Bolesław Bielawski
Systemy ewidencji zabytków
nieruchomych w świetle
opracowania UNESCO-ICOMOS
Ochrona Zabytków 40/3, 175-188
goszcz, H iroszim a) lu b ja k O ra d o u r-s u r-G la n e — m ie j scowość, która w p ra w d zie była stara, a le w rzeczywi stości sk ła d a ła się z dom ów o żadnej a lb o tylko n ie znacznej w artości zabytkow ej. M im o to w całości zo stały sklasyfikow ane ja k o „m o n u m e n t h is to riq u e ” , co nie je st zgodne z praktyką o g ó ln ie stosow aną we F ra n cji. W innych w ypadkach przez p o łą cze n ie s ta rego i now ego pow staw ały nowe, in te g ra ln e zabytki. Nasz te m a t dotyka tu ta j a k tu a ln e g o w ostatnim czasie prob le m u u trw a la n ia śladów i rozszerzania p o ję c ia za bytku 33.
W kształtow aniu ru in -m o n u m e n tó w znale zio n o ró żn o ro d n e nastrojow o i artystycznie in te re su ją ce rozw iąza n ia — od ścisłego za ch o w an ia o ca la łych części b u d o w li do ich w łą cze n ia w duże kom pozycje a rc h ite k to n i czne. R estauracja ruin zawsze łączyła się z przekształ ca n ie m ich w m iejsca pam ięci. W niektórych w y p a d kach oznaczało to także usunięcie lu b d o d a n ie części murów, które pow inny służyć lepszej in te g ra c ji ruin z ich otoczeniem (np. S o u th a m p to n ) a lb o podkreśleniem o d d zia ływ a n ia ich form y (np. Radogoszcz). T ablice p a m iątkow e i uzu p e łn ie n ia , ja k „ Ż a ło b n a p ara ro d zicó w ” w kościele Sw. A lb a n a w K oloni podnoszą e m o c jo n a
l-33 Porównaj W. Sauerländer, Erweiterung... Ta sama pro b le matyka została opracowana szczegółowo na sympozjum p o l skich historyków sztuki w 1975 roku na tem at: Dzieło sztuki i zabytek (The work of art and the historical monument).
BMiOZ, seria В, tom XLIII, Warszawa 1976.
nq wymowę ruin. W rozw iązaniach naw iązujących do rodzim ej a n g ie ls k ie j tra d y c ji gruzy zostały u kształto w ane ja k o „P a rk o f Rest” , ja k o „p ię k n e ru in y” , z zie lenią. W innych krajach kła d zio n o większy nacisk na ekspresyjne o d d zia ływ a n ie na g ich , surowych murów. A n g ie lskie ruiny-monum enty^ są nie tylko czysto p o k a zowymi o b ie kta m i. W nętrze ruiny katedry z Coventry służy okazjonalnym uroczystościom i nastrojow ym mszom przy w schodzie słońca. Pomnik w S outham pton je st je d nocześnie małym założeniem parkowym z ław kam i w centrum m iasta. Do interesujących rozwiązań, w któ rych ruiny ja k o symbol zostały połączone w kompozy cyjn ą je d n o ść z nowym budynkiem , należą katedry w C oventry i kościół pam iątkow y cesarza W ilh e lm a w Ber lin ie . N ależy w spom nieć także H iroszim ę, gdzie w łą czenie ruiny w perspektywę now ego przestrzennego założenia (m uzeum pam ięci — p om nik ku czci p o le głych - ru in a ) ja k o p u nktu końcow ego, a k c e n tu je je j sp e cja ln e znaczenie.
O m ó w io n e tu ta j ru in y-po m n iki pochodzą z kilku kra jó w e uropejskich i Ja p o n ii, w których u d a ło się zebrać m ateriał. Być może, można by powiększyć ich liczbę i różnorodność o przykłady z innych krajów . Tem at je st na pew no w a rt dalszych b a d a ń nie tylko z p u n ktu w i dzenia konserw acji zabytku, lecz także ja k o przyczy nek do powszechnej h isto rii kultury.
