R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V , N R 3—4, S. 87—105, W A R S Z A W A 1984
ZBIGNIEW CZERWIŃSKI, JERZY PRACZ, ALINA PIĄTEK
WPŁYW ODPODÓW Z JANIKOWSKICH ZAKŁADÓW SODOWYCH NA TERENY ROLNICZE
Katedra Gleboznawstwa SGGW^AR w Warszawie
Zakłady przemysłowe oddziałują na środowisko przez skażenie a t mosfery, wód i gleby. W przypadku Zakładów Sodowych źródłem za grożenia środowiska mogą być odpady magazynowane w otw artych zbiornikach ziemnych, budowanych w terenie rów ninnym oraz hydrau liczny transport tych odpadów do zbiorników [1, 2, 4]. Część wód tran s portujących odpady drobnoziarniste do zbiorników może infiltrow ać w głąb podłoża lub przenikać przez obwałowanie, powodując nawodnie nie okolicznych terenów i podwyższenie zwierciadła wód gruntow ych [2]. Związki rozpuszczalne znajdujące się w odpadach m igrują wraz z wodą poza obręb zbiorników odpadowych, zanieczyszczając wody ot warte, gruntow e i glebę [4]. Odpady Jankowskich Zakładów Sodowych magazynowane w zbiornikach ziemnych zaw ierają znaczne ilości łatwo rozpuszczalnych związków, takich jak CaCl2 i NaCl [1].
N egatywny wpływ wyższych stężeń związków chloru na rośliny po łowę, użytki zielone oraz drzewa i krzewy został dawno stwierdzony. Jest on dwukierunkowy. Z jednej strony, w m iarę wzrostu koncentracji tych związków w glebie, zwiększa się wartość osmotyczna roztworów glebowych [5], co powoduje, że już przy stężeniu w glebie wynoszącym 0,2% NaCl ustaje pobieranie z niej wody przez niektóre gatunki roślin uprawnych. Z drogiej strony czynnikiem ograniczającym wzrost i plono wanie roślin na glebach zasolonych jest toksyczny wpływ pobieranych przez rośliny w nadm iarze i akumulowanych w częściach nadziemnych jonów Cl- i SO42- [3, 5, 6, 7, 8]. Wyniki doświadczeń wykazały, że zaso lenie gleby związkami chloru, wynoszące 0,025%, powoduje już dosyć znaczne uszkodzenie liści i ham uje wzrost i' rozwój niektórych roślin [5]. Zasolenie gleby powyżej 0,5% stanowi barierę, poza którą niemożliwa jest rolnicza produkcja roślinna, a takie tereny opanowywane są stop niowo przez roślinność halofitową.
Celem badań było określenie rodzaju i zasięgu oddziaływania odpa dów poprodukcyjnych z Janikowskich Zakładów Sodowych, magazyno wanych w zbiornikach odpadowych o łącznej powierzchni 95 ha, na ota czające je tereny rolnicze.
ZAKRES I METODYKA BADAŃ
Badania terenowe przeprowadzono w 1980 roku w dniach 7—9 oraz 24—27 lipca. W ram ach prac terenowych z 63 punktów rozmieszczonych wokół stawów odpadowych (ryc.) pobrano 166 próbek glebowych, 100
Strefy zasolenia i puiikity badawcze w okół srtajwów odpadowych
a —. s tr e fa b a r d z o s iln e g o z a s o le n ia , b — s t r e f a s iln e g o z a s o le n ia , с — s t r e f a s ła b e g o z a s o le n ia , d — s t r e f a p o t e n c j a ln ie z a g r o ż o n a p r z e c ie k a m i s ło n y c h w ó d , e — s tr e f a z a g r o ż o n a p o d t a p ia n ie m p r z ez s ło n e w o d y , f — k ie r u n k i s p ły w u w ó d p o w ie r z c h n io w y c h i p o d p o w ie r z c h - n io w y c h , g — n u m e r y b a d a n y c h p u n k tó w , h — s t a w y o d p a d o w e c z y n n e , i — s t a w y o d p a d o w e
w b u d o w ie , j — d r o g i, к — s t a w a w a r y j n y
Salination zones and obsearwation points around w aste settling ponds:
a — v e r y s tr o n g s a lin a t i o n z o n e , Ъ — s tr o n g s a lin a t i o n z o n e , с — w e a k s a lin a t i o n z o n e , d — z o n e u n d e r p o t e n t ia l th r e a t o f le a k a g e o f s o il w a te r s , e —i z o n e u n d e r t h r e a t o f f lo o d s w i t h s a lt w a t e r s , / — o u t f l o w d ir e c t io n o f s u r f a c e a n d s u b s u r fa c e w a te r s , g — N o s o b s e r v a t i o n p o in ts , h — a c t iv e w a s t e s e t t lin g p o ild s, i —) w a s t e s e t t lin g p o n d s in t h e c o u r s e o f
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze 89
próbek roślin i 47 próbek wód opadowo-glebowych, gruntow ych i po wierzchniowych. W próbkach glebowych oznaczono ogólną zawartość soli rozpuszczalnych oraz ich skład jonowy, a w w ybranych 4 profilach gleb silnie zasolonych oznaczono również skład granulom etryczny, pH, przewodnictwo elektryczne nasyconych roztworów glebowych, węgiel i azot ogółem oraz pojemność i wysycenie kompleksu sorpcyjnego po szczególnymi kationami. W próbkach wód oznaczono także zawartość jdnów soli rozpuszczalnych oraz przewodnictwo elektryczne i pH. W roś linach oznaczono ogólną zawartość składników m ineralnych.
Oznaczenia poszczególnych składników w glebach, wodach i rośli nach wykonano identycznym i metodami stosując jedynie odrębną pre- praktykę wstępną. Sole rozpuszczalne ekstrahowano z gleby przy sto sunku wody do suchej masy gleby jak 5:1, próbki wód przygotowywano do analiz przez oczyszczenie z części stałych na filtrach z podciśnieniem. Rośliny spalano na sucho w tem peraturze 530°C i z popiołu ekstraho wano chlorki gorącą wodą destylowaną, a pozostałe składniki — kw a sem solnym. W wyciągach, ekstraktach i we wstępnie oczyszczonych próbkach wód oznaczono poszczególne składniki następującym i m etoda mi: Ca, К i Na — fotopłomieniowo, Mg — metodą absorpcji atomowej, P — według Jacksona, ŃH4+ —' kolorym etrycznie z fenolem, N 0 3~ — kolorym etrycznie z kwasem fenolodwusulfonowym, SO42- — nefelome trycznie, Cl” — argentometrycznie, pH — elektrom etrycznie, а ЕС — konduktom etrycznie, przeliczając wyniki na 25°C. Natom iast węgiel w glebie oznaczono metodą Tiurina, azot ogółem w glebie — metodą autom atyczną K jeldahla, a kationy wymienne, po uprzednim odmyciu soli rozpuszczalnych alkoholem etylowym, w yparto z gleby 1 N CH3COONH4 przy pH 8,2. Kwasowość hydrolityczną oznaczono metodą Kappena.
SKŁAD CHEMICZNY WÓD POWIERZCHNIOWYCH, OPADOWO-GLEBOWYCH I GRUNTOWYCH
Rok 1980 był nietypowy pod względem ilości opadów atmosferycz nych. Duża ilość opadów przyczyniła się do rozcieńczenia zasolonych wód odpływających ze zbiorników odpadowych, a jednocześnie zwięk szył się ich zasięg. Próbki wód powierzchniowych (wody stale w ystępu jące w zagłębieniach terenowych) pobrano w punktach: 15, 21, 27 i 56, wód okresowych rozlewisk powierzchniowych, powstałych w w yniku dłu gotrwałych opadów, w punktach' 16, 17 i 12, wód podziemnych strum ieni wypływających na powierzchnię — w punktach: 57 i' 54, oraz wód kanału odwadniającego — w punkcie 45 (ryc. ).
Stężenie soli rozpuszczalnych oraz ich skład jonowy w wodach wy pływających na powierzchnię w punktach 57 i 54 wskazują, że wody le pochodzą ze stawów odpadowych o num erach VIII i IX. Po przepłynię
ciu około 500 m ciekami podziemnymi w kierunku NNW wody te wy pływ ają na powierzchnię na granicy skał /morenowych i osadów alu- wialnych Noteci. Cieki te podtapiają pobliskie łąki, przekształcone obec nie w nieużytki, a w okresach intensywnych opadów zasilają wodami również dalsze łąki i pastwiska aktualnie użytkowane (punkty: 48, 52 i 53) i częściowo spływają kanałem odwadniającym w kierunku NW (punkt 45). Stopień zasolenia wód strum ieni podziemnych w ypływ ają cych na powierzchnię (punkty 54 i 57) zależał od intensywności opadów atmosferycznych, a więc od ilości wody odpływającej z rejonu zbiorni ków VIII i IX. W dniach 7—9 lipca, po dłuższym okresie bardzo in ten sywnych opadów, zawartość soli rozpuszczalnych w wodzie z punktu 54 wynosiła 38,6 g/dm3, natom iast już 24—27 lipca, kiedy ilość przepływ a jącej wody znacznie się zmniejszyła, stężenie 'soli rozpuszczalnych wzrosło do 64,4 g/dm3 wody (tab. 1). Wyniki te potw ierdzają rozcień czający wpływ intensywnych opadów atmosferycznych. Ładunek soli rozpuszczalnych niesiony przez wody strum ieni, głównie CaCl2 i NaCl, był zabójczy clla wszystkich gatunków roślin niehalofilnych. Stężenie chlorków w punkcie 54 wahało się, zależnie od term inu pobrania próbek wody, od 23,9 do 38,8 g/dm3. Zawartość N a + wynosiła odpowiednio: 7,1 i 12,5 g/dm 3, a Ca2+ — 7,2 i 12,6 g/dm3. Przewodnictwo elektryczne wody w tym punkcie było równe 53,0 lub 81,3 mS/cm w przeliczeniu na 25°C, zależnie od term inu badań (tab. 1). Jeszcze większe stężenie tych jonów i wartości przewodnictwa (86,7 mS/cm) uzyskano badając wodę strum ienia podziemnego wypływającego w punkcie 57.
