T O M A S Z K O M O R N IC K I
GLEBY PLANT KRAKOWSKICH K a te d r a G le b o z n a w s tw a A R w K r a k o w ie
W S T Ę P
Gleby parków miejskich rzadko byw ają przedmiotem opracowań gle boznawczych, chyba że pow stają okoliczności wymagające usunięcia po ważnych zniekształceń. Jedną z dawniejszych prac tego rodzaju jest stu dium M u s i e r o w i c z a i in. [6] o zasoleniu gleb zieleńców przy al. Ujazdowskich; jedną z nowszych prac o zmianach w glebach terenów zielonych jest publikacja K o n e c k i e j - B e t l e y i in. [3], poświę cona porównaniu gleb parków i zieleńców warszawskich do stanu gleb gospodarstwa doświadczalnego. Nie są to jednak monografie gleb pew nych jednostek przestrzennych.
Dopiero studium D o b r z a ń s k i e g o i in. [1] jest takim opra cowaniem, poświęconym specjalnie glebom P arku Łazienkowskiego. Rzadkość takich publikacji polega z pewnością na trudności znalezienia odpowiedniego obiektu oraz na w ystępowaniu w jego glebach zmian an tropogenicznych, często niewiadomego wieku. Niniejsza próba opisania gleb P lant krakowskich ma pewien aspekt szczególny. Mianowicie pierścień zieleni otaczającej śródmieście K rakowa znajduje się na miejscu dawnych fortyfikacji średniowiecznego miasta; drzewa, krzew y i traw niki rosną na nasypie wykonanym ludzką ręką w latach 1822— 1832. Z jednej strony więc możliwe późniejsze przemieszczenia m ateriału glebo wego można odnosić do konkretnej daty, z drugiej zaś m ateriał naw ie ziony ma miąższość tak dużą (2—4 m), że profil glebowy — z punktu widzenia pedogenezy — ma uw arstw ienie równie przypadkowe jak gle ba napływowa.
S Y T U A C J A , R Z E Ź B A I G E O L O G IA T E R E N U
W edług Z a r ę c z n e g o [8] i syntezy R a d w a ń s k i e g o [7] do lina W isły i dolina Rudawy są otoczone wzgórzami; dolina Wisły prze cina nieco w ypiętrzone wapienie jurajskie okryte przez opokę kredo wą i iły miocenu, gdy tymczasem pokryw ające je osady plejstocenu są
często poprzerywane. W pradolinie Wisły wyróżnia się terasy niskie (0,5—3 m i 3— 6 m powyżej poziomu wody, tj. około 200 m n.p.m.) oraz terasy średnią i wyższą (8—25 m ponad poziom rzeki). Terasa zalewo wa nie przekraczała wysokości 204 m n.p.m. i zabudowa bezpieczna od powodzi mogła być stawiana od 206 m n.p.m. w górę. W śródmieściu K rakowa pierw otna powierzchnia terasy średniej leży na wysokości 211—212 m n.p.m. (w rejonie Barbakanu) i opada łagodnie ku południo wi aż do w ylotu ul. Grodzkiej pod Waw7elem (204 m n.p.m.). Niektóre partie P lan t po nadsypaniu leżą dziś niżej od śródmieścia tylko o 4— 6 m.
Należy tu przypomniec> że (według K u k u c z a [4], który opiera się na Dziejach Krakowa K. Bąkowskiego z roku 1911, obecnie trudno dostępnych) koryta Wisły i Rudawy nie zawsze miały przebieg taki sam, jak dziś; koryto Rudawy było podzielone na trzy odnogi, które zaopa tryw ały fosy obronne i „dolne m łyny” królewskie, a Wisła przez pewien czas płynęła pomiędzy m uram i K rakowa i Kazimierza, skręcając w le
wo dzisiejszą ul. Dietla, i stąd osady rzeczne przy ul. Waryńskiego w przywawelskim końcu Plant.
H IS T O R IA P L A N T
Przed najazdem tatarskim i spaleniem miasta w roku 1241 umocnie nia były ziemno-drewniane; część zwęglonej palisady obronnej jest jesz cze zachowana w skarpie biegnącej na skraju P lant od ul. Grodzkièj, wzdłuż ul. W aryńskiego. Po założeniu nowego miasta (tzw. lokacja K ra kowa na prawie magdeburskim, 1256) powstały fortyfikacje m urowane
(koniec wieku XIV i początek XV). Mur był podwójny, opatrzony 31 basztami; wejście do m iasta umożliwiało 7 bram, z których trzy miały jeszcze barbakany. M ury były otoczone przez fosę wypełnioną wodą z Rudawy; drugi brzeg fosy osłaniał wał ziemny. Przedpole fosy było w wielu miejscach bagniste, co dodatkowo utrudniało podejście do murów.
Według D o b r z y c k i e g o [2] z końcem wieku XVIII stan fo rty fi kacji był zły, ale nie było środków na ich restaurow anie. Po przyłącze niu K rakowa do A ustrii w roku 1796 rządowy architekt w ystąpił z wnio skiem o rozbiórkę murów, podkreślając możność zdobycia taniego m a teriału budowlanego. D ekret cesarski (1806) potwierdził to, m otywując
rozbiórkę także względami zdrowotnymi. Trudno stwierdzić, czy burze nie m urów rozpoczął od razu rząd austriacki, czy dopiero po wypędze niu Austriaków przez wojska Księstwa Warszawskiego (1809) m agistrat małego i biednego wówczas m iasta Krakowa. W każdym razie prace te były jeszcze prowadzone w latach 1810— 1816. Kamień, cegła i gruz z rozbiórki były sprzedawane na licytacji. Na terenie pozbawionym daw nych budowli rosły chw asty i stały bajora wody.