Z języka niemieckiego tłumaczył Maciej Paschke
RUINS AS A MEMORIAL AND HISTORIC MONUMENT Ruins — a monument as a witness of tragic events, a monu ment in honour of the dead, recall and com mem orate the experience of the 2nd W orld W ar. The idea to preserve a destroyed building as a monument was first realized in England (Southampton - 1946, Coventry - 1947), then in France (O radur-sur-G lane - 1947) and fin a lly in Japan (H i roshima — 1945). W ar ruins, which assumed the form of a monument, have become a symbol and protest ag ain st war. Some of them symbolize the cruelty of the total w ar (e.g. Hiroshim a), a tra g ic fate of the people (Radogoszcz in Po land, O radour in France), struggle fo r freedom (Pawiak in W arsaw). O ther monuments proclaim the idea of reco ncilia
tion (Coventry) and expiation (synagogues in the FRG). Initia lly it was planned to recostruct some of the destroyed structures, but then it was decided to preserve them as ru ins — monuments. A bout tw o-thirds of such ruins origin ate from valuable historic monuments.
A variety of interesting solutions has been applied to com pose ruins — monuments, ranging from an exact preservation of the rescued parts of the bu ild ing to the ir inclusion into large architectonic compositions. Examples of such solutions in some o f the countries inflicted with the tragedy of the 2nd W orld W ar (England, FRG, Poland, France, Japan) have been discussed in this article.
BOLESŁAW BIELAWSKI
SYSTEMY EWIDENCJI ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH W ŚWIETLE OPRACOWANIA
UNESCO - ICOMOS
W 1984 r. ukazał się XIX tom M useum s a n d M o n u ments zatytułow any M a n u a ł on Systems o f In ve n to ryin g
Im m ovable C u ltu ra l Property (P odręcznik systemów e w i d e n c ji nieruchom ych d ó b r ku ltu ry) a u torstw a M e re d ith
H. Sykes 1.
Z in icja tyw ą n a p isa n ia te g o podręcznika w ystą p iła M iędzynarodow a Rada O ch ro n y Z abytków (IC O M O S ). Już w chw ili pow sta n ia te j o rg a n iz a c ji, tj. w 1965 r., spraw a d o k u m e n ta c ji zabytków była d o strze g a n a przez je j członków. „Jednym z podstaw ow ych z a d a ń Rady b ę
dzie utw orzenie Oścodka D o k u m e n ta c ji IC O M O S . W tym celu p o d ję ta zostanie d łu g o te rm in o w a a k c ja p ro p a g a n d o w a na rzecz zb ie ra n ia d o ku m e n tó w i in fo r m acji. Zebrany m a te ria l zostanie sklasyfikow any, p rze
a n a lizo w a n y i o d d a n y d o dyspozycji o g ó ln e j” — czy
tam y w p ro g ra m ie d zia ła ln o ś c i tej o rg a n iz a c ji2. Jed nak O śro d e k ten ro d ził się z trudem . Pow ołano go do życia d o p ie ro w 1971 r. w Paryżu.
W a rto zauważyć, że utw orzenie O śro d ka D o ku m e n ta cji Zabytków w W arszaw ie (w 1962 r.) w yprzedziło in ic ja tywę IC O M O S -u pra w ie o dziesięć lat.
N ic w ięc dziw nego, że o rg a n iz a c ję pierwszego sp o tka nia m iędzynarodow ego na te m a t d o ku m e n ta c ji zabyt
1 O rygin ał i tłum aczenie dostępne w Bibliotece Ośrodka Dokum entacji Zabytków w Warszawie.
2 A. Ż a r y n o w a , Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS. Zarys działalności i wybór dokumentów. Warszawa ODZ 1980 s. 36.