.Toksyczne oddziaływanie wód tych strum ieni na roślinność potw ier dziło występowanie stref z całkowicie zniszczoną roślinnością, łącznie z bardzo odporną na zasolenie " trzciną pospolitą Phragmites communis Trin. Miejsca nieco wyniesione ponad wodę płytkiego rozlewiska opa nowane były przez gatunki halofilne — głównie przez soliród zielny Salicornia herbacea L. i m uchotrzew solniskowy Spergularia salina Presl. W wodzie tego rozlewiska (punkt 56), mim-o silnego rozcieńczenia przez długotrwałe i intensywne opady, stwierdzono zawartość 8,5 g soli w 1 dm3, a w tym około 5,2 g Cl“ (tab. 1).
Wody strum ieni podziemnych, wypływające na powierzchnię w punk tach 54 i 57, były wzbogacone również w związki potasu i magnezu, lecz ich ilość nie m iała większego znaczenia dla ogólnego poziomu zaso lenia. Zawartość siarczanów mieściła się w normie dla I klasy czystości wód lub nieznacznie ją przekraczała [9]. W normie dla I klasy czystości wód utrzym yw ały się także stężenia jonów amonowych, azotanowych i fosforanowych (tab. 1).
Tereny zamienione w nieużytki przez silnie zasolone wody spływa jące ze zbiorników odpadowych położone są również w północnej części badanego obszaru, w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników XIII, XIV i XV, oraz w części wschodniej w pobliżu stawu awaryjnego. Wzdłuż
P r z e w o d n i c t w o e l e k t r y c z n e , p H i z a w a r t o ś ć j o n ó w s o l i r o z p u s z c z a l n y c h w w o d a c h p o w i e r z c h n i o w y c h E l e c t r i c a l c o n d u c t i v i t y , p H v a l u e a n d c o n t e n t o f i o n s o f s a l t s s o l u b l e i n s u r f a c e w a t e r s T a b e l a 1 W p ły w st aw ów odpad owych za k ła d ó w so do w yc h na te re n y ro ln ic ze 9 1 Nr punktu Location No. C a 2+ M g 2 + K+ N a + r a , + 4 I S O 4 К С 0 Ç 01” N O 3 *~ W R a z e m s o l e T o t a l 3 a l t a p H EC mS/om m g / d r a ^ w o d y ira^/dni^ of w a t e r
W o d y t r w a ł y c h i о к г эsowych rozlewisk powierzchniowych 7"9 с V I I . 1 9 3 0 V / a t e r f r o m p e r m a n e n t a n d p e r i o d i c s w a m p y a r e a s 7 - 9 . V I I . 1 9 S O 12 8 2 3 5 8 7 6 0,06 5 2 7 6 9 8 2 0 , 4 9 0 , 0 9 1 1 0 5 8*3 1 , 5 2 15 600 5 0 , 10 4 5 0 0 , 1 3 2 8 7 1 7 6 1 3 2 8 0 ? 0 9 0 501 3 4 0 1 3 , 4 5 , 2 1 16 33 7 23 1 7 0 , 6 4 4 4 112 4 1 0 , 0 9 0 , 9 5 2 7 9 8 , 2 0 , 5 3 17 3 6 11 22 20 0 , 9 0 9 0 1 0 4 5 2 0 , 9 7 0 , 6 3 3 3 8 8 , 2 0 , 5 9 21 2680 3 7 3 12 1 0 7 0 0 , 0 3 9 6 2 1 7 7 9 8 3 0 , 0 0 0 , 1 1 1 2 4 3 6 7 , 9 20,30 27 12000 2 5 5 170 1 1 4 2 0 0 , 4 2 1 3 8 3 7 3 3 0 2 9 0 V 22 0 , 0 0 62050 7 , 4 8 1 , 2 2 56 1 7 2 0 9 8 125 1 1 4 0 0 j 2 4 9 8 93 5 1 8 3 0,62 0,16 8 4 5 8 8 , 0 1 3 , 7 6 Yfody z rowów m e lio r a c y jn y c h - » V a t e r s f r o m r é c l a m a t i o n d i t c h e s
7 - 9 . V I I . 1 9 8 0 54 II 7200 II *3 I 16° I 7 1 0 0 . I 1>5<* I
I w II
116 I 23874 1 ° *5 3 1I 0,06 I 3 8 6 3 2 I 7*8 II 53,02 2 4 - 2 7 . V I I . 1 9 8 0 45 1 1 3 1 0 110 180 10960 0 , 7 4 137 110 3 5 1 0 0 0 ,0 0 0,00 5 7 5 0 3 7,4 7 5 5 8 8 54 12600 120 2 0 4 1 2 4 3 0 1 , 1 7 1 2 7 7 3 3 8 7 5 0 0 , 0 4 0 , 0 0 6 4 3 5 5 7,3 8 1 1 З О 57 13700 73 260 1 3 7 6 0 1 , 7 5 161 110 42600 * 0 ,0 0 0 ,0 0 70666 7p4 86, 72toru kolejowego łączą się one ze zniszczonymi terenam i w w yniku zaso lenia, w ystępującym i na południe i południówy wschód od zbiornikow I i II. Rozmieszczenie obszarów najsilniej zdewastowanych wiąże się ze spadkami terenowym i i z kierunkiem spływu wód podpowierzchniowych i okresowo powierzchniowych oraz z występowaniem obniżeń tereno wych, gdzie nagromadza się i stagnuje zasolona woda. Wody powierzch niowe trw ałych rozlewisk w ystępujących na terenach zdewastowanych w części południowej i wschodniej badanego obszaru zawierały, mimo silnego rozcieńczenia deszczem, od 3,4 do 62,0 g soli w dm3, w tym 1,8—38,0 g Cl", 0,45— 11,4 g N a + oraz 0,6— 12,0 Ca2+ (tab. 1 — punkty: 15, 21 i 27). Przewodnictwo elektryczne tych wód wahało się w grani cach 5,2—81,2 mS/cm przy 25°C. Z innych jonów jedynie ilość S 0 42- w punkcie 15 była większa niż górna wartość określona * dla III klasy czystości wód [9].
Wody okresowych rozlewisk powierzchniowych utrzym ujące się je dynie po intensywnych opadach deszczu na południowej stronie bada nego terenu (punkty: 12, 16, 17) zawierały dużo mniejsze ilości soli roz puszczalnych (0,28— 1,10 g/dm 3), w tym C1“ w granicach 41—82 mg/dm 3. Świadczy to o małym dopływie wód przenikających ze zbiorników I i II mimo stosunkowo niewielkiej odległości (200—250 m). Spowodowane to było zatrzymywaniem tych wód w obniżeniu terenowym, w ystępującym w odległości 70— 170 m od zbiorników (punkt 15) oraz ich odpływem zgodnie ze spadkiem terenu w kierunku wschodnim.
Długotrwałe opady atmosferyczne występujące w czerwcu i początku lipca 1980 r. spowodowały silne nasycenie gleby wodą. Dlatego próbki wód glebowych pobranych 7—9 lipca zakwalifikowano do kategorii wód opadowo-glebowych. Wyniki analiz, ze względu na duże rozcieńczenie, tylko częściowo odzwierciedlają faktyczny stopień ich zasolenia, niem niej stanowią pewien obraz wpływu zbiorników odpadowych.
Wody opadowo-glebowe i gruntowe na terenach całkowicie zdewas towanych, wydzielonych jako nieużytki (punkty: 35, 39, 56) były bar dzo silnie zasolone (głównie chlorkami sodu i wapnia) i zawierały od 28,3 do 43,2 g soli w 1 dm3 (tab. 2). Podobnie silne zasolenie stwierdzono również w wodzie gruntowej na polu ornym (punkt 14), częściowo pod- topionym przez wody sąsiadującego rozlewiska (28,9 g soli w 1 dm3, w tym 18,4 g Cl” ). Znaczna ilość soli rozpuszczalnych o niekorzystnym składzie jonowym występowała w wodach opadowo-glebowych na grun tach ornych (punkty: 5, 13, 17, 20, 22, 23, 24 i 37), gdzie stwierdzono 1,0—6,3 g soli w 1 dm3, w tym 0,11—3,04 g Cl” , oraz na użytkach zie lonych (punkty: 3, 40, 50) — 1,7—6,2 g soli/dm3, w tym 0,27—3,28 g C1“ . Na powierzchniach tych można oczekiwać wypadania roślin wrażliwych na zasolenie lub uzyskiwania mniejszych plonów roślin znoszących większą koncentrację soli w roztworach glebowych.
