Tadeusz Klus
Badania w zakresie stosunków
wodnych terenu kościelnego w
Dębnie
Ochrona Zabytków 15/2 (57), 48-53
T A D E U S Z K L U S
BADANIA W ZAKRESIE STOSUNKÓW WODNYCH TERENU KOŚCIELNEGO
W DĘBNIE
Dla przeprow adzenia system atycznych obser w acji stanów w ody gruntow ej n a tere n ie zabyt kow ego kościoła w D ębnie w powiecie n o w o tar skim należało założyć specjalne otw ory obser
w acyjne. Z budow anie specjalnych otw orów
obserw acyjnych b yło 'koniecznością z uw agi n a k onfigurację teren u , na k tó ry m stoi kościół, tw orzącego kopulasty p agórek o lekko o p ad ają cych n a w szystkie strony zboczach, całkowicie pozbaw iony studzien użytkow ych, bądź też n a tu ra ln y c h zagłębień terenow ych, w k tó ry ch wo da g ru n to w a w ystępow ałaby na pow ierzchnię. Teren okolony jest od stro n y zachodniej i po łudniow ej potokiem , przepływ ającym w bezpo średnim sąsiedztw ie obiektu.
J a k w iadom o, w oda gruntow a znajdująca się w nasyconej stre fie g ru n tu porusza się w tym kierun k u , w k tó ry m nachylone jest jej zw ier ciadło. D la zbadania k ie ru n k u ru ch u w ody po trzebne są pom iary spadku, określenie którego u w aru n k ow an e jest założeniem przynajm niej trzech o tw orów obserw acyjnych, usytuow anych w te re n ie najkorzystniej tak, aby w yznaczały sobą tró jk ą t, o ile możności rów noram ienny. Odległości otw orów obserw acyjnych nie pow in ny być zbyt m ałe, w zw ykłych w aru n k ach n aj lepiej je s t usytuow ać je w odległości 100 do 500 m.
W naszym w ypadku zastały założone trzy otw o ry obserw acyjne.
1. S tud zienk a n r I została założona w odle głości 3,4 m od północno-zachodniej kraw ędzi
kościoła w k ieru n k u północnym . Rzędna tere n u 100,09 m, rzędna dna 98,84 m.
2. S tu dzienk a n r II znajd uje się w odległoś ci 6,2 m od południow o-w schodniej kraw ędzi kościoła w k ieru n k u na południow y wschód. Rzędna tere n u 100,12 m, rzędn a d n a 98,73 m.
3. S tu d zien k a n r III z n a jd u je się tu ż poza ogrodzeniem te re n u kościelnego, w odległości 10 m od południow o-zachodniego naroża kościo ła w k ie ru n k u południow o-zachodnim . Rzędna te re n u 99,62 m , rzędna d n a 98,68 m.
Rozm ieszczenie poszczególnych otw orów
obserw acyjnych zaznaczono na planie sy tu a c y j nym (rye. 1). S tudzienki posiadają otw ór o prze k ro ju w form ie tró jk ą ta równobocznego, zabez pieczony przed usuw aniem za pomocą trzech de sek szerokości około 30 cm a długości rów nej głębokości o tw o ru obserw acyjnego. D na stu d z ie n e k I i II są położone około 1 m poniżej stopy fu ndam entó w kościoła i 17, w zględnie 41 cm p o niżej poziomu ciągu drenowego.
Glebę w Dębnie jako pochodną skał osado w ych, Okruchowych, nie spojonych lepiszczem zaliczyć należy do gleb b ru natnych , w ytw orzo nych z utw oró w aluw ialnych. J e st to gleba utw orzona z osadów rzek D unajca i Białki, po siadająca dużą zaw artość piasku oraz części szkieletow ych. Ilość tych o statn ich w zrasta w raz z głębokośaią i poniżej 1 m od powierzchni g ru n tu w y stęp u je ju ż zbite szkieletow e podło że. Skład m echaniczny, typow y dla gleb b ru n a t nych teren ó w górzystych ty p u osadowego, przedstaw ia tab ela 1.
