ln y c h k lie n tó w do A x ela O x en siern y (a sta n o w ią one dużą część ogromnego pozostaw ionego p rzez niego arc h iw u m ) obok zapew nień o chęci służenia ta k p a ń stw u i królow i, ja k i sam em u k an c le rz o w i oraz o bietnic dozgonnej wierności, za w ie ra ją zapew nienia o p rzy d a tn o ści p e te n ta do słu żb y p aństw ow ej, znajomości języków obcych (listy te pisano zw ykle po łacinie), ukończonych stu d iac h w zakresie p o lityki lu b p raw a. N ato m iast lis ty z p ro śb ą o p ro te k c ję k ie ro w a n e do jednego z bliskich w sp ółpracow ników K a ro la X I, N ilsa G yldenstolpe, obok zapew nień o p rzydatności do u rzę d u i o bietnic dożyw otniej w dzięczności z a w ie ra ją k o n kretne obietnice z a p ła ty za o trzy m an ą pom oc. N ie w iadom o w praw dzie, ja k odnosił się do tych propozycji a d re s a t (o L indschöldzie w iadom o że n ie g ardził łapów kam i), niemniej jed n ak m ożna sądzić, że m a m y do czy n ien ia ze sw oistym zw yrodnieniem klientelizmu, k tó ry z usankcjonow anego sw o istą ideologią zw iązku dw óch nierów nych sobie p artnerów p rze k szta łc ał się w tra n s a k c ję o w y m ie rn e j w a r to ś c iw. T en k ie ru n e k ewolucji stosunku p a tro n — k lie n t w y w o łan y był n ie ty lk o upow szechnieniem się myślenia — ta k ż e o sto su n k ach m iędzy osobam i — w k a teg o riac h m a k sy m a liza cji zysku, będącym odbiciem p rze m ian ekonom icznych, ja k p o d k reśla to w odniesieniu do Anglii H e rm a n n W e l l e n r e u t e r 14, ale także, a może n a w e t p rze d e w szy st kim, w ynikał z k o n c e n tra c ji w ładzy w rę k a c h m onarchy. N aw et p o siad an ie rzeszy klientów nie mogło zrów now ażyć klęski, ja k ą była u tr a t a ła sk i króla.
Podczas m o n ach ijsk iej k o n feren c ji pośw ięconej klienetlizm ow i w erze w czesno- nowożytnej w spom niano, że rozw ój b iu ro k ra c ji w p ły w ać m ógł n ie k o rz y stn ie n a struktury k lie n ta rn e . J e d n a k zd a n ie m A ntoniego M ą c z a k a i P ieran g e lo S с h i e r y,
profesjonalizacja ju ż w d ru g iej połow ie X V II w.; A. A s k e r , O fficera rn a i det
m n ska sam hället. A rty k u ły w ojsk o w e K a ro la X I z 1683 r. u zależniały awanse od zasług n a p olu b itw y i w p ro w a d za ły zasadę rozpoczynania służby od najniższych stopni, n a w e t w odniesien iu do członków a ry sto k ra c ji. O graniczało to pole dla nepotyzm u i k lie n te liz m u (L. O. B e r g , S lä k t och h ä v d v id o ffice rstillsä tn in g .
Nigra notłser och re fle k sio n e r o m d e t k a r o liń sk a re g em en te so m slä k tfö re ta g , „S lä k t
och hävd” 1971). Ich p rz e trw a n iu sp rzy ja ło je d n a k u pow szechnienie się w ra z z lik w i dacją n ad a ń ziem skich d la oficerów , p r a k ty k i sp rz e d a w a n ia b ą d ź cedo w an ia w e wnątrz rodziny sto p n i o ficerskich w ra z z p rzy w ią zan y m i do n ic h dochodam i. 0 powszechności te j p ra k ty k i św iadczą liczne ro zp o rząd zen ia z a k az u ją ce tego pro ce deru; O. G r i p e n b e r g , M ilitära ackord och pensioner, „H isto risk T id sk rift fo r Finland” t. L X I, 1976.