Przewodnictwo e l e k t r y c z n e , pH i z a w ar t oś ć jonów s o l i r o z p u s z c z a l n y c h w wodach glebowych E l e c t r i c a l c o n d u c t i v i t y , pH v a l u e and c o n t e n t o f i o n s o f 3 a l t s s o l u b l e in s o i l w a t e r s T a b e l a 2 Nr punktu L o c a t io n No. Ca2+ Mg2+ K+ Na+ HH4+ s o 4 2- c o 3 2“ HC03" C l" N03~ w Razem s o l o T o t a l s a l t s pH EC mS/cm mg/dm wody mg/dm^ o f w ate r
Wody opadowo-glebowc Rain s o i l w a t e r s
1 ’ 130 1 6 , 7 4 , 0 190 0 , 0 6 112 0 , 0 659 158 0 , 6 2 0 , 0 0 1270 3 , 4 . 1 , 5 8 3 365 5 0 , 5 4 , 0 175 0 , 1 3 788 0 , 0 470 424 4 , 7 0 0 , 0 1 2281 8 , 0 2 , 8 2 4 90 1 6 , 4 1 0 , 0 86 0 , 2 4 215 0 , 0 393 23 2 1 7 , 0 0 0,CQ 1051 8 , 3 1,4 4 5 295 4 2 , 5 4 , 0 130 0 , 1 3 795 0 , 0 320 202 2 2 , 1 4 0 , 0 0 1811 8 , 2 2 , 3 7 6 68 1 3 , 2 7 6 , 4 90 0,16 125 7 , 2 28 3 43 17 3 ,3 2 1 . 2 4 881 8 , 7 1 . 3 5 9 12 1 . 8 8 , 0 2 1 ,7 4 20 0 , 0 72 6 0 , 4 4 1, 4 9 125 8 , 1 0 , 2 2 11. 95 1 5 , 7 8 7 , 2 53 0 , 1 3 154 2 6 , 4 393 18 13 1 ,7 5 2 , 4 9 977 0 , 8 1 . 4 7 13 420 5 9 , 2 4 , 0 175 0 , 0 3 634 0 , 0 293 701 . 3 0 , 1 2 0 , 0 9 2316 8 , 1 3 , 5 0 16 117 3 0 , 0 3 9 , 6 80 0 , 0 0 443 0 , 0 359 102 4 6 , 9 5 0 , 0 0 1218 8 , 2 1 , 8 0 18 180 2 7 , 3 4 , 0 * 40 0 , 0 6 189 0 , 0 549 51 4 , 8 7 0 , 0 3 1045 0 , 2 1 , 3 0 19 99 19*1 11*2 32 0 , 1 3 113 0 , 0 630 23 2 , 7 9 0,16 930 8 , 3 2, 16 22 173 3 6 , 0 , 1 , 6 112 0 , 1 9 341 0 , 0 359 289 7 , 0 9 0 , 1 3 1319 8 , 2 1 , 4 9 24 1520 1 9 5 , 0 9 , 0 255 0 , 0 3 10 35 0 , 0 210 3035 1 7 , 7 2 0 , 0 9 6277 8 , 0 8 , 4 6 31 44 8 , 5 8 , 0 18 0 , 9 0 41 0 , 0 136 33 1 , 1 5 1, 0 5 352 8 , 4 0 , 6 8 37 350 3 2 , 0 6 4 , 0 210 0,06 660 0 , 0 GąG 316 2 5 , 6 9 0 , 0 0 2304 3 , 3 2 , 7 6 33 60 9 , 0 1 1 , 2 14 0 , 2 9 90 0 , 0 185 36 2 , 0 8 0 , 9 2 409 8 , 6 0,62 39 7300 2 9 7 , 5 3 5 , 0 4690 0 , 4 2 63 0 , 0 20 3 21256 1 . 1 5 0 , 0 0 33846 7 , 6 4 7 , 3 8 40 1250 1 5 0 , 0 9 , 0 710 0,06 32 3 0 , 0 420 3284 1 , 7 7 0 , 0 0 6148 8 , 1 9 , 9 3 42 46 9 , 5 7 8 , 4 7 0 , 1 9 138 0 , 0 400 6 - 0 , 8 9 0 , 3 6 637 8 , 7 0 , 7 3 46 ■182 4 5 , 0 2 1 , 6 112 0 , 0 0 455 0 , 0 886 72 1 , 3 3 0 , 0 0 1775 8 , 3 1 , 9 5 50 260 5 1 , 5 1 2 , 0 120 0 , 1 3 510 0 , 0 488 271 0 , 8 0 0 , 0 1 1713 8 , 1 2 , 1 4 56 6400 5 4 5 , 0 26,0 *3160 0 , 4 8 15 0 , 0 76 13149 0 , 3 8 0,16 28 372 6 , 8 4 1 , 7 4 58 100 2 0 , 6 3 9 , 6 17 0 , 1 9 8 3 0 , 0 161 n o 1 0 6, 29 0 , 3 0 646 3 , 4 1 . 4 1
/.od;/ r.^un Iowo Ground w a te r s
14 7550 7 2 5 , 0 6 , 6 1720 0 , 0 3 337 0 , 0 18 3 18400 4 , 6 0 0 , 0 0 28926 7 , 6 3 9 , 4 5 33 89 7 . 1 8 , 6 64 0 , 4 0 41 0 , 0 184 220 1,06 1 , 2 5 616 7 , 9 0 , 9 9 35 8750 2 8 5 , 0 34 ,0 ' 6160 0 , 3 2 227 0 , 0 201 25500 0 , 0 6 0 , 0 9 43196 7 , 6 6 0 , 7 0 4 3 112 3 0 , 0 0 , 4 51 0 ,0 0' 196 3 0 , 0 647 94 0 , 8 8 0 , 0 5 1161 8 , 0 1 , 8 4 4? 108 3 4 , 0 0 , 6 102 0 , 2 2 152 0 , 0 781 99 0 , 1 8 0 , 0 0 1277 7 , 8 1 , 8 2 51 93 4 0 , 0 1 . 2 132 0 , 2 2 173 1 0 , 0 555 189 0 , 1 3 0 , 0 0 12C7 8 , 0 2,16 52 11 20 1 9 3 , 0 0 , 6 25 8 0,06 41 0 , 0 220 3372 0 , 0 0 0 , 0 2 5205 7 , 7 9 , 4 8 I i I CD CO W p ły w st aw ów odp adowych za k ła d ó w so do w yc h na te re n y r o ln ic z e
Skład chemiczny wód opadowo-glebowych i gruntowych pozostałych pól i użytków zielonych nie wykazuje, aby zbiorniki opadowe w yw iera ły duży wpływ na produkcję rolną i wysokość uzyskiwanych plonów, chociaż w znacznej części punktów obserwowano w wodach podwyższoną zawartość jonów Ca2+ , Na + , a głównie C1“ (tab. 2). Również wysokie pH i pojawianie się jonów C 0 32“ w wodach glebowych w niektórych profilach świadczy o wpływie zbiorników odpadowych.
Porównanie składu chemicznego wód odpływających z terenu osad ników i wód opadowo-glebowych wskazuje, że źródłem dużej ilości azo tanów w pewnych punktach było nawożenie azotowe pól upraw nych i łąk (tab. 1 i 2). Trudno natom iast wytłum aczyć bardzo dużą rozpiętość w ilości jonów siarczanowych zaw artych w wodach opadowo-glebowych (15—1035 mg SO42” na dm3). Zawartość tego jonu wiąże się zarówno z wodami dopływającymi ze zbiorników odpadowych (zawartość SO42”” w wodach wyciekających ze zbiorników wynosi 107—161 mg/dm 3), jak również z innym i czynnikami, jak nawożenie gleb, kierunek rozprzestrze niania pyłów i gazów z kominów Janikowskich Zakładów Sodowych oraz zmywem powierzchniowym do lokalnych zagłębień. Zwykle bliżej osadników stwierdzano w wodach powierzchniowych gleby więcej siar czanów.
ZAWARTOŚĆ iSOLI ROZPUSZCZALNYCH W GiLEBACH
A ktualne zasolenie gleb jest wypadkową dopływu soli rozpuszczal nych, ich odpływu w w yniku spływu powierzchniowego oraz przenika nia w raz z wodami do w arstw głębszych lub poziomów wodonośnych. Na podstawie danych analitycznych, w strefie przyległej do zbiorni ków odpadowych wyodrębniono cztery grupy gleb różniących się stop niem zasolenia: I — gleby silnie zasolone (głównie nieużytki), II — gle by orne znacznie zasolone, III — gleby objęte niewielkim wpływem zbior ników odpadowych i IV — 'gleby poza zasięgiem oddziaływania zbior ników odpadowych.