Rye. 1. Plan sytuacyjny. Skala 1:200, zm niejszony trzykrotnie Tabela 1 Nazwa Próbka z g łę bokości Części szk iele tow e j> 1 mm <*/o
Części ziem iste w %
1—0,1 0,1—0,05 0,05—0,02 < 0,02 Razem 15 cm 45,2 26,8 4,0 6,0 1 18,0 54,8 Studź. I 80 cm 49,9 23,1 5,0 5,0 17,0 50,1 130 cm 61,7 13,3 3,0 8,0 14,0 38,3 15 cm 38,4 13,6 11,0 12,0 25,0 61,6 Studź. II 80 cm 46,4 5,6 13,0 11,0 24,0 1 53,6 130 cm 61,7 10,3 4,0 6,0 18,0 38,3 Studź. III 15 cm 90 cm 43.1 63.2 23,2 12,1 9,7 4,3 10,3 7Д 13,7 13,3 li 56,9 36,8
Biorąc pod uwagę w yniki analizy m echanicz nej, określającej procentow ą zaw artość w gle bie poszczególnych frakcji, zaliczym y glebę w Dębnie, posiadającą w przew ażającej m ierze frak cje żwirowe, do utw orów żwirow ych. P rze w aga części szkieletow ych przy m ałej zaw ar tości części spław ialnych czyni ją luźniejszą
i bardziej przew iew ną przy czym fra k c je drob nego żw iru i piasku (od 1 do 0,1 m m ), w p ły w ając rozluźniająoo na spoistość gleby zw ięk sz ają zarazem jej przewiewność. F ra k cję tę c h a ra k te ry z u je stosunkow o słaba zdolność pod noszenia wody.
S ystem atyczn e obserw acje poziom u wody gru nto w ej postanow iono dokonyw ać w o dstę pach d w u - lu b naw et trzytygodniow ych oraz dodatkow o po ulew nych deszczach, licząc się
z tym , że w ahania poziom u wody w stu d zien kach nie będą tak częste i silne ze w zględu na zbite, słabo przepuszczalne podłoże. W yniki obserw acji zestaw iono w tabeli 2.
Tabela 2
Data
Przekrój I Przekrój II
P o z i o m w o d y
potoku studzienki I potoku studzienki II studzienki III
11.V.60 99,05 m brak 98,99 m brak brak
31.V.60 99.13 m brak 99,07 m brak 98,84 m
21.VI.60 99,21 m brak 99,15 m brak 99,03 m
8.V II.60 99,21 m brak 99,15 m brak 99.01 m
26.VII.60 99,24 m brak 99,18 m brak 99,21 m
10.VIII.60 93,22 m brak 99,16 m brak 99,09 m
5.IX .60 99,14 m brak 99,08 m brak 98,90 m
20.X.60 99,19 m brak 99,13 m brak 98,92 m
Dla zobrazow ania zależności 'poziomu zw ier ciadła w ody gruntow ej i w ody w potoku od opadów atm osferycznych, w zięto pod uw agę w yniki obserw acji prow adzonych przez P ań stw ow y In sty tu t H y d rologi czno-M e t eorologicz- n y n a stacjach opadow ych. Poniew aż Dębno (wys. 535 m npm.) tak iej stacji opadow ej nie posiada, w zięto pod uw agę w yniki obserw acji stacji n ajb liżej położonych, a to stacji opado w ej w W aksm undzie (wys. 615 m npm .), odle głej o Około 10 km od Dębna oraz stacji w M a- niow ym (wys. 528 m npm .), odległej o około 5 km od D ębna. O bydw ie te sta c je opadow e ja k o też D ębno położone są w dolinie rzeki D u
najca. W yniki obserw acji ilości opadów na tych stacjach, zarów no jeżeli chodzi o ilości opadów m iesięcznych ja k i su m aryczne za okres letn i 1960 r. (maj—październik) są p raw ie identyczne. Dla Dębna, położonego w śro d ku m iędzy ty m i stacjam i, w zięto średn ie ary tm ety czn e z d a t tych stacji opadowych. Poniew aż lato ro k u 1960 było w yjątkow o m okre i odznaczało się bardzo dużą ilością opadów, uwzględniono rów nież, dla porów nania, w yniki obserw acji za dziesięciole cie 1950— 1959 obliczając n o rm aln e opady m ie sięczne jako średnie ary tm ety c zn e sum opadów
w poszczególnych m iesiącach tego okresu. W y niki ty ch obserw acji zestaw iono w tabelach 3 i 4.