** Listy do N ilsa G yldenstolpe w B ibliotece U n iw e rsy te tu w U ppsali, N o rd in sk a samlingen. T rz eb a p am iętać , że lu d z ie z otoczenia K a ro la X I w yw odzili się spośród sekretarzy k a n c e la rii, ci zaś n igdy n ie g ard z ili ła p ó w k am i, N. R u n e b y, M onarchia |ńiita, s. 472 n n.; za sta n a w ia ją c y je s t je d n a k fa k t, że n ie za p rz e sta li o n i ty c h p r a k ty k już po w yniesieniu n a najw yższe stan o w isk a, choć zapew ne o g raniczyli ic h stosow a nie. Ani O x e n stie rn a a n i De la G ard ie ła p ó w e k n ie b rali.
14 K lie n te lsy ste m e im Europa, s. 344; analogiczną te n d e n c ję w o d n iesien iu do Szwecji d ru g iej połow y X V II w. p o d k reśla , P. E n g 1 u n d, D et hotade huset. A d lig a
318 M I C H A Ł K O P C Z Y Ń S K I
istn ie n ie b iu ro k ra ty c zn e g o a p a r a tu a d m in is tra c y jn e g o n ie m usiało· w cale oznacz« zn ik n ięc ia k lie n te liz m u 1S. P rz y k ła d e m w sp ó łis tn ie n ia o b u je s t w łaśn ie Szwecj. X V II w ieku, gdzie o r e k ru ta c ji n a u rz ę d y d ec y d o w ały k w a lifik a c je , le cz także lojal ność osobista w obec przełożonego. P rz e k o n u je o ty m p o lity k a p e rso n a ln a АхсЦ O x en stiern y . S pośród 24 se k re ta rz y , k tó rz y p ra c o w a li w k a n c e la rii w la ta c h 1626- 1654 c z te rn a stu p ozostaw ało w k o n ta k c ie z k a n c le rz e m p rz e d u z y s k a n ie m nominacj: z tego sześciu p ełn iło w p ie rw fu n k c je s e k re ta rz y k a n c le rz a lu b p rac o w a ło w jego k a n c e la rii w P ru s a c h i w N ie m c z e c h ie. D alszy ch trz e c h p rz e d ob jęciem urzędów se k re ta rz y pełniło fu n k c je p re c e p to ró w w ro d zin ie O x e n stie rn ô w . O przywiązywania w agi do obsadzania u rzędów o d d an y m i lu d ź m i św ia d cz y te ż d e c y z ja r a d y państwa k tó ra w 1633 ro k u zobow iązała n a d z o ru jąc eg o z p o le c e n ia G u s ta w a A dolfa pracę sk a rb u p fa ltzg ra fa Jo h a n a C a sim ira do u z g a d n ia n ia w sz y stk ic h n o m in a c ji wewnątn kolegium z r a d ą 17. S to su n ek k lie n ta rn y nie zn ik ał w ra z z o b ję c ie m u rzę d u przede w szystkim z uw agi n a w ielo letn ie n ie k ie d y za le g an ie z w y p ła ta m i p e n s ji. Zwracający się z p ro śb ą o in te rw e n c ję w ta k ie j sp ra w ie k o p is ta M icael B e e k tw ierd ził, że p-
rów noczesnej śm ie rc i dw óch p o p rz e d n ic h p a tro n ó w p o z o sta ł bez ś ro d k ó w do życia” T a k w ięc osobista zależność od z w ie rzch n ik ó w p o w o d o w ała p rz e trw a n ie w ięzów klien- ta rn y c h rów n ież w o b ręb ie a p a r a tu u rz ę d ó w c e n tra ln y c h , z ty m ty lk o zastrzeżeniem że ła tw y dostęp do p o te n c ja ln y c h p a tro n ó w czy n ił je w p r z y p a d k u Szw ecji niezby: trw ały m i. Z d an iem S unę S u n e s s o n a s y tu a c ja zaczęła się zm ien iać w XVIII wie ku. D opiero od te g o stu lec ia m ożna m ów ić o w y k sz ta łc e n iu się w S z w e c ji biurokracji o zasadach zbliżonych do o b e c n y c h 10.