Gleby silnie zasolone (I) reprezentow ane są przez p unkty 14, 15, 21, 26, 28, 35, 36, 39, 48, 51, 52 i 56. Ogólna zawartość soli rozpuszczalnych w ich warstw ach powierzchniowych wynosiła 223—813 mg/100 g. M aksy m alną zawartość soli stwierdzono w punkcie 56 w warstw ie 80— 100 cm
(1823,2 mg/100 g gleby). Gleby te w większości traktow ane były jako nieużytki, jedynie odkrywki 14 i 28 usytuowane zostały na polach u- prawnych, a odkrywka 51 — na użytkach zielonych. Gleby w punkcie 14 były podtapiane przez wody pobliskiego słonego rozlewiska. Stan ten należy uznać za trw ały. Natom iast gleba w punkcie 28 została bardzo silnie zasolona w w yniku lokalnego przecieku ze stawu aw aryjnego (tab. 3, ryc.). Siad przecieku wyznaczony był pasem wypalonej traw y i kom pletnym zniszczeniem wykłoszonej pszenicy na powierzchni około
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze 95
T a b e l a 3 Zawar toś ć Jonów s c l i r o z p u s z c z a l n y c h w g l e b a c h ś r e d n i o i s i l n i e z a s o l o n y c h
Co nt e nt o f i o n s o f s a l t s s o l u b l e i n medium and s t r o n g l y s a l i n a t e d s o i l s Nr punktu L o c a t i o n No . Gł ę bo k oś ć Depth cm
Ca2+ Mg 2+ Na+ so42- HCO-j" C l " Razems o l e
T o ta l s a l t s m g / 1 00 g g l e b y mg / 1 0 0 g o f s o i l 13 0 - 20 1.4 0 , 1 5 1 , C5 4 4 . 0 1 6 , 4 7 3 , 2 1 5 , 6 1 5 1 , 8 2 0 - 50 1 0 , 0 0 , 6 5 0 , 3 4 6 , 6 1 5 , 0 0 4 0 , 3 7 , 8 8 0 , 7 8 0 - 1 0 0 1 2 , 3 0 , 4 0 0 , 2 5 8 , 0 1 7 , 0 2 6 , 8 1 5 , 3 8 0 , 0 14 0 - 25 9 2 , 0 7 , 0 0 9 , 8 0 1 8 , 4 2 3 , 1 1 5 , 9 2 2 1 , 9 3 9 3 , 1 2 5 - 50 2 6 , 4 2 , 3 0 0 , 4 0 5 , 2 7 , 3 9 , 8 ‘6 0 , 7 1 1 2 , 6 9 0 - 1 2 0 1 0 0 , 8 6 , 9 5 0 , 8 8 2 2 , 8 1 5 , 7 1 2 , 2 2 3 9 , 6 3 9 8 , 9 15 0 - 30 8 6 , 0 2 , 2 0 3 , 6 4 2 0 2 , 0 •14,0 2 0 , 7 4 8 4 , 9 8 1 3 , 5 5 0 - 70 9 6 , 6 3 , 3 0 3 , 2 0 2 5 6 , 0 . 1 1 , 2 1 2 , 2 6 0 0 , 3 9 8 2 , 8 20 1 0 - 20 8 , 2 0 , 8 0 3 , 8 8 1 . 0 0 , 9 3 7 , 2 0 , 7 5 2 , 7 5 0 - 70 3 8 , 6 3,25 0,90 1 4 , 4 1 2 , 0 2 0 , 7 7 9 , 5 1 6 9 , 4 9 0 - 1 1 0 9 , 2 1 , 2 0 0,36 4 , 4 7 , 9 2 8 , 7 4 , 4 5 6 , 2 24 0 - 20 1 4 , 2 1 , 4 0 2 , 8 8 4 , 4 8 , 9 3 7 , 8 * 1 5 , 8 8 5 , 4 5 0 - 60 3 6 , 4 3,50 0 , 7 2 1 2 , 2 2 4 , 0 1 1 , 0 6 5 , 1 1 5 2 , 9 9 0 - 1 1 0 2 8 , 2 2 , 6 5 0 , 4 0 7 , 2 1 3 , 0 2 6 , 8 4 5 , 8 1 2 4 , 1 28 0 - 20 1 5 0 , 8 0 , 8 0 6 , 0 4 1 3 5 , 6 4 , 1 1 0 , 4 4 3 0 , 4 7 3 8 , 2 5 0 - 90 5 9 , 0 0 , 6 0 3 , 3 6 3 6 , 0 2 , 6 6 , 7 2 1 7 , 4 3 2 5 , 7 35 0- 20 8 6 , 8 3 , 5 0 4 , 0 8 5 6 , 2 5 , 6 2 6 , 2 2 1 7 , 4 3 9 9 , 8 6 0 - 8 0 1 1 1 , 2 4 , 4 5 1 , 1 8 6 7 , 0 3 , 4 1 4 , 0 2 8 3 , 1 48 4 , 3 39 0 - 20 8 4 , 8 4 , 2 0 1 , 5 6 47-; 2 42,2 3 5 , 4 2 0 7 , 9 4 2 3 , 3 3 5 - 50 * 4 2 , 0 1 , 2 0 0 , 6 6 23,2 1 , 3 1 8 , 3 9 9 , С 1 8 5 , 7 8 0 - 1 0 0 32,0 0 , 6 5 0,44 1 8 , 4 1 , 6 1 4 , 0 7 5 , 3 1 4 3 , 4 48 0- 35 6 9 , 2 2 , 2 0 1 , 5 6 6 0 , 0 7 , 5 2 8 , 7 1 9 2 , 6 3 6 1 , 8 3 5 - 50 3 5 , 4 1 , 4 0 1 , 2 0 2 7 , 0 1 , 9 é,7 96,7 1 7 0 , 3 51 0- 35 3 5 , 4 4 , 5 0 0 , 2 2 25,0 7 5 , 2 63,4 2 1 , 3 225,1 7 0 - 1 0 0 1 2 , 3 1 , 6 0 0,21 7 , 8 4,9 2 2 , 6 2 0 , 6 Ю,5 52 0- 20 1 2 2 , 0 6,95 1 , 0 0 45,8 1 2 0 , 5 6 2 , 3 1 8 9 , 0 5 4 7 , 6 2 0 - 40 9 0 , 2 5 , 0 5 o , 30 21,0 5 1 , 3 38,4 110,0 316,2 5 0 - 70 4 1 , 2 4 , 1 0 0 , 1 2 4 , 2 4 , 1 33,5 75,4 1 6 2 , 6 56 0 - 20 9 0 , 0 6 , 8 0 2 ,16 5 5 , 6 2 2 , 3 2 9 , 3 2 9 1 , 3 4 9 7 , 5 4 0 - 60 160,0 9 , 3 0 2 , 5 2 8 6 , 2 ' 2 9, 0 2 1 , 4 4 1 3 , 6 7 2 2 , 0 8 0 - 1 0 0 336 , 0 1 ó , 7 0 3 , 9 0 2 7 6 , 0 6 0 , 3 1 5 , 9 1 0 6 3 , 9 1 8 2 3 , 9 1 0 G - 1 20 164,0 I 1 2 , 9 5 I 3 , 2 4 1 4 1 , 3 2Ü ,4 12,2 6 5 - , В 1 0 1 5 , *
200 m 2. Łąki w punkcie 51 podtapiane były przez silnie zasolone wody odpływające podziemnymi strum ieniam i z osadników VII, VIII, IX.
Gleby silnie zasolone wykazywały bardzo niekorzystny skład jonowy soli rozpuszczalnych. Przew ażały w nich silnie dysocjujące chlorki sodu i wapnia. M aksymalne ilości chlorków w profilach glebowych wahały się w granicach od 21,3 mg/100 g gleby w punkcie 51 do 1063,9 w punk cie 56 (tab. 3). Tak wysokie stężenia jonów chlorkowych w glebie
działają toksycznie na roślinność upraw ną [6, 7, 8] i dlatego w strefie reprezentow anej przez punkt 14 i (jeżeli przecieki ze stawu aw aryjnegj będą się powtarzać) w strefie reprezentow anej przez punkt 28 niemożU wa będzie dalsza upraw a roślin.
W niektórych punktach, głownię tam, gdzie występował intensywny dopływ zasolonych wód (punkty: 39, 51, 52, 56) stwierdzono w glebie również duże ilości SO42“ . Zawartość SO42— wynosiła tu od 42,2 mg do
120,5 mg na 100 g gleby (tab. 3).
Gleby orne o znacznym stopniu zasolenia (II), nie wykluczającym jednak możliwości upraw y na nich roślin, reprezentow ane są przez punkty 13, 20, 24, 25, 40 (ryc.). Zasolenie w arstw wierzchnich lub głę biej leżących w profilu, z których w okresach suchszych sole mogą migrować aż do powierzchni, wynosiło około 150 mg soli rozpuszczal nych w 100 g gleby. Zawartość chlorków sięgała w poszczególnych pro filach od 15,6 do 79,5 mg/100 g gleby (tab. 3). W latach suchszych można się tu spodziewać usychania lub uszkadzania roślin uprawnych. Na tych terenach, ze względu na duże ryzyko, należy raczej zaniechać upraw y roślin bardziej wrażliwych na zasolenie chlorkowe.
Gleby objęte niewielkim wpływem wód przenikających ze zbiorni ków odpadowych (III) reprezentow ane są przez punkty: 1, 3, 16, 17, 22, 29, 30, 31, 34, 37, 38, 41, 46, 49, 50, 58, 59, 60, 61 i 62; świadczy o tym skład jonowy zaw artych w nich soli rozpuszczalnych. W ystępują tu pod wyższone ilości chlorków, sodu i wapnia, lecz ilości te nie w ywierają negatywnego wpływu na rozwój roślin uprawnych. Ogólna ilość soli rozpuszczalnych nie przekraczała w tych glebach 100 mg/100 g, przy znacznym udziale dwuwęglanów wapnia. Maksymalna zawartość chlor ków w profilach w tych punktach wahała się od 1,2 mg w punkcie 3 do 21,5 mg na 100 g gleby w punkcie 59 (tab. 4).