Tabela 3
Rok 1960 Miesiąc
W ysokość opadów w m ilim etrach
Uwagi
I dekada II dekada III dekada Razem
K w iecień 35,3 13,9 26,2 75,4 Maj ' 20,0 1,7 43,4 65,1 C zerwiec 50,0 49,9 69,9 169,8 Lipiec 39,4 51,7 151,1 242,1 Sierpień 60,7 14,8 12,1 87,7 Wrzesień 27,9 2,2 7,2 37,3 Razem 233,3 134,2 309,9 677,4
T ab e la 4
Ś re dnie ary tm ety c zn e opadów w m m za 10-lecie 1950 — 1959
M i e s i ą c
K w iecień Maj Czerwiec Lipiec S ierpień Wrzesień Ra ze m
53,5 60,3 101,9 104,4 88,6 61,4 470,1
Z b O YJy r o i
P a i E û i E ü O p A D Ö ' V . Р О Г ' O M w o d y w P O T O K U --- Р О Ц О И W O D Y 4V b T c i O Z Ш
Ryc. 2 przedstaw ia graficznie ilości opadów za m iesiące kw iecień—w rzesień 1960 ro ku na tle norm alnych opadów m iesięcznych w dziesię cioleciu 1950— 1959 o raz w yniki obserw acji p o ziomów w ody potoku oraz w ód g runtow ych w stu d zien ce obserw acyjnej n r III na tle w y k resu przebieg u opadów w m iesiącach k w ie cień—w rzesień 1960 roku. W studzienkach n r I i II w ciągu całego okresu (od 11 m aja do 20 października 1960 r.) poziomu w ody g runtow ej nie stw ierdzono.
Mimo iż pom iary i obserw acje stan u wód grun tow y ch i potoku nie były prow adzone sy stem atycznie, mogą one jed n a k stanow ić do kładny obraz stosunków w odnych terenu, na którym -posadowiony jest kościół.
P rzy ro zp atry w an iu w ykresu (ryc. 2) n asu w ają się n astępu jące spostrzeżenia:
1) N iski przeciętny sta n w*ody gruntow ej w ro zp atry w an y m okresie w studzience n r III u trzy m y w ał się stale poniżej poziomu zw iercia dła w ody potoku, położonego w bezpośrednim sąsiedztw ie studzienki (odl. 15 m) i jed y n ie po obfitych i ciągłych deszczach, zwłaszcza w trz e ciej dekadzie lipca (ryc. 2 i tab. 3), zrów nał się chw ilow o z poziom em w ody potoku, by w n a stęp n y ch m iesiącach powrócić do norm y. Zw a żyć przy ty m należy, iż daw no nie notow ano tak o b fity ch opadów w lipcu, jak w roku 1960. Stanow ią one, ja k to jasno w ynika z w ykresu (ryc. 2), przeszło 240% norm alnego opadu lipca a i m iesiąc poprzedzający, czerwiec, w ykazu je
przeszło 150% opad u w porów naniu z n o rm al nym opadem czerw ca w dziesięcioleciu.
2) B ardzo m ałe w ahania poziom u w ody
gruntow ej w studzience n r III oraz b rak jej przez cały ok res badaw czy w studzienkach n r I i II dowodzi bardzo słabej przepuszczalności g le by oraz specyficznej w łaściw ości terenu, na którym w zniesiono kościół. Ja k już na w stępie zaznaczono, kościół został w zniesiony na szczy cie kopulastego pagórka, opadającego łagodnie na w szystkie stro n y. W oda z opadów atm osfe rycznych, n aw et najbardziej gw ałtow nych i ob fitych, sp ływ a p raw ie w całości pow ierzch niowo do potoku i ścieków bocznych i ty lk o w drobnej ilości przesiąka w glebę. W ty ch w a runkach zastosow anie drenow ania pierścienio wego dla odw odnienia tere n u kościoła (w 1960 roku) było raczej zabiegiem profilaktycznym , m ającym zapobiec obaw om zaw ilgocenia b u d y n ku przez w ody podsiąkające. Że obaw y te nie były istotn e dowodzą w yniki niniejszych o bser w acji jak i zaobserw ow any b ard zo nikły w y pływ wody z w ylotu drenow ego w okresie tak m okrego lata, jak ie było w 1960 roku. Należało się jednak z ty m liczyć wobec znikom o m ałego obszaru, objęteg o system em drenow ania pierś cieniowego.