P ro jekt i organizację prac porządkowych przygotował architekt F e liks Radwański senior (1756— 1826), profesor m atem atyki i mechaniki UJ. W ystąpił on w roku 1816 z memoriałem o konieczności zachowania części m urów istniejących do dziś (Brama Floriańska z Barbakanem, m ury z trzema basztami; wobec ówczesnego braku szacunku dla zabyt ków gotyku musiał straszyć chorobami, które mogą nawiedzić Kraków, skutkiem przeciągów — fluksje, reum atyzm y, paraliże). Jego wniosek o uporządkowanie terenu i urządzenie prom enady publicznej Senat wolne go miasta uchwalił dopiero w roku 1820 ze względu na trudności finan sowe. Radwański przedstawił również szczegółowy plan niwelacji i od wodnienia terenu oraz wytyczenia dróg, przyjęty przez Senat w roku 1821.
Systematyczne prace porządkowe rozpoczęto od strony Kleparza i We sołej (tj. od ul. Długiej do ul. Mikołajskiej). Zniwelowano wał miejski liczący 9 stóp wysokości, przy czym większe doły zasypywano piaskiem wiślanym, a po nadsypaniu gruntu ziemią próchniczną z okolicznych wsi zaraz sadzono drzewka (topole włoskie, kasztany, robinie). Ze względu na obecność gruzu wypełniano dół dookoła drzewka ziemią próchniczną. Powierzchnię terenu pokrywano darnią z Błoni. Od Wawelu do kościoła Sw. Anny założono aleje, podobnie wzdłuż ul. W aryńskiego od ul. Grodz kiej; początkowo nazywano je promenadami, później plantacjami, co w końcu uproszczone zostało do nazwy Planty.
Dzięki nadsypaniu dawnej fosy piaskiem wiślanym i ziemią ze wsi K leparz do poziomu starego miasta (ok. 212 m n.p.m.) sylwetka murów i Barbakanu obniżyła się o 3—4 m. Prace prowadził przez pewien czas Feliks Radwański junior, a po śmierci jego ojca w roku 1826 przejął je K om itet Ekonomiczny Senatu. Członek Komitetu, Florian Straszewski, kierował pracami honorowo, a naw et pokryw ał niektóre koszty z włas nych środków. P lanty zostały przedłużone na otoczenie Wawelu. Ogrod nik rządowy, Antoni Bukowski, zaprowadził na stokach Wawelu w inni ce i sady brzoskwiniowe (ta część P lan t została później zniesiona przez wojsko austriackie, które na Wawelu urządziło koszary).
Od strony jezdni otaczających ulic były row y z wodą, na nich k a mienne mostki. Istniały także strzyżone żywopłoty grabowe oraz biało- niebieskie barierki i słupki. W roku 1834 wydano zakaz wypasania na Plantach koni, bydła i trzody [1], gdzie przybywało różnych budynków (kawiarnie, kioski, pawilon dla orkiestry). Dalsze upiększanie P lant na stąpiło za prezydentury Mikołaja Zyblikiewicza (1874— 1890). Rowy z wodą zniesiono, teren P lant od strony otaczających ulic w wielu m iej scach rozszerzono. Wycięte w latach 1840— 1841 topole zastąpiono kasz tanami. Ogrodnik miejski, Bolesław Małecki, wprowadził także rośliny egzotyczne i krzew y ozdobne. Wprowadzono alejki i klomby. Ustawiano stopniowo coraz liczniejsze pomniki i figury. Niektóre zmiany (na przy
kład sadzawka z wysepką między Barbakanem a ul. Sławkowską) pow stały dopiero po roku 1900, podobnie jak niskie ogrodzenia z taśm y że laznej.
Pew ne zmiany nastąpiły również podczas w ojny i okupacji; wyko pano zbiorniki na wodę, zbudowano bunkry, wycinano krzewy, rozbiera no ogrodzenia. Po wojnie bunkry usunięto, a doły na wodę zasypano lub pokryto sklepieniem i m urawą. Drzewa i krzew y uzupełniono. Alejki zo stały wyasfaltowane.
M A T E R IA Ł Y I M E T O D Y
Na obszarze około 20 ha, zajmowanym przez P lan ty (nie licząc prze cinających je ulic), wykopano i opisano 30 odkrywek glebowych; wyko nano także 185 wierceń świdrem. M ateriał opisowy znajduje się w opra cowaniach nie publikowanych W. Baran, A. Cholewy i R. Wilka (1981). W próbkach pobranych z 20 profilów gleb oznaczono skład granulom e- tryczny, odczyn, zawartość węgla i azotu oraz węglanu wapnia i przy swajalnego potasu i fosforu. Użyto metod ogólnie w Polsce przyjętych. Skrócone opisy w ybranych profilów zamieszczono w tab. 1, wyniki ozna czeń laboratoryjnych — w tab. 2—3, a lokalizację odkrywek przedsta wiono na mapce (ryc. 1).