Gleby leżące praktycznie poza zasięgiem oddziaływania zbiorników odpadowych (IV) reprezentują punkty: 2, 4, 6, 8, 9, 10, 18, 19, 32, 42, 43 i 63. Wpływ zbiorników nie zaznacza się zupełnie lub jest m inim alny i nie zmienia w sposób istotny składu jonowego oraz ogólnej zaw ar tości soli rozpuszczalnych w glebach. Ogólna ilość soli rozpuszczalnych w profilach glebowych wynosi tu od 21,8 mg w punkcie 32 do 76,3 mg/100 g gleby w punkcie 43, a zawartość Cl™ nie przekracza 7 mg/100
g. Większość profilów zawiera poniżej 4 mg Cl—/100 g gleby. W składzie chemicznym soli rozpuszczalnych dominują tu dwuwęglany wapnia (tab. 5).
WYSYCENIE KATIONAMI GLEB SILNIE ZASOLONYCH
W glebach zawierających bardzo duże ilości soli rozpuszczalnych oraz mających wysokie przewodnictwo elektryczne stwierdzono stosun kowo niskie wysycenie kompleksu sorpcyjnego sodem (tab. 7). Są to
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze 97
T a b e l a 4 ZV..V.4: .iл ” . ' .1 <.v ;'.i Vach a ł :'ю гч ^ о З on:;eli
Cont-.‘' :t o f iO"S o:' t*; ^olLu'uTe i.r. v.c?;ir.ly : : :l ir v t e d s o i l s Nr punktu L o c a t i o n No. Gł^bokoiić Depth cm C a ' + ч г * K+ c. o i\>i i o u C l ' hazem s o l e T o t a l s a l t s 100 .£ fji eoy ni g/100 g o f зо 1 1 1 0 - 20 2 , 4 0 , 4 0 2 , 16 2 0 , 0 3 , 0 5 0 , 0 6 , 7 8 4 , 7 4 0 - 60 7 , 0 0,* 55 0 , - ,C 8 , 6 6 , 8 9 , 8 6 , 0 3 1 , 4 1C O - 150 2 ,G 0 , 1 5 G , ? 3 1 1 , 6 4 , 8 2 9 , 3 6 , 0 5 4 , 9 3 0 - 20 3 , 6 1 , 6 0 4 , 4 9 4 , ó 8 , 9 4 3 , 9 0 , 9 ^ 7 3 , 0 60- 90 6 , 8 0 , 9 0 0, зв o , 4 1 4 , 6 1 2 , 2 1 , 2 4 2 , 5 16 0 - 30 o , 4 0 , 6 5 3, 2 3 2 , 4 3 , 3 4 5 , 1 0 , 4 6 3 , 5 4 0 - 8 0 1 0 , 0 0 , 3 0 C, 47 6 , 4 1 5 , 0 2 9 , 3 3 , 9 6 5 , 9 8 0 - 1 1 0 cJ,C 0 , 5 5 0 , 2 7 6 , 0 1 1 , 2 2 8 , 1 5 , 0 5 9 , 5 2 2 0 - 20 6 , 4 1 , 2 5 1, 34 5 , 2 2 6 , 0 9 , 2 6 , 7 5 8 , 1 6 0 - 8 0 3 , 4 0 , 6 0 0 , 2 2 2 , 6 1 . 9 1 2 , 2 3 , 4 2 4 . 3 29 0 - 20 2 , 8 0 , 4 0 1 , 2 4 2 , 3 0 , 6 9 , 8 5 , 1 2 2 , 2 6 0 - 8 0 2 , 0 0 , 2 5 0 , 5t> 1 0 , 8 0 , 9 1 5 , 9 1 2 , 4 4 2 , 8 9 0 - 1 1 0 6 , 0 0 , 7 0 2 , 3 2 C.S! 1 , 9 2 2 , 6 0 , 9 3 5 , 3 31 0 - 20 1 3 , 6 1 , 7 0 7 , ;o - . 1 7 , 9 4 9 , 4 6 , 7 9 0 , 4 3 0 - 50 4 , 8 0 , 1 C С , 4 2. 1ći,t> 3, 3 9 , 0 1 1 , 7 7 8 , 7 34 0 - 20 5 , 6 0 , 4 5 1 , 4 4 1, « 0 , 6 2 6 , 2 0 . 7 36,6 8 0 - 1 CO • 7 , 8 0 , 7 5 С, jû 2, V 2,4 2 ; , 3 4.4 4 2 , 2 37 0 - 20 9 , 6 0 , 4 5 6, :.;C 4 , 0 1 3 , 4 2 6 , 8 5 , 3 7 1 , 5 4 0 - 60 3 , 6 0 , 1 5 1, Ci 3 , 0 ~,,3 2 3 , 2 0 ,4 4 2 , 8 41 0 - 20 2 , 6 0 t ':0 С, ?.o 2 , 9 1 , 6 5 ,5 10,8 29,8 70-100 4 , 0 0 , 4 5 0 , Ь З 2,0 3 , 3 12,2 5 ,3 28,5 46 0 - 30 11,6 1 . 3 5 2 , 3 3 3 , 8 1:3,0 39,6 3 ,7 8 0 ,4 40- 60 7 ,4 C-,45 0,41- . 3 , 3 7 , 5 14,6 4,4 3 8 , 1 49 0 - 30 17,4 1 , 5 5 0,25 6,6 3 , 4 33,7 2 0,2 39,1 50- 80 4 ,2 . 0 , 6 5 0 , 1b 5 , 7 4,1 9 , 3 12,4 3 7,0 58 0 - 20 5 , 0 0 , 3 5 . 3 , 7 2 2 ,1 0 , 9 2 1 , 4 5 , 0 3 8 ,5 80 -1 00 3, 6 0 , 1 5 3, 2 2 2 / 3 3 , 9 1 2, 2 7, 1 33 ,1 • 59 0 - 25 1. 4 0 ,1 0 3,6 3 0 , 6 • 5 ,4 4 ,9 1 , 2 1 7 , 3 35 - 60 6 , 6 0 , 0 5 4 ,3 6 4 , 6 1,6 4 , 9 2 1 , 5 4 3 ,6 8 0 - 90 6 , 6 0 , 0 5 0 , 3 6 4 , 4 6 , 8 1 2 , 2 1 4,2 44 ,6 61 0 - 20 6 , 8 0 , 4 0 2 ,8 4 1, 6 7 , 5 2 1 , 4 4,1 44,6 30- 50 3, 9 0 , 3 0 0 , 3 5 3 , 3 4,1 1 2, 8 7,1 31 ,9 100-150 8 , 8 0 , 9 5 0 , 32 5 , 5 3.4 2 2 , 6 12,8 5 4 , 3 62 0 - 25 3 , 2 0 , 4 5 3 ,4 2 8 , 4 1,9 20 ,1 1 7, 4 5 9 . 8 100-120 6 , 0 0 , 6 5 0 , 2 9 2 , 2 1, 5 2b, 2 0 . 7 3 7 , 9
gleby o składzie mechanicznym piasków gliniastych pylastych .(profil 35) lub glin, zwykle odgórnie spiaszczonych, ze znacznym udziałem frakcji pyłowych (tab. 6).
T а Ъ e 1 ft 5 Z a w a r t o ść jonów s o l i r o z p u s z c z a l n y c h w g l e b a c h po za s t r e f ą wpływu z b i o r n i k ó w odpadowych C o n t e n t o f i o n s s o l u b l e s a l t s o u t s i d e t h e zone o f t h e w as te s e t t l i n g ponds i n f l u e n c e ITr pu nk tu Głębok ość ü e p t h Ca2+ Mg2+
Na+ s o 42* HCOy CI “ Razem s o l e T o t a l s a l t s l o Cat i on Ло. cm m g /100 g g l e b y . 4 m g /100 g Ът s o i l 2 0 - 20 7 , 3 • 0 , 3 5 2 , 8 4 1, 4 3 ,2 36 ,6 0 , 4 52,1 40- 60 4 , 2 0 , 1 5 1,38 8 , 4 3 , 0 3 1 ,1 1, 1 4 9 , 3 110-140 7 , 0 0 , 3 0 0 , 9 0 8 , 0 6 , 8 3 9 , 0 3 , 4 5 8 , 2 4 0 - 20 4 , 0 0 , 4 5 3, 46 0 , 8 2 , 2 2 0 , 7 1,1 3 2 , 7 80-100 5 , 0 0, 30 0 , 4 6 6 , 0 6 , 2 28 ,1 1 , 8 4 7 , 9 6 0 - 20 3 ,2 0 , 5 0 3 ,5 0 0 , 8 1 , 4 1 8 , 3 0 , 0 2 7 , 7 4 0- 50 1 ,0 0 , 1 0 2, 30 1 .6 1,0 8 , 5 0 , 7 1 5 ,2 80 -1 0 0 2 , 8 0 , 2 0 0 , 5 9 5 , 2 3 , 3 19,5 1 , 4 3 3 , 0 a 0 - 20 3, 6 0,30 4 , 8 0 0 , 8 0 , 5 2 4 , 4 0 , 7 3 7, 8 -30-100 3 ,3 0 , 8 0 0 , 4 0 3 ,0 4 , 2 15 ,9 2, 1 3 0 , 2 10 0 - 20 5 , 4 0 , 7 0 2 , 7 0 2 , 2 3 , 8 17,1 2, 1 3 4 ,0 30- 40 2 , 3 0 , 3 5 0 , 5 4 2 , 4 1, 5 11,6 1,1 19,3 18 0 - 20 9 , 0 0 , 7 5 4, 6 4 3 , 3 3,8 4 7 , 6 3 , 2 73,1 3 0- 1 0 0 11 ,0 1,20 0 , 3 6 3,5 6 , 8 43 ,9 2 , 0 68 ,8 32 0 - 10 0 , 8 0 , 0 0 1, 32 0 , 4 0 , 6 4 , 3 0 , 4 7 , 3 5 0 - 60 2 , 8 0 , 1 5 2, 66 11,0 2 , 8 11,0 1 , 4 2 1 ,8 43 0 - 35 16 ,1 1 , 3 0 0 , 8 0 3 , 6 7 , 5 4 3 , 3 3 , 7 7 6 , 3 35- 60 5, 1 0 , 4 5 0, 11 1,5 1, 9 1 5,2 1 , 8 26,1 6 0- 10 0 1 ,8 0 , 1 0 0 , 2 5 1 , 3 0 , 9 6 , 7 1,1 1 2,2 63 0 - 25 4 , 3 0,30 3 ,4 4 1,8 2 , 6 2 2 ,0 1, 8 36,2 3 0- 60 8 , 6 0 , 5 5 0 , 3 3 3, 9 5 , 6 1 9 ,5 5 , 7 4 4 ,2 60-100 6 , 6 0 , 6 5 0 , 2 6 2 , 6 7 , 7 1 8 , 3 0 , 2 36 ,1
następującej kolejności: Ca > H > Mg > N a > К lub C a> H > Na > Mg > K. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego sodem w ahał się w gra nicach 2,5—7,5% i jedynie w profilu 14, gdzie przewodnictwo elektrycz ne roztw oru glebowego było bardzo wysokie (33—46 mS/cm), stopień wysycenia gleby sodem był wyższy i wynosił 8,2—l l ^ / o (tab. 7). Sto sunkowo niską zawartość Na+ w kompleksie sorpcyjnym gleb, pozosta jących pod wpływem silnie zasolonych wód że zbiorników odpadowych, można wytłumaczyć wysoką zawartością wapnia w tych wodach. W wo dzie strum ieni podziemnych, w ypływających na powierzchnię w punk tach 54 i 57, zawartość wapnia i sodu kształtowała się jak 1:1 (tab. 1). Wysokie stężenie wapnia utrudnia wnikanie jonów N a+ do kompleksu sorpcyjnego gleby.