O publikow ane m a te ria ły z sy m p o z ju m szto k h o lm sk ieg o n ie w y c z e rp u ją proble m u, je d n a k z w ra c a ją uw agę n a isto tn y i ja k d o tą d słab o z b a d a n y a s p e k t dziejów Szw ecji. M ożna w y razić n ad z ie ję, że p re z e n to w a n a k sią ż k a w y w o ła dyskusję nau kow ą a p ro b le m a ty k a k lie n te liz m u zn a jd z ie w h is to rio g ra fii m ie jsc e odpowiadające je j fak ty c zn e m u znaczeniu w h is to rii tego k r a ju .
15 K lie n te lsy ste m e im E uropa, s. 361 n.
16 O ty m , że p e łn ie n ie fu n k c ji s e k re ta r z a k a n c le rz a p o zw alało spodziewać się aw a n su n a stan o w isk o s e k re ta rz a w k tó ry m ś z koleg ió w d o w o d zą listy Larsa S n eck en feld a do O x en stie rn y , R ik sa rk iv e t, S z to k h o lm , A x e l O x e n stie rn a s sarniną E. 720; śm ierć k a n c le rz a oznaczała w ty m w y p a d k u k re s k a r ie r y jego byłego sekre ta rz a.
17 C . T. O d h n e r , O m p fa ltz g r e fv z n J o h a n C a sim ir fö rh ä lla n d e till Rrottninf
C h ristinas F ö rm yn d a re, „N o rd isk u n iv e rs ite ts tid s k rif t” , 1862, s. 26; b r a k arystokra
ty c zn e j k o n tro li n a d p erso n e lem s k a rb u pozw olił w p ie rw sz y c h la ta c h rządów Gusta w a A dolfa n a p rze p ro w ad z en ie szeroko za k ro jo n y ch k o n f is k a t d ó b r n ad a n y c h szlach
cie przez K aro la IX , S .A . N i l s s o n , R e a k tio n e n m o t s y s te m s k ift e t 1611. En lint
i G u sta v I I A d o lfs p o litik , „ S c a n d ia ” 1950; z n ie b e z p ie c z e ń stw a ja k ie stw a rz ał klien
telizm dla ab solutnego w ład c y zd a w ali sobie sp ra w ę z a ró w n o K a ro l X I ja k i Fry d e ry k IV w D anii, k tó rz y p o m ija ją c stw o rzo n e p rz e z sie b ie sa m y c h p ro ce d u ry nom· n ac y jn e s ta ra li się ograniczyć w p ły w o toczenia n a sw e d ecy zje: B. B j e r r e J e n s e n , U d n a ev n elsere tte n i e n e va é ld e n s m a g tp o litisk e s y s te m 1660— 1730, Kobenhavi 1987; B.Ch. F i e d l e r , F ö rv a ltn in g e n α ν h e rtig d ö m e rn a B r e m e n o ch V erd en und с
sv e n sk tid e n 1652—1712. O rganisation och p ra x is, „ K a ro liń sk a F ö rb u n d e ts Ärsbok'
1987, s. 135.
18 R ik sa rk iv e t, S ztokholm , A x el O x e n s tie rn a s sa m lin g E. 794, ta m t e t liczn podobne w tre śc i listy.
19 S. S u n e s s o n , B y r â k r a ti och historia, s. 70 n n.; w p ro c e sie ty m ważną roi odegrał fa k t, że d la dużej części sz lac h ty dochód z u rz ę d u b y ł p o dstaw ow ym śród k iem u trz y m a n ia , stą d z a in te re so w a n ie w y p ra c o w a n ie m ta k ic h za sa d prom ocji, któi n ag ra d zały b y zasługi i w y elim in o w ały p ro te k c ję czy k a p r y s y m o n a rc h y , M. R ° b e r t s , T h e S w e d ish A risto cra c y in th e E ig h te e n th C e n tu ry , [w:] t e n ż e , Essai