O M Ó W IE N IE W Y N IK Ó W
Skład granulom etryczny zbadanych profilów glebowych (w tym i tych, których opisów nie przytoczono) najczęściej odpowiada piaskowi gliniastem u lekkiemu lub mocnemu (80% przypadków) i glinie piaszczys tej (13% przypadków). Gliny lekkie i średnie oraz pyły w ystępują spo radycznie. Gleby są więc lekkie.
Zawartość szkieletu oceniano procentowo przy opisie; w ahała się ona od 0 do 90%. W niektórych profilach domieszka szkieletu występowała wszędzie, w innych są tylko wkładki szkieletowe. Występowanie szkie letu ma kilka aspektów:
— okruchy cegły, wapienia jurajskiego lub ,,ty n k u ” (gruzu piasz- czysto-wapiennego) są przeważnie współczesne masie ziemnej, tj. w pro wadzone z nią razem do profilu gleby, choć pochodzenie ich jest „obce”, tj. z innego źródła niż masa glebowa;
— kości, szkło, ceramika czy w arstw y żużlu (odkrywka 2) są później sze, tj. wprowadzone do masy glebowej w latach 1830— 1900 lub później; zwłaszcza d ruty lub w yroby plastykowe są późniejsze niż rok 1945;
— występowanie w arstw szkieletu (gruzu) nie stanowi zapewne więk szej przeszkody dla korzeni drzew, natom iast mogą one stać się nieprze- nikliwe przy wierceniu świdrem; w tedy ocena głębokości gleby może być problematyczna;
R yc. 1. R o z m ie s z c z e n ie o d k r y w e k g le b o w y c h n a P la n ta c h F ig . 1. D is tr ib u tio n o f s o il p r o file s in th e P la n ty g a r d e n s
— powszechna obecność okruchów „ty n k u ” ша wpływ na odczyn gleb.
Pom iar pH w wodzie (łącznie 99 oznaczeń w 20 profilach) wykazuje znaczną przewagę (59%) wartości w przedziale pH 7,3—7,7; niezbyt licz ne przypadki mieszczą się w przedziale pH 6,8—7,2 (38%), a w przedzia le pH 7,8—8,3 są one sporadyczne. Z tego, że maksimum pH 8,3 w ystę puje tylko raz, można wnosić o nieobecności zasolenia. Średnie obliczone
T a b e l a 1 S k ró c o n e o p is y p r o filó w gleb
S h o rt d e s c rip tio n s o f s o il p ro file s
Poziom
Symbol _i
Barwa i gatunek i
Struktura j Układ j K orzenie 1 Przejście
H orizon Colour, texture ! ; Packing Roots ] Transition
Profil 1 — Straszewskiego/Podzam cze
0 - 22 Adj A, czarnobrunatna gl j gruzełkowa j pulchna j -г -b + -b 1 stopniowe 2 2 - 39 W 2A V ! szarobrunatna gp gruzełkowa ! nieco zwięzła ; + + + + i wyraźne 3 9 - 64 W Z(B) ! brunatna gp szk. gruzełkowa nieco zwięzła - r - i - ! wyraźne
6 4 - 85 W*(B) ! beżowy pgm j — i — i dość wyraźne
85-100 W 5Ak szarobrunatny pgm gruzełkowa nieco zwięzła 1 4 - 1 wyraźne
100-102 We i wkładka gruzu — — ; - wyraźne
102-130 W-jAk j szarobrunatna gp j gruzełkowa j nieco zwięzła [ + : wyraźne
130- W a j warstwa gruzu j — ■ j — j
Profil 10 — Franciszkańska/W iślna
0 - 30 Л . ciemnobrunatny pgl ! gruzełkowa 1 pulchny ! - f - i - + - r wyraźne 3 0 - 69 IV2A t : szarobrunatny pgm | gruzełkowa i dość pulchny i H i 1 [~ stopniowe
69-117 W 3A k szarobrunatny pgl | gruzełkowa pulchny j ? wyraźne
117- W 4 :warstwa grubo- i
j szkieletowa ( — — i — —
Profil 3 — naprzeciw Garbarskiej, połączenie Basztowej i 1 Maja
0 - 11 A d nasyp j jasnobrunatna glpy | gruzełkowa dość pulchna 1 wyraźne
1 1- 35 Ai ciemnoszarobru- ! i !
i
i natna gl j gruzełkowa nieco zwięzła I - i - - Г - Г wyraźne, faliste 3 5 - 86 ! W zA k i szarobrunatna gl gruzełkowa ! nieco zwięzła _ L - L .j_ ■wyraźne
86-150 W±Ak(B)' brunatnoszarawy 1 “ ! !
p g m — i — 1 - h + - r —
Profil 21 — Szpitalna/Basztowa
0 - 18 A i ciemnoszary pgm ! gruzełkowa nieco zwięzły ! + + + + 1 stopniowe 1 8- 30 j W 2A, \ szarobrunatny pgm l gruzełkowa dość zwięzły - Ы - + + 1 stopniow e 3 0 - 56 W zA k , brunatnoszary pgm gruzełkowa dość pulchny j + + - Г stopniow e 5 6 - 82 ; WĄAk brunatnoszary pgl | gruzełkowa dość pulchny - ł - - r + dość wyraźne
82-110 1 W 5Ak( B) plamisty brunatno j
I !