T a b e l a 6 skłuci granulomstryczny oraz niektóre właściwości chemiczne gleb
Granulometric composition and cone chemical p rop erties of s o ils
Nr
punktu GłębokośćDepth cm P ro ce nt c z y s t e k ' 0 0 > i Ш Per c e n t ot' p a r t i c l e s of > 1 ;nm i n d i a P r o c e n t f r a k c j i o ś r e d n i c y w mm Pe r c e n t оГ f r a c t i o n s , mm i n d i a : .PH С W BC L o c a t io n No. 1 , 0 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 -- 0 , 0 2 OJ of m o o o o*l t o o o o o o ГО ł < 0 , 0 0 2 H2° KC1 % 56 mS/cm 14 0 - 25 1 . 2 53 17 10 8 5 7 7 , 8 7 , 6 0 , 7 9 •0,0 8 2 0 , 7 4 25 - 50 1 ,2 65 17 6 6 2 4 8 , 0 7 , 7 - - 8 , 9 0 7 0 - 90 1 , 0 44 12 11 8 6 19 7 , 5 6 , 8 - - 1 4 , 7 4 90-120 1 . 9 42 16 7 9 6 20 7 . 5 6 , 9 - - 1 4 , 9 8 15 0 - 30 1. 6 45 15 13 10 7 10 7 , 6 7 , 5 0 , 7 6 0 , 0 8 3 3 , 4 0 50 - 70 2 , 4 56 16 7 8 6 7 7 , 6 7 , 6 - - 4 6 , 0 8 35 0 - 18 1 . 4 60 23 5 6 2 4 7 , 7 7 , 7 0 , 6 5 0 , 0 6 1 6 , 2 4 18- 40 1.1 59 • 22 6 4 3 6* 7 , 7 7 , 7 0 , 5 4 0 , 0 4 17, Г.З 4 0 - 60 0 . 9 64 21 4 4 3 4 7 , 8 7 , 8 - - 2 0 , 7 4 60-100 1 . 8 68 23 3 2 2 2 7 , 8 7 , 8 - - 2 5 , 3 4 56 0 - 20 3,1 62 14 8 7 4 5 7 , 6 7 , 6 1, 7 8 0,16 2 0 , 7 4 4 0 - 60 1, 8 51 13 10 9 7 10 7 , 3 7 , 3 1 , 7 2 0 , 2 0 -80 -1 0 0 0 , 3 37 12 12 15 20 4 6 , 8 6 , 7 5 , 1 4 0 , 5 6 -100 -110 0 , 7 58 18 7 7 3 7 7 . 2 7 , 2 1, 8 6 0,16 2 6 , 2 9 CD CD W p ły w st aw ów odpadow ych za k ła d ó w sod o w y ch na te re n y r o ln ic z e
T a b e l a 7 Wła jcivv jiîc L _»o грс y j no g l o b - S o r p t i o n c h a r a c t e r i s t i c s o f s o i l s
Ii r punk tu L o c a t i o n No. Głęb oko ść Depth СШ Ca2+ MgZ+ K* Na+ S Hh T VNa % m g /100 g g l e b y mg/100 g o f s o i l 14 0 - 25 9 , 0 0 0 , 7 0 0 ,4 0 0 , 4 7 1 0, 57 3,7 5 14, 32 3 , 3 25 - 50& 1,5 0 0 , 2 2 0 , 0 8 0 , 2 9 2 , 0 9 3, 25 .5 , 3 4 5 , 4 i o c— 6 , 7 5 1,26 0 , 1 5 0 , 6 3 8 , 7 9 5 , 0 0 13, 79 4 , 6 90-120 7 , 1 2 1,31 0 , 1 5 0 , б 1 9 , 1 9 5 , 0 0 14, 19 4 , 3 15 O- 30 8 , 7 5 0 , 3 0 0 , 1 9 1 ,1 0 1 0,3 4 3 ,0 0 13 ,34 8 , 2 50 - 70 2 , 5 0 0 , 1 9 0 , 0 9 0 , 6 7 3, 45 2 , 5 0 5 , 9 5 1 1 . 3 . 35 0 - 18 12,2 5 0 , 6 2 0 , 2 0 0 , 5 9 13,66 2 , 0 0 15,66 3, 8 18 - 40 9 , 6 2 0 , 3 8 0 , 1 9 0 , 5 4 1 0, 73 1,75 12,48 4 , 3 40 - 60 4 , 1 2 0 , 2 3 0 , 0 9 0 , 5 6 5 , 0 0 2 , 5 0 7 , 5 0 7 , 5 60-100 2 , 7 5 0,16 0 , 0 8 0 , 4 2 3,41 2 , 5 0 5,91 7, 1 56 0 - 20 2 2 ,2 5 0 , 9 9 0 , 1 4 0 , 8 0 24 ,1 8 2 , 0 0 2 6 ,1 8 3 ,0 4 0 - 60 15 ,12 0 , 7 4 0 , 1 5 0 , 7 1 16 ,72 2 , 5 0 19, 22 3 , 7 8 0 - 10 0 3 0 , 0 0 1,72 0 , 1 4 2 , 3 2 34 ,1 8 4 , 2 5 38^43 6 , 0 100-110 2 3 , 7 5 0 , 7 3 0 , 1 2 0 , 7 4 2 5 ,3 4 3 ,7 5 2 9 , 0 9 2 , 5 J S K Ł A D C H E M IC Z N Y R O Ś L IN
Wskaźnikiem zasięgu oddziaływania związków chloru przenikają cych poza obręb zbiorników odpadowych jest również skład chemiczny zebranych roślin upraw nych i dziko rosnących (tab. 8).