ków U N E S C O -IG O M O S pow ierzył P o ls c e 3. M ia ło ono . m iejsce w W arszaw ie w d n ia c h od 26 d o 28 w rześnia 1977 r. Była to n a ra d a e kspertów na te m a t u je d n o lic e nia i ulepszenia różnych, stosow anych w E uropie i A m e ryce P ółnocnej systemów in w e n ta rzy i re je stró w za b yt ków oraz m iejsc zabytkow ych. G ospodarzem n a ra d y został Polski Kom itet N a ro d o w y IC O M O S oraz Z arząd M uzeów i O ch ro n y Zabytków MKiS, a uczestnikam i byli eksperci z C zechosłow acji, F in la n d ii, H o la n d ii, K anady, F rancji, Polski, Stanów Z je dnoczonych, W ę g ie r, W ie l kiej B rytanii, W łoch i Z w iązku R adzieckiego oraz U NESCO i IC O M O S .
Ó w czesny zastępca sekretarza g e n e ra ln e g o IC O M O S , A n n a W ebster-S m ith, w re fe ra cie w p ro w a d za ją cym pt.
In w e n ta ryza cja czy k a ta lo g o w a n ie n ieruchom ych d ó b r k u ltu ry (In ve n to ryin g o r C a ta lo g u in g Im m o va b le C u l tu ra l Property) om ów iła m etody d o k u m e n ta c ji, p o ró w na ła systemy ew idencyjne większości państw uczestni czących w ko n fe re n cji p o d k re ś la ją c p o d o b ie ń s tw a i róż nice analizow anych systemów oraz w stę p n ie z a p ro p o now ała sposób ich u je d n o lic e n ia . R óżnorodność n a ro dowych systemów d o kum entacyjnych zaprezentow anych przez p rzedstaw icieli poszczególnych państw je s t zrozu m iała, kiedy się weźmie pod u w a g ę różne cele, m eto dy, o rg a n iza cję , możliwości fin a n so w e , a także sto pień zaaw a nso w a n ia bad a ń i sam ej d o k u m e n ta c ji. Jed nak pow ażna część in fo rm a c ji w a n a lizo w a n ych syste mach, i to in fo rm a cji ważnych, p o w ta rza ła się. N a te j podstaw ie w R aporcie końcowym z te g o sp o tka n ia przytoczono zestaw najw ażniejszych pytań fo rm u la rz a e w id e n c ji zabytków nieruchom ych ja k o p u n k t w yjścia d la e w id e n c ji m iędzynarodow ej oraz ja k o m o d u ł je d n o czący n a ro d o w e systemy e w id e n cyjn e . W a rto przytoczyć ten wzorcowy form ularz, p o n ie w a ż on, ja k i w yniki c a łe j k o n fe re n cji, stały się p o d sta w ą do o p ra c o w a n ia o m a w ia n e g o podręcznika M . H. Sykes.
Do w ym aganych in fo rm a cji podstaw ow ych z a licz o n o : 1) nazwę i szczegółową lo ka liz a c ję ,
2) rodzaj o b ie ktu ,
3) m a te ria ł d okum entacyjny o kre śla ją cy szczegółow ą lo ka liza cję i g ra n ic e obiektu,
4) d a n e o d o stę p n e j d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j lu b iko n o g ra ficzn e j, *
5) id e n tyfika cję ,
6) stan praw ny o b iektu w d n iu w p isu do in w e n ta rza , 7) stan za chow ania.
Powyższy zestaw in fo rm a c ji u zu p e łn io n y został p y ta n ia mi szcze g ó ło w ym i4. W a rto zaznaczyć, że polski system ew idencyjny u w z g lę d n ia ł i u w zg lę d n ia wszystkie w.w. p ytania, o czym można było się p rzekonać na w ysta w ie z o rg a n izo w a n e j z okazji te g o s p o tka n ia .
O śro d e k D o ku m e n ta cji Z abytków za p re ze n to w a ł wszy stkie typy stosow anej przez s ie b ie e w id e n c ji, a n a d to p rzygotow ał in fo rm a to r w języku a n g ie lskim pt. A C e n
tr a l system fo r In ventorying H is to ric a l M o n u m e n ts in P o land (C e n tra ln y system e w id e n c ji zabytków w P ol sce).