szary pgm ! gruzełkowa ! dość pulchny ! - f + dość wyraźne
110-150 WbAk( B) i plamista jasnobru- , i
natna gp I gruzełkowa pulchna +
-Profil 29 — Waryńskiego, przed wylotem Sarego
0 - 9 A i nasyp i żółta/ciem noszaro- ! i 11
1 ! brunatna gp i — ! zbita ! + + 1 wyraźne
9 - 52 W2Ax ! szarobrunatna gp ; gruzełkowa i dość zwięzła J - um owne 5 2 - 90 ; W 3A k
\
szarobrunatnyi pgm szk. , gruzełkowa j dość pulchny ; + wyraźne
90-133 W±Ak szarobrunatny
pgm szk. gruzełkowa j dość pulchny brak ' —
Profil 5 — Waryńskiego, przed wylotem św. Sebastiana
0 - 10 i Ai j brunatna gśpy orzechowa ! dość zwięzła + + + + ! wyraźne
i o - 36 ; w2a v i brunatna gl gruzełkowa i nieco zwięzła \ + + + + 1 wyraźne
3 6 - 84 i
w,
! utwór gruboszkiele- ! 1 i! I towy piaszczysty ; gruzełkowa nieco zwięzły ; wyraźne
T a b e l a 2 Skład granulometryczny, odczyn i zawartość węglanu, wapnia w wybranych profilach gleb Plant Grannlar com position, reaction and calcium carbonate content in selected soil profiles o f the Planty
gardens N r j profilu I Profile N o . Poziom Horizon cm Procent frakcji, 0 w mm % fractions, 0 in mm p H CaCO 3 % > 1 1,0- 0,1 0 , 1- 0,02 1 < 0,02 н 2о 1 KCl 1 0-2 2 5 51 22 27 7,2 6,6 4,4 22-39 15 56 20 24 7,5 6,6 3,4 39-64 40 59 18 23 7,6 6,8 5,6 64-85 10 63 18 19 7,7 6,9 5,8 85-100 10 63 17 20 7,7 7,1 6,6 102-130 10 59 20 21 1 7,7 7,0 7,2 10 0 -3 0 64 21 15 7,2 6,8 5,2 30-69 10 68 16 16 7,4 6,8 2,2 69-117 30 62 23 15 7,4 6,7 3,6 3 0-11 0 36 34 30 7,3 6,8 2,2 11-35 5 55 19 26 7,6 6,8 4,8 35-86 5 50 27 23 7,5 6,7 6,2 90-100 5 60 23 17 7,5 6,7 4,6 120-140 5 59 22 19 7,5 6,7 3,6 21 0 -1 8 10 59 23 18 7,1 6,6 1,2 18-30 20 59 23 18 7,2 6,7 1,4 30-56 10 65 18 17 7,4 6,5 1,2 56-82 10 77 12 11 7,2 6,5 3,7 82-110 — 69 15 16 7,4 6,5 2,6 110-150 — 55 22 23 7,3 6,7 3,2 29 0 -9 5 58 20 22 7,5 6,8 0,8 9-5 2 25 61 17 22 7,7 7,0 11,8 52-90 30 71 13 16 7,5 6,7 7,8 90-133 30 64 21 15 7,5 6,8 8,0 5 0 -1 0 31 29 40 7,5 6,8 0,4 10-36 5 49 21 30 7,5 6,8 5,2 36-84 65 77 6 17 7,6 6,9 11,6 84-139 5 60 18 22 7,6 6,9 8,4 13
T a b e l a 3 K w asow ość hydrolityczna, zawartość węgla i azotu oraz przyswajalnych składników w wybranych
profilach gleb Plant
H ydrolytic acidity, content o f carbon and nitrogen as well as available nutrients in selected soil profiles o f the Planty gardens
Nr profilu Profile N o. Poziom Horizon cm ! 1 K h i n eq/100 g С organiczny Organic С ! % N całkowity Total ! N i ° / i /o 1 C :N 1 Przyswajalne ! A vailable 1 P 1 К !i m g/100 g j 1 0-2 2 1,61 4,50 i 0,31 14,5 7,0 9,1 22-39 0,95 3,36 ! 0,22 i 15 >3 13,1 2,5 i 39-64 0,74 1,29 ! 0,11 11,7 15,7 ! , 7 1 64-85 0,88 2,28 0,20 11,8 3,5 l , 7 i 85-100 0,66 1,99 0,16 12,4 9,2 0,8 102-130 0,95 2,65 0,32 8,3 4,4 1,7 1 10 0 -3 0 1,02 2,68 0,28 9,6 18,8 ' ' ’ ! 5,8 30-69 0,88 1,30 0,14 9,3 15,7 5,0 69-117 0,73 1,30 0,14 9,3 9,2 4,2 3 0-11 1,20 2,08 0,23 9,0 1,3 6,6 11-35 1,20 2,18 0,24 9,1 1,7 11,6 35-86 1,04 1,28 0,14 9,1 11,3 5,8 1 i 90-100 0,89 1i 0,88 0,08 11,0 18,8 6,6 120-140 0,74 i 11 1 0,82 0,08 10,3 12,6 4,2 21 0 -18 1,65 3,48 0,26 13,9 18,8 10,8 18-30 1,35 2,03 0,20 ! 10,1 16,1 6,6 30-56 0,75 1,39 0,14 9,9 18,8 5,8 56-82 0,82 0,56 j 0,09 ! 6,2 17,4 7,5 82-110 0,75 ! 0,52 0,06 j 8,7 17,4 5,0 110-150 0,89 j 0,90 i 0,09 10,0 17,4 8,3 29 0 -9 0,89 1... ...“ j 0,84 0,11 7,6 9,6 5,8 9-5 2 1,04 j 2,75 ! 0,17 16,2 4,8 5,8 52-90 0,89 2,58 1 0,17 1 15,2 3,1 4,2 90-133 0,75 2,24 I 0,14 i 16,0 4,4 3,3 5 0-1 0 1,04 0,73 0,09 8,1 6,1 4,2 10-36 0,89 0,72 0,18 4,0 3,1 2,5 36-84 1,20 0,69 0,16 4,3 0,4 2,5 84-139 0,89 0,53 0,06 8,8 0,4 4,2
dla poszczególnych profilów w ahają się między pH 6,98 i 7,68, a ich roz mieszczenie w przestrzeni nie jest istotnie zróżnicowane (nie ma żad nych zgrupowań). W artości pH Kci są w sposób oczywisty niższe o oko ło 0,5— 1,0 jednostki pH.