W nadziemnych częściach roślin kukurydzy stwierdzono znaczne zróżnicowanie zawartości Cl~ (81—867 mg/100 g s.m.) zależne od na chylenia terenu, kierunku spływu zasolonych wód oraz od odległości od osadników punktu, z którego próbki pobierano (rye., tab. 8). Szkodliwe dla roślin kukurydzy ilości chlorków ,. powodujące częściowe zamieranie liści, były w punktach 16, 25, 36 i 37. Również zawartość N a+ w kuku
rydzy zależna była od odległości punktu od osadników. Jeszcze b ar dziej zróżnicowany skład chemiczny wykazywały nadziemne części psze nicy. Zawartość Cl~ w suchej masie źdźbeł i liści wahała się tu od 759 do 11980 mg/100 g, a w kłosach od 78 do 8959 m^g/lOO g (tab. 8). Objawy porażenia roślin pszenicy w postaci skrócenia kłosa obserwowa no przy zawartości około 800 mg Cl w źdźbłach, chociaż nie było wów czas widocznych zmian nekrotycznych na liściach. Natomiast przy za wartości Cl 4111 mg i wyższej pszenica całkowicie uschła przed w ypeł nieniem ziarniaków. Razem z dużą ilością chlorków w źdźbłach, liś ciach i ziarniakach, pszenica gromadziła znaczne ilości sodu i wapnia, tj. jonów, które występowały w roztworach glebowych w równowadze z chlorkami. Lokalny wyciek zasolonej wody ze zbiornika awaryjnego spowodował kompletne zniszczenie pszenicy na powierzchni około 200
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze 10 1
kłosa i redukcji w nim liczby ziarniaków o około öO^/o występował w upraw ie jęczmienia w punkcie 20 (ryc.), na polu sąsiadującym z trw ałym rozlewiskiem słonych wód. W źdźbłach roślin porażonych stw ierdzo no 1166 mg Cl, a w kłosach — 295 mg Cł/100 :g s.m. (tab. 8). Wysokie
stężenie chlorków w glebie było też przyczyną porażenia buraków cu-T a b e l * t. S k ła d chemicz ny r o ś l i n C h e i i i c a l c o m p o s i t i o n o f p l a n t s i'.o^Hnn - The p l a n t !lr punktu L o c a t i o n No. Ca Mg К Na S p C l л» w fiucnc j masie } in d r y m a t t e r 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kukurydza - ł o d y g i i l i ś c i e 10 0 , 3 0 0 , 2 0 2, 6 6 0 ,1 1 0 , 1 9 0 , 5 6 0 ,3 1 ' Zea п а у з L. - s t n l k s and l e a f s 16 0 , 4 0 0,16 2, 41 0 , 2 0 0 ,21 0 , 2 9 0 , 9 2 25 0 ,5 6 0 , 1 8 2, 5 6 0 , 1 3 0 , 2 3 0 , 2 4 0 , 7 2 32 0 , 2 3 0 , 1 2 2 , 2 7 ■ 0 , 0 7 . 0 , 1 5 0 , 4 5 0 , 0 8 36 0 ,4 3 0,2-3 2 , 3 0 0, С 9 0 , 1 5 0 ,3 1 0 , 8 7 37 0 , 3 6 0 , 1 3 2 , 0 3 0 , 0 9 0 , 1 1 0 , 2 6 0 , 6 9 58 0 , 3 8 0 , 1 9 2 , 5 0 0 , 1 1 0 , 1 9 0, 5 1 0 , 0 4 60 0 , 3 5 0,16 2, 3 2 0 , 1 4 0,19 0 ,4 4 0 , 2 0 P s z e r i c a - T r i t i c i m v u l g a r e V i l l . - ź d ź b ł a - s t a l k s - 25 0 ,3 7 0 , 0 6 1 ,44 0 , 0 5 0 , 0 2 0 ,1 1 0 , 7 9 28 2, 42 0 , 0 5 0 , 0 0 4 , 0 0 0, 11 0 , 1 8 11,98 29 1,20 0 , 0 4 0 , 0 2 1.71 0 ,1 1 0 , 1 3 4,11 30 0 , 2 2 0 , 0 8 1, 63 0 , 0 4 0 , 1 7 0 , 2 7 0 , 7 6 - k ł o s y - e a r s 25 0 , 0 9 0 , 10 0 , 6 7 0 , 0 3 0 , 0 2 0 ,3 1 0 , 0 8 28 2 ,35 0 , 0 8 0 ,7 8 2 , 3 2 0 , 1 3 0 ,3 1 8 , 9 6 29 0 , 4 7 0 , 0 8 0 , 6 3 0 , 3 0 0,06 0 ,3 1 0 ,S 9 30 0 , 0 9 0, 1 1 1,15 0 , 0 4 0 , 0 б 0 , 3 8 0,16 Ję c z m ie ń - Hordeum v u l g a r e L. - ź d ź b ł a - s t a l k s 19 0 , 3 3 0 , 0 7 1,58 0 ,1 1 0, 11 0,16 0, 71 20 0 , 6 5 0 , 1 1 1,35 0 , 4 4 0, 11 0 , 1 3 1. 17 - k ł o s y - e a r s 19 0 , 0 8 0 , 1 0 0 , 6 2 0 , 0 3 0 , 0 5 0, 3 1 0 , 0 2 20 0 , 2 7 0 , 1 3 1, 07 0 , 1 2 0 , 0 9 0 , 3 3 0 , 3 0 Burak cukrowy B et a v u l g a r i s L. - l i ś c i e - l e a f a 22 0 , 4 7 0 , 4 5 1 ,04 3 ,3 0 0 , 2 6 0 , 2 3 2 , 8 2 24 2,04 0 , 7 1 4 , 8 2 1, 10 0 , 4 3 0 , 34 0 , 1 3 Zi em n ia k - Solanum t u b e r o s u m L. - l i ś c i e - l e a f s 14 1,29 0,61 1, 28 0 ,1 1 0, 1 1 0 , 4 5 0 , 6 7 16 2 ,2 9 • 0 , 5 8 2, 8 2 0 ,16 0 , 1 3 CT,44 3 , 2 4 24 1,92 0 , 5 1 2,16 0 , 2 3 0 , 5 0 0 , 3 1 0 , 3 4 30 2 ,0 9 0 , 5 3 2 , 0 9 0 , 1 1 0, 3 1 0 , 4 6 1,27 K o st r ze w a czerwo na 15 0 , 4 5 0 , 1 8 1 ,9 3 0 , 0 9 0, 11 o, 36 1,46 F e s t u c a r u b r a L. 47 0 , 4 4 0 , 2 0 1 , 0 3 0 , 0 7 0 , 0 8 0 ,2 1 0 , 5 8 53 0 , 5 0 0 , 0 8 1 ,8 4 0 , 0 4 0 , 0 6 0 , 2 5 0 , 9 9 K os tr ze w a łąkowa - ? e s t u c a 47 0,3 1 0 , 1 5 0 , 6 9 0 , 0 7 0 , 0 8 0 , 1 7 1,08 p r a t e n s i s Huds, 50 0 , 4 6 0 , 1 1 1,80 0 , 0 4 0 , 0 9 0 , 2 9 1,37 Ko str zew a t r z c i n o w a t a - F e s t u c a 39 0 , 2 8 0 , 0 9 0 , 8 7 0 , 1 5 0, 11 0 , 1 3 0, 30 a r a n d i n a c e a S c h r e b . 51 0 , 2 2 0 , 0 9 1,18 0 ,2 6 0 , 0 4 0 , 1 4 0 ,7 5 53 0 , 3 3 0 , 1 9 1,69 0 , 0 5 0, 16. 0 , 2 2 1,15
Śmiałek, d ar n io w y - Des cha mps ia 47 0 , 2 2 0 , 1 1 1,11 0,06 0,06 0,1 6 0,30
c a e s p i t o s a / ! > ./ P . B .
o d . t a b e l i 8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 T r z c i n a p o s p o l i t a - P h r a g m i t e s 15 0 , 3 1 0 / 0 9 1 ,6 7 0 , 1 7 0 , 2 2 0 , 2 9 0 , 9 9 communis T r i n . 53 0 , 2 3 0 , 0 9 1 , 6 7 0, 1 1 0 ,2 1 0 , 2 4 0 , 6 8 Krwawnik p o s p o l i t y - A c h i l l e a 15 1 , 1 3 0 , 2 6 3 , 0 2 0 ,1 1 0 , 1 3 0 , 3 6 1 ,4 7 m i l l e f o l i u m L. 47 0 , 8 7 0 , 4 5 1,60 0 , 0 8 0 , 1 4 0 , 3 6 0 , 7 0 53 0 , 8 2 0 , 2 2 2 , 4 3 0,06 0 , 0 9 0 , 2 6 1, 00 S o l i r ó d z i e l n y - S a l i c o r n i a h e r b a c e a 1 . 15 2 ,6 9 0 , 4 3 0 , 9 3 1, 5 4 0 , 2 5 0 , 2 8 11 ,0 4 Mucnotrzew a o l n is k ow y - S p e r g u l a i i a s a l i n a P r e s l . 55 1,0 0 0 , 2 5 2 , 9 0 2 , 8 5 0 , 1 5 .0 , 3 1 5 , 9 5 i o b o d a OBZc2e£0Wata - A t r i p l e x b a s t a t u a £» 5 5 0 , 4 5 0 , 2 3 3 ,4 8 1, 45 0 , 2 1 0 , 3 6 8 , 9 7 O a t r o ż e ó p o l n j •» C iE Si Uö a ï v e ï i e e 4 7 2 , 9 2 0 , 3 4 0 , 9 3 0 , 2 5 0 , 7 3 0 , 1 8 9 , 3 4 V W ôCQ£, 5 0 1, 74 ‘ 0 , 1 9 2 , 3 7 0 , 1 4 0 , 4 0 0 , 2 4 1 , 3 6 15 2 , 7 2 0 , 2 9 0 ,2 1 0 , 1 8 0 , 6 8 0 , 2 9 3 , 0 6
krowych i ziemniaków. Znaczna część buraków cukrowych, w ystępują cych na polu w punkcie 22, całkowicie wyginęła, a pozostałe, o nekro tycznie zam ierających liściach, zaw ierały 2823 mg Cl/100 g s.m. liści, czy li ponad 20 razy więcej niż zdrowe buraki na polu w punkcie 24 (tab. 8).
Znaczne ilości chlorków i porażenie liści ziemniaków stwierdzono w punkcie 30 w pobliżu staw u aw aryjnego i w punkcie 16 położonym blisko słonego rozlewiska. U większości roślin uprawnych, na których zaobserwowano zm iany patologiczne, wywołane dużą zawartością chlor ków w częściach nadziemnych, stwierdzono również zmiany w propor cjach innych składników m ineralnych, a szczególnie w ilości nagrom a dzonego sodu i wapnia (tab. 8).
Analizy traw i roślin dwuliściennych, pobranych z powierzchni o du żym zasoleniu gleb lub podtapianych słonymi wodami powierzchniowy mi, wskazują na znaczną akum ulację w roślinach jonów chlorkowych. Zawartość Cl była zróżnicowana zależnie od gatunku oraz punktu po brania próbki. Szczególnie wysoką ilość chlorków pobrała roślinność halofilna (tab. 8).