prof. Tadeusz Kłus
Instytut Badań Leśnych PAN Kraków ИССЛЕДОВАНИЯ В П РЕД Е Л Е В О ДН Ы Х СНОШ ЕНИЙ НА ТЕРРИ Т О РИ И КОСТЁЛА В ДЕМ БН Е Костёл в Дембне расположен на горке (535 м над уровнем моря) с мягко опускающимися скло нами; с ю ж ной и западной стороны вблизи объекта проплывает ручеёк. Для проведения исследований в пределе водных сношений в этом районе, а имен но для определения направления движения воды, выверчено три наблюдательные отверстия в виде разреза равностороннего треугольника. К аж дое от верстие обшито досками. Ширина доски выносила 30 цм, а длина равнялась глубине малого колодца (0,94— 1,25 м). В данном случае в Дембне, дно пер вого и второго малого колодца находилось на глу бине 1 м ниж е уровня фундамента костёла и 17, относительно 41 цм ниж е уровня дренажной трубки. Почва в Дембне состоит из гравия, который отли чается очень слабой способностью поднятия воды. Наблюдение над уровнем воды в почве, было ведено в промежутках времени двух и трёх недель, а такж е добавочно, после проливных дождей. Для определения зависимости уровня воды в потоке и в
наблюдательных отверстиях от атмосферных оса док, использовано обмеры станции Государствен ного Института Гидрологически-М етеорологичес- кого, принимая во внимание средние месячные осадки в периоде времени от мая до октября 1960 года и д а ж е средние месячные осадки в периоде лет 1950— 1959. Несмотря на исключительно дож д ливое лето 1960 года, в малых колодцах первом и втором — в почве воды не подтверждено. В малом колодце третьем во время самого большого напря жения осадок в течении краткого времени уровень воды в колодце сравнился с уровнем воды в р у чейке. Подтверждено, что костёлу в Дембне не угро ж ает увлаж нение (закладка дренаж а в 1960 году была только профилактической процедурой). Рель е ф местности и свойства почвы причиняются к тому, что воды осадок стекают по внешним скло н ах горки, а воды в почве н е обнаруживают тен денции к выступлению свыше уровня.
ST U D IE S ON W A TER CO N DITIO NS G R O U N D S OF THE CHURCH AT DEBNO
The church at Debno is situated on the h ill w ith sligh tly fallin g slopes 535 m (1755 f) above sealevel; Nearby, there is a stream south and w est wards, Three observation holes w ere drilled in order to carry out researche on the ground w ater conditions and to exam ine the direction of w ater movem ent. The borings form ing an isosceles trian gle in cross -section w ere lined w ith boards 30 cm ( l l 13/46 in) in w id th and 0,94— 1,25 (3,08—4,1 t) in lenght equal to depth of the w ells. The bottom of the w ells I and II w as 1 m (3,28 f) below the base of th e church foundation and 17 cm (6V)C in) or 41 cm (15 inj below the level of a drain connection. The soil at Debno is a gravel form ation w ith insignificant w ater raising ability.
The observations of th e ground w ater level w ere carried at tw o and three-w eeks interw als and, addi
tionally, after downpours. In order to find out
w hether the w ater line in the stream and in the observation holes is in relation to th e precipitations, the data obtained by the state H ydro-M etrological
Institute on an average m onthly precipitation of
May—October 1960 and even of years 1950— 1959 w ere taken into consideration. Regardless the excep tionally rainy summer 1960, no ground w ater was estab lish ed in the w ells I and II; w hile the w ater le v el in the w ell III rose to that of the stream for a short period during the m ost heavy rains.
On the ground of these facts it has been esta blished that the church at Debno is not endangered by damp (the draining system carried out in 1960 w as a preventove measure) and thanks to th e relief of the ground and the soil characteristics, th e p reci pitations run down the surface of th e slopes and the ground w ater does not show any tendency towards rising.