Zawartość C aC 03 oznaczono w 52 próbkach z 11 profilów, z tego 83% mieściło się w przedziale 1,1— 10,0% CaC0 3 (a z tego aż 52% leży w prze dziale 2,1—6,0%). Natomiast tylko po 8— 10% oznaczeń mieściło się w przedziałach 0,4— 1,0% i 10,1— 12%. Pominięto poziomy gruzowe, które z pewnością zawierają dużo więcej w ęglanu wapnia. Zawartość jego we wszystkich niemal poziomach gleb rzutuje nie tylko na obojętny lub za sadowy ich odczyn, ale i na trwałość próchnicy, a przez to samo na do bre w arunki fizyczne.
Kwasowość hydrolityczna jest wszędzie niewielka, waha się bowiem w granicach 0,7— 1,2 (1,8) mM II+ na 100 g gleby, co jest zgodne z prze widywaniami. Pom iar sumy zasad wym iennych pominięto ze względu na powszechne występowanie węglanu wapnia.
Zawartość przysw ajalnych składników mierzono w próbkach z pro filów (a więc „punktowo”, a nie powierzchniowo). Zawartość przysw a jalnego fosforu i potasu w mg na 100 g gleby można przedstawić w for mie tabelki częstotliwości:
mg% P mg% К co 1 o 7 0— 6 46 3,5— 6,5 46 6,5—12,5 16 7 —13 20 12,5—25 1 14 —20 18 26 —38 — razem 91 63
O trzym ane wartości różnią się od najczęściej spotykanych, gdyż: zmien ność w głąb profilu jest nieregularna, czasem naw et (odkrywki 3,17) za wartości fosforu są w yraźnie większe w w arstw ach głębszych niż w po wierzchniowych oraz najczęstsze zawartości fosforu są średnie, duże i b ar dzo duże, dla potasu zaś najczęstsze są wartości średnie lub małe. To ostatnie jest zgodne z opinią M u s i e r o w i c z a , k tóry podkreśla m ałą zawartość potasu w czarnych ziemiach [5].
Najosobliwszą część profilu tych antropogenicznych gleb stanowi ich poziom próchniczny. Jego głębokość ograniczano do poziomów określa nych jako szare lub szarawe i do zawartości węgla większej niż 0,58% C; pomimo to głębokość tego poziomu jest zadziwiająco duża. Wynosi n aj częściej 125— 140 cm (15 przypadków na 30), po 4 profile leżą w prze działach 65— 100 cm i 105—120 cm, a 6 profilów w przedziale 145— 160 cm, gdy tymczasem 1 profil osiąga 200 cm.
Na 92 oznaczenia węgla organicznego z 20 profilów można ocenić 43 liczby jako niepewne (tj. niemożliwe do sprawdzenia). W sumie jednak oznaczenia te układają się w szerokim zakresie rozrzutu, bo od 0,22 do 4,50% C. Po arbitralnym ustaleniu granic klas uzyskuje się następujące częstotliwości: 0,21—0,50% С — 6 przypadków, 0,51—0,80% — 19, 0,81— 1,10% — 16, 1,11— 1,40% — 10, 1,41— 1,70% — 4, 1,71—2,00% — 10, 2,01—2,50% — 7, 2,51—3,00% — 10, 3,01—3,50% — 4, 3,51-4,00% — 3, 4,01—4,50% — 1. Istnieją więc dwa w yraźne maksima częstości w zakresach: 0,51— 1,40% С — 45 przypadków (50%) i 1,71—3,00% С — 27 przypadków (30%). Umowne przeliczenie tych wielkości na próchnicę da je 0,87—2,41% i 2,95—5,17%. Trzeba także podkreślić, że zmienność za wartości С w profilu na ogół tylko trzym a się zasady malenia od góry ku dołowi; zdarzają się bowiem odstępstwa od reguły. Na przykład w profilu 1 w kolejnych poziomach znajdujem y 4,5 — 3,4 — 2,3 — 2,3 — 2,0 — 2,7% C; w profilu 26 mam y kolejno: 1,8 — 2,7 — 3,7 — 3,0 — 0,2 — 0,7% C. Natomiast w profilu 17 jest: 1,0 — 1,9 — 1,5 — 1,4 — 1,6% C, co stanowi przykład późniejszego uzupełnienia darni niepróchniczną zie mią, gdy tymczasem w głąb profilu próchniczność nie podlega większym zmianom; podobnie jest w profilu 29: 0,8 — 2,8 — 2,6 — 2,2% C. Prócz tego zdarzają się profile, w których ciągłość w arstw próchnicznych jest przerw ana w kładką gruzu lub inną w arstw ą mniej próchniczną (profil 26, a także 14, 21). Za mniej lub więcej „norm alny”, tj. malejący ku do łowi, przebieg próchniczności można uznać układ 11 profilów na 20 ana lizowanych (o ile zawartość ponad 1% próchnicy na głębokości 100— 150 cm jest „norm alna”).