P O D S U M O W A N IE I W N IO S K I
Dane analityczne i obserwacje terenowe, dotyczące stanu roślinnoś ci, ukształtow ania terenu i kierunków spływu zasolonych wód, pozwo liły na wyodrębnienie na obszarze przyległym do zbiorników odpado wych następujących stref:
— strefa, która mimo bardzo bliskiego sąsiedztwa zbiorników odpa dowych była poza zasięgiem ich oddziaływaniia z racji układu w arstw geologicznych i konfiguracji terenu;
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze 103 — strefa o bardzo m ałym wpływie stawów odpadowych, nie stano wiącym ograniczenia w doborze gatunków i plonowaniu roślin upraw nych. Powierzchnia tego obszaru była rów na 48 ha. Ogólna zawartość jonów soli rozpuszczalnych była tu mniejsza niż 100 mg/100 g gleby;
— strefa o dużym wpływie stawów odpadowych, ograniczającym plo nowanie roślin, której łączna powierzchnia obejmowała około 36 ha. Zasolenie wierzchnich w arstw gleb tego obszaru wynosiło około 0,15%, a zawartość chlorków sięgała 80 mg/100 g gleby. W latach suchszych należy się tu liczyć z zagrożeniem plonów;
— strefa o bardzo dużym wpływie stawów odpadowych na chemizm gleb, wód i roślin, uniemożliwiającym wszelką produkcję rolniczą, o łącz nej powierzchni około 57 ha. Gleby w tej strefie były silnie zasolone i zaw ierały w w arstw ach powierzchniowych 0,2—0,8% , a głębiej w pro filu naw et do- 1,8% soli, przy znacznym udziale chlorków (do 1%). Były to praw ie wyłącznie nieużytki opanowane przez roślinność halofilną;
— strefa potencjalnie zagrożona pnzeciekami ze zbiornika aw aryj nego, obejmująca obszar około 6 ha;
— strefa potencjalnie zagrożona podtapianiem przez zasolone wody w przypadku intensywnych opadów atmosferycznych lub większego wypływu wody ze zbiorników odpadowych, zajm ująca powierzchnię około 3 ha.
Łączna powierzchnia gleb będących pod wpływem zasolonych wód ze stawów odpadowych lub potencjalnie takim wipływem zagrożonych by ła rów na 151 ha.
Na podstawie wyników opracowania można wyciągnąć następujące wnioski:
1. Zasolenie gleb, wód oraz zawartość soli w roślinach na badanej powierzchni było związane z odległością od zbiorników odpadowych oraz z nachyleniem terenu i układem w arstw trudno przepuszczalnych w podłożu, sprzyjających spływowi powierzchniowemu i podpowierzchnio- wemu zasolonych wód przenikających ze zbiorników odpadowych.
2. Mimo rozcieńczającego działania długotrwałych opadów deszczu stwierdzono w wodach powierzchniowych, w ystępujących w pobliżu zbiorników odpadowych, bardzo wysokie stężenie soli, sięgające m iej scami 3—7%, przy czym w większości były to NaCl i CaCl2. Zawartość chlorków dochodziła w tych wodach m aksym alnie do 4,3%.
3. Silnie zasolone wody przenikające do gleb ze zbiorników odpa dowych podwyższały zawartość składników m ineralnych w roztw orach glebowych. Dotyczyło to zarówno ilości soli rozpuszczalnych w glebach, jak i stężenia tych soli w wodach opadowo-glebowych i gruntowych.
4. Stwierdzono stosunkowo niskie wysycenie kompleksu sorpcyjne go sodem, mimo bardzo dużej w niektórych glebach zawartości tego jonu w związkach rozpuszczalnych w wodzie; spowodowane jest to w y
soką zawartością jonów wapniowych w roztworach glebowych i w do pływ ających słonych wodach.
5. Analizy chemiczne roślin pobranych z gleb zasolonych w ykazały głównie wzrost w nich zawartości chlorków. Szczególnie wysoką zaw ar tość chloru oraz sodu obserwowano w roślinach z objawami porażenia lub usychających pod wpływem soli.
LITERATURA
i[l] A b r a m . s k i K., S o b o l e w s k i J.: Ochrona środowiska przed skażeniem ściekam i z przem ysłu sodowego w zbiornikach. Gosp. wodna 4, 1977, 107—
110.
[2] B r o ś B: W pływ zbiorników drobnoziarnistych odpadów przem ysłowych
składowanych „na mokro” na tereny przyległe. M ateriały z sösjii naukowej PAN, W rocław 1974.
[3] B r o g o w s k i Z., C z e r w i ń s k i Z., P r a c z J.: Stan rów now agi jo
nowej a odporność drzew i krzewów parkowych na NaCl. Rocz. Nauk. roi. Ser. A, 102, 1977, 2.
[4] C i e ś l a W., D . ą b r o w s k a - N a s k r ę t H., S i u d a W.: Stan zasolenia gleb w okolicy Inowrocławskich Zakładów Sodowych w Mątwach. Rocz. glebo zn. 32, 1981, 2, 103.
[5] C z e r w i ń s k i Z.: W pływ chem icznej technologii odśnieżania ulic na gleby i roślinność drzewiastą aglomeracji m iejskich. Rozprawy Naukow e SGGW-AR 104, 1978.
[6] G r e e n w a y H.: Plant response to saline subsitrates. II. Chloride, sodium uptake aod trans location in young plants of Hordeum vulgare dduring and after a short sodium chloride treatment. Aust. J. of Biolog. Sei. 15, 1962, 1, 39—57.
[7] J a m e s D. W., W e a v e r W. H., R e e d e r R. L.: Choride uptake by pota toes and the effects of potassium chloride, nitrogen and phosphorus fertiliza tion. Soil Sei. 109, 1970, 1, 48—52.
[8] S t r o g o n o w B. P. i in.: Struktura i funkcji kletok rastienii pri zasoleni. Moskwa 1970.
[9] Dziennik U staw PRL nr 17 z dn. 18.VU.1970.
3. ЧЕРВИНЬСКИ, E. ПРАЧ, А. ПИОНТЕК ВЛИЯНИЕ ОТХОДОВ ИЗ ЯНИКОВСКОГО СОДОВОГО ЗАВОДА НА СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ ПЛОЩАДИ Кафедра почвоведения Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з юме Исследовали вид и пределы влияния на смежные сельскохозяйственные площади по- слепродукционных отходов из Яниковского содового завода, накапливаемых в земляных хранилищах (прудах). Установлена связь между степенью засоления почв, поверхностных и грунтовых вод и химического состава растений с одной стороны и расстоянием данного
Wpływ stawów odpadowych zakładów sodowych na tereny rolnicze Ю5 места от отдельных отходных хранилищ, конфигурацией площади и направлением стока засоленных вод проницающих из отходных хранилищ с другой. В поверхностных водах расположенных вблизи отходных хранилищ концентрация солей достигала 7%, причем большинство из них составляло соединения NaCl и СаС12. Содержание ионов С1" было здесь максимальным, достигая 4,3%. Самая же высокая концентрация солей в грунтовых водах составляла 43,2 г на 1 дм3, содержание С1~— 25,5 г в 1 дм3, а величина ЕС — 60,70 m S/cM . Наиболее сильно засоленная почва показывала ЕС равное 46,08 mS/см, а наи высшее содержание растворимых в почве солей составляло около 1,8 %. Несмотря на высокую концентрацию натрия в почвенных растворах, установлено низкое насыщение им сорбцион ного комплекса почв, в связи с большим количеством ионов Са2* в грунтовой воде. Рас тения произрастающие на засоленных почвах содержали в своем составе значительные количества хлоридных ионов. Особенно высокое содержание C1“ и Na+ наблюдалось в рас тениях с симптомами некроза или высыхающих под влиянием солей. На площади смежной с отходными хранилищами было выделено несколько зон разнящихся степенью засоления почв и вод. Z. C Z E R W IŃ S K I, J. P R A C Z , A . P IĄ T E K
INFLUENCE OF WASTES FROM THE JANIKOWO SODA WORKS ON AGRICULTURAL AREAS
Department of Soil Science, Agricultural U niversity of W arsaw
S u m m a r y
Kind and range of influence of post-production wastes from the Janikowo Soda Works, stored in earth tanks (ponds), on the surrounding agiriaultural areas were investigated. A relationship betw een the degree of soiil salination, surface and ground waters and the chem ical com position of planjts on the one hand and the
outflow direction of salinated waiters penetrating from the tanks, on the other
was investigated. In surface waiters situated in the viciniity of the w aste tanks the salt concentration reached 7%, motst salts being NaCl and CaCl2 compounds. The content of C1“ ions reached here 4.4% at thei highest. On the other hand, the highest concentration of salts in ground waters amounted to 43.2 g per 1 dm3, the contens of C l-1 — to 25.5 g/dm 3 and the EC value — to 60.70 mS/cm. The soil salinated most heavily showed EC = 46.08 mS/om and the maximum content of soil-soluble salts amounted to about 1.8%. Despite the high sodium concentration in soil extracts, a relatively low salination o f the sorption com plex
with that elem ent w as observe^, due to a great amount of Ca2+ ions in soil
water. The plants growing on salinated soils contained in their composition high amounts of chloride ions. A particularly high content of C l- and Na+ was obser ved in plants w ith the necrosis symptoms or w ithering under the salt effect. On the areas adjoining w aste tanks several zones differing with the soil and w ater salination degree have been distinguished.
D o c . d r h a b . Z b i g n i e w C z e r w i ń s k i K a t e d r a G l e b o z n a w s t w a S G G W - A R W a r s z a w a , ul. R a k o w i e c k a 26