Zawartość azotu waha się w granicach 0,02—0,32%. Na 53 oznaczenia 19 mieści się w przedziale 0,05— 1,10% N, 9 w przedziale 0,11—0,15%, 12 w przedziale 0,16—0,20%, po 4 w przedziałach 0,21—0,25% i 0,26—0,30% oraz 2 powyżej 0,30% N. Odpowiednio do tego stosunek C/N mieści się w granicach od 4 do 26. Z tego Ç przypadków leży w przedziale O/N 4—8, 21 w przedziale 8,1— 12,0, 13 w przedziale 12,1— 16,0, 5 w prze dziale 16,1—20,0, wreszcie 6 w przedziale 20,1—26,0. Profilow y układ wartości C/N może być m alejący ku dołowi (2 przypadki), a także ros nący ku dołowi (2 przypadki), równomiernie rozmieszczony (2 przypad ki), najpierw malejący, a później rosnący (3 przypadki) albo najpierw rosnący, a później m alejący (2 przypadki). Zwykle w jednym profilu różnice nie są zbyt duże; na przykład profil 1 kolejno C/N: 15 — 15 — 12 — 12 — 12 — 8, albo profil 15: 21 — 21 — 18 — 18 — 24, czy profil 5: 8 — 4 — 4 — 8. Jednakże niekiedy różnice są dość duże (na przykład profil 4: 21 — 25 — 13 — 9). Nieregularności można tłumaczyć przez przypadkowość nakładania w arstw o różnym składzie, ew entualnie przez przew arstw ienia gruzowo-szkieletowe lub nałożenie niepróchnicznej zie mi przy wymianie darni.
Próba kartograficznego przedstawienia głębokości poziomu próchnicz- nego nie w ykazuje w yraźnych regularności. Najpłytsze są w arstw y próch- niczne w profilach 13 (60 cm) i 14 (85 cm) — oba przy ul. Szewskiej „obok siebie”, dalej w profilach 5 (85 cm) przy ul. W aryńskiego i 22 (100 cm) w pobliżu dworca PK P. Najgłębsze są w arstw y próchniczne w profilach 23 (200 cm) w pobliżu te atru im. Słowackiego i 12 (180 cm) ko ło Collegium Novum UJ. N atom iast obliczenia średniego ważonego pro centu węgla organicznego w profilu grupują się najczęściej w przedziale 1,1— 1,5% (10 przypadków), po 4 przypadki mieszczą się w przedziałach 0,6— 1,0% i 1,6—2,0% oraz po 1 w przedziałach 2,1—2,5% i 2,6—3,0%. Ich rozmieszczenie na mapie nie jest regularne; jedno z maksimów (2,68%, profil 1 przy ul. Podzamcze) leży wśród w artości przeciętnych (profile 6 i 8), drugie z maksimów (2,31%, profil 29 przy ul. Waryńskiego) leży w sąsiedztwie jednego z minimów (0,70%, profil 5). Pozostałe dwa m ini ma (0,85%, profil 19 i 0,66%, profil 20) są położone obok siebie między Barbakanem a ul. Sławkowską; niskie wartości średniej można przypisać mało próchnicznym przew arstw ieniom (albo późniejszym przemieszcze niom?).
Średnia ważona zawartość węgla dla wszystkich 20 profilów wynosi 1,45% С przy 134 cm głębokości w arstw próchnicznych. Przy a rb itral nym podziale obwodu P lan t na trzy części ujaw niają się niewielkie różnice; średnia zawartość węgla organicznego w profilu na odcinku I (Wawel — ul. Szewska) wynosi 1,59% C, na odcinku II (ul. Szewska — dworzec PKP) — 1,29%, a na odcinku III (dworzec PK P — Wawel) — 1,49%, przy średniej głębokości w arstw próchnicznych odpowiednio: 129 — 132 — 141 cm (powyższe dane dotyczą 20 profilów analizowanych; przy uwzględnieniu także profilów nie analizowanych głębokości wyno szą odpowiednio: 126 — 135 — 137 cm, różnice nie w ydają się więc istot ne). Natom iast zapas węgla organicznego (średni dla 7 profilów każdego odcinka jak w y ż e j*) wynosi odpowiednio: 2401 — 1701 — 2097 dm% przy ogólnej średniej 1946. Największy zapas węgla organicznego znale ziono więc w glebach odcinka I, a najm niejszy — w glebach odcinka II. W przeliczeniu na zapas próchnicy na hektarze — po przyjęciu gęstości 1,5 t/m3 — liczby wynoszą odpowiednio: 524 — 441 — 544 t/ha, średnio 503 t/ha.
Wśród zagadnień drugorzędnych należy wspomnieć o wymienianiu w arstw y darni, ponieważ dotychczasowa mogła ulec skażeniu. Ślady ta kiej działalności znaleziono i na Plantach (np. profile 3 i 29). Zapobie gliwość w planowaniu takiej możliwości dobrze świadczy o opiekunach 1 Z a p a s p r ó c h n ic y o b lic z o n o p r z e z s u m o w a n ie ilo c z y n ó w p r o c e n tu w ę g la i m ią ż s z o śc i p o z io m u z a o k r ą g lo n e j do d e c y m e tr ó w ; p o n ie w a ż o d c in e k I lic z y ł ty lk o 6 p r o f iló w , a o d c in k i II i III p o 7, w a r to ś ć dla o d c in k a I p o m n o ż o n o p r z ez 7/6.
zieleni miejskiej; natom iast wejście czynności do planu wywołuje ko nieczność jej wykonania — naw et jeśli nie stwierdzono zasolenia ani skażenia. Tymczasem dobre rozrośnięcie się i utrw alenie darni może w y magać kilkunastu i więcej lat, częste zaś jej wymienianie nie sprzyja te mu procesowi. A przecież m ateriał roślinny z Plant, naw et gdyby gleba była skażona, nie służy do żywienia ludzi i zwierząt; rośliny zaś w y trzym ują dużo większe skażenia ńa przykład przez ołów i fluor niż lu dzie i zwierzęta.
Pozostaje jeszcze wyciągnięcie wniosków co do przynależności syste matycznej gleb Plant. Ze względu na głęboki poziom próchniczny i dość wysoką jej zawartość, niekwaśny odczyn, zawartość C aC 03 i pochodze nie m ateriału glebowego z terenów położonych na północ od K rakowa (gdzie częste są piaszczyste ziemie czarne), należy zaliczyć wszystkie ba dane gleby do typu i podtypu ziem czarnych właściwych, rodzaju — w y tworzonych z utw orów antropogenicznych, gatunku — piasku glinia stego lekkiego lub mocnego (z ew entualnym i przew arstw ieniam i nieco cięższymi lub lżejszymi), często szkieletowego. Jest oczywiście rzeczą dys kusyjną, czy nie wysunąć antropogeniczności profilu na początek, gdyż m ateriał został przywieziony z zewnątrz i zmieszany z gruzem w apien nym, a więc jest on w całości nie związany z podłożem. Nie wiadomo jednak, czy powołać się na nie rozbudowaną jeszcze klasę Industrisole (bo na pewno nie na klasę Gleby kulturoziemne), czy też uzupełnić k la
sę Gleby napływowe przez podklasę Gleby nasypowe.
Autor pragnie podziękować za życzliwy stosunek do swej pracy i za udzielanie potrzebnych zezwoleń Miejskiemu Przedsiębiorstwu Zieleni, Wydziałowi Ochrony Zabytków w Urzędzie Miasta oraz Muzeum Arche ologicznemu. Pragnie również zaznaczyć, że glebami Plant w latach 1980/81 zajmowały się równolegle: Katedra Chemii Rolnej i Zakład P rzy
rodniczych Postaw Melioracji Akademii Rolniczej, г którym i Katedra
Gleboznawstwa współpracowała; w yniki ich prac zostały przekazane
Urzędowi Miasta w formie maszynopisu.
L IT E R A T U R A
[1] D o b r z a ń s k i B. i in.: B a d a n ia g le b o z n a w c z e P a r k u Ł a z ie n k o w s k ie g o w W a r sz a w ie w n a w ią z a n iu do o c h r o n y ś r o d o w is k a . Cz. I. C h a r a k te r y s ty k a g leb .
R ocz. N a u k roi. S er . A , 101, 1975, 1, 101— 140 -r m a p y .
[2] D o b r z y c k i J.: O k r a k o w s k ic h P la n ta c h . W: Z ie le ń K r a k o w a (red. J. D o -b rzy ck i), W yd. L iter . K r a k ó w 1955, 9— 22.
[3] К o n e с к a - В e 1 1 e у К . i in.: Z m ia n y fiz y k o c h e m ic z n e g le b z ie le ń c ó w W a r s z a w y ja k o je d e n z p r z e j a w ó w e w o lu c j i śr o d o w is k a . I n s t y t u t K s z ta łtó w . Ś r o d o w is k a , W a r sz a w a 1981. [4] K u k u с z J.: Z a r y s b io lo g ii s ta w k u w O g ro d zie B o ta n ic z n y m w K r a k o w ie . P r a c e R o ln .-L e ś n e P A U , K r a k ó w 1937, n r 24, ss. 147. [5] M u s i e r o w i c z A .: G le b o z n a w s tw o sz c z e g ó ło w e . P W R iL , W a r sz a w a 1958. [6] M u s i e r o w i c z A. , S k o r u p s k a T. , K r ó l H.: Z a g a d n ie n ie o d s a la n ia g le b z ie le ń c ó w w a r s z a w s k ic h . R o c z. g le b o z n . 6, 1957, 193— 204. [7] R a d w a ń s k i K .: K r a k ó w p r z e d lo k a c y jn y . P T A iN , K r a k ó w 1975. [8] Z a r ę c z n y S . : M a p a g e o lo g ic z n a o k o lic K r a k o w a i C h rz a n o w a (n o w e w y d .). W yd . G eo l., W a r sz a w a 1953. т . КОМОРНИЦКИ П ОЧВЫ П А Р К А „П Л А Н Т Ы " ГО РО Д А К РА К О В А Кафедра почвоведения Сельскохозяйственной академии в Кракове Ре з юме Городской центр г. Кракова окружен полосой парковой растительности. Э тот парк (общ ей площ адью около 20 гектаров) был заложен на месте древней городской стены, ра зобранной в 1809—1816 гг. П осле выровнения земляного вала опоясывающего ров, площ адь была засыпана слоем перегнойного песка и известково-кирпичного щебня телщиной 2 - 4 м , а затем были проложены аллейки и посажены деревья (1822-1832 гг.). Дальнейшие неболь шие перестройки продолжались д о 1900 г., а случались даже после 1945 г. Таким о бр азом деревья, кустарники и газоны произрастают на типичной черной почве, образованной из антропогенных насыпей, составленной из супеси часто скелетного характера. Примерные профили представлены в таблицах 1-3, а ориентировочная карта площади с указанием раз мещения профилей — на рис. 1. В связи с повсеместным наличием известкового щебня значение рН ,,2о колеблется в пре делах 6,8—8,3 (преимущественно 7,3-7,7), при небольшой гидролитической кислотности (0,7-1,2 мМ Н + на 100 г). Толщина гумусного слоя почвы составляет обычно 120-140 см (с колебаниями в пре делах 6 0 -2 0 0 см), а среднее для всего профиля содержание гумуса составляет приблизительно 500 т/га. Содержание гумуса в почве нерегулярно, равно как и соотнош ение С/N . Э то отве чает способу образования почвы; ее материал нанесен человеком и не связан вообщ е с м ест ной материнской породой. Таким обр азом возникает п р обл ем а систематической принад лежности почвы (польская систематика почв не учитывает соответствующ его класса). Т. K O M O R N IC K I S O IL S O F T H E P L A N T Y G A R D E N S IN K R A K O W D e p a r tm e n t o f S o il S c ie n c e , A g r ic u ltu r a l U n iv e r s it y o f K r a k ó w S u m m a r y T h e c e n tr e o f th e c ity o f K r a k ó w is s u r r o u n d e d b y a g a r d e n b e lt c a lle d P la n ty . T h is p a r k (m e a s u r in g a b o u t 20 h e c ta r e s) w a s fo u n d e d o n th e p la c e w h e r e sto o d th e o ld c ity r a m p a r ts , ta k e n d o w n in th e y e a r s 1809— 1816. A fte r le v e llin g th e
e a r th w o r k s s u r r o u n d in g th e fo r m e r m o a t th e a r e a w a s c o v e r e d b y a la y e r o f 2— 4 m o f h u m ic e a r th a n d m o r ta r -a n d -b r ic k r u b b le , p a th s w e r e a r ra n g ed , a n d tr e e s p la n te d (1822— 1832). T h u s, th e tr e e s , sh r u b s , a n d la w n s g r o w o n a so il b e in g a t y p ic a l b la c k e a rth , fo r m e d o n a n th r o p o g e n ic la y e r s . I ts m e c h a n ic a l a n a ly s is c o r r e s p o n d s w it h lo a m y sa n d , o fte n s k e le to n -b e a r in g . E x a m p le s o f s o il p r o file s a r e f e a tu r e d in ta b le s 1— 3, a n d a s k e tc h o f th e a r ea w it h th e d is tr ib u tio n o f s o il p its — o n th e m a p (F ig. 1). T h e h u m u s la y e r o f th e s o ils m o st fr e q u e n t ly m e a s u r e s a b o u t 120— 140 cm ( w ith lim it s b e t w e e n 60 a n d 200 cm ), w h ile th e m e a n ca rb o n c o n te n t in th e w h o le p r o file a m o u n ts to 1.45% С (o s c illa tin g b e t w e e n 0.70 a n d 2.68% C). T h e m e a n s u p p ly o f h u m u s p er h e c ta r e is a b o u t 500 to n s . T h e c a rb o n c o n te n t in th e p r o file o fte n v a r ie s ir r e g u la r ly a s w e l l a s th e C /N r a tio . T h is is in a c co r d w it h th e m e a n s o f th e fo r m a tio n o f th e so il; its m a s s is c o m p ile d b y h u m a n a g e n c y a n d c o m p le te ly u n c o n n e c te d w it h th e lo c a l su b s tr a te . T h e r e fo r e th e p r o b le m o f s y s te m a tic a p p u r te n a n c e a r is e s (th e P o lis h s y s t e m o f s o ils d o e s n o t p o s s e s s a n a d e q u a te so il c la ss). P ro f. ćLr T o m a sz K o m o r n ic k i K a te d r a G le b o z n a w stw a A R 31-120 K r a k ó w , al. M ic k ie w ic za 21 W p ły n ę ło do r e d a k c ji 1985.09.10