Na sp o tka n iu warszawskim a kc e n to w a n o potrzebę sp o rządzenia przew odnika po istn ie ją cych system ach e w i d e n c ji zabytków nieruchom ych, który m ógłby też s łu żyć ja k o podręcznik tw orzenia nowych systemów.
W celu re a liz a c ji te j idei IC O M O S zo rg a n izo w a ł d ru g ie sp o tka n ie ekspertów we w rześniu 1980 r. w Paryżu. N a sp o tka n iu tym w ytypow ano je d e n a śc ie krajow ych sy stem ów e w id e n c ji zabytków nieruchom ych, re p re ze n ta
tywnych d la różnych re jo n ó w św iata, ustrojów , w a ru n ków ekonom icznych, zasobów i tra d y c ji ku ltu ra ln ych . W y b ra n o systemy A rgentyny, Kanady, F rancji, Indii, W łoch , J a p o n ii, Meksyku, M a ro ko , Polski i Z a m b ii oraz m iasta Nowy Jork.
A n a lizę tych systemów i przyg o to w a n ie na je j p o d sta w ie wzorca d la ew e n tu a ln ych nowych systemów p o w ie rzono M e re d ith H. Sykes. Przy w yborze a u to ra w zięto pod uw agę w ykształcenie i dośw ia d cze n ie zaw odow e. M . H. Sykes — historyk sztuki, a b so lw e n tka U niw ersyte tu C o lu m b ia w Nowym Jorku, a n a stę p n ie w ykładow ca pro g ra m u och ro n y d ó b r ku ltu ry na tym uniw ersytecie — przed przystąpieniem do pracy nad podręcznikiem m ia ła ju ż duże d ośw iadczenie w zakresie p ro je k to w a nia i re a liz a c ji systemów e w id e n cji zabytków n ie ru ch o mych. Była w spółtw órczynią E w idencji H istorycznego Bu d o w n ictw a Kanady oraz e w id e n c ji przestrzennej z a b u dowy m iasta N owy Jork. D la te j d ru g ie j e w id e n c ji, m a ją c e j o b e jm o w a ć ok. 850 000 o b ie któ w , o p ra c o w a ła te ch n ikę szybkiego g ro m a d zen ia danych i spraw ny sy stem kom puterow y ich w yszukiw ania. W pierwszych osiem nastu m iesiącach d z ia ła n ia sytemu ze w id e n c jo now ano 50 000 b u d o w li!
Prace n ad przygotow aniem podręcznika trw a ły dw a la ta . W 1982 r. został ukończony, a n a stę p n ie za a kce p to w a n y i zalecony przez M ię d zyn a ro d o w y K om itet Ewi d e n c ji IC O M O S . D ruk ukończono w 1984 r., a do Pol ski pierwsze egzem plarze n a p łyn ę ły w 1986 r.
Środow iskiem , które szczegółow o z a p o zn a ło się z p o d ręcznikiem IC O M O S -u i w o p a rc iu o zastosow aną w nim m etodę rozszerza a n a lizę na dalsze systemy e w i d e n cyjn e kra jó w socjalistycznych, je s t Kom isja P roble mowa n r 2 G ru p y Roboczej K rajów S ocjalistycznych d.s. K onserw acji Zabytków H is to rii, K ultury i M uzealiów , z a jm u ją c a się m etodam i i te c h n ik ą e w id e n c ji za b yt ków.
Podręcznikiem z a in te re so w a ł się, ze zrozum iałych w zg lę dów , rów nież O ś ro d e k D o k u m e n ta cji Z abytków . Po pierwsze d la te g o , że je s t on au to re m p o lskie g o syste mu e w id e n cji zabytków , a po d ru g ie , że dyrekcja tegoż O śro d ka dostarczyła M. H. Sykes in fo rm a c ji o tym systemie.
D la O śro d ka in te re su ją ce je s t zestaw ienie polskie g o systemu z pozostałym i dziesięciom a u w zględnionym i w podręczniku, a także w y n ik a ją ca z te g o ocena naszego systemu 5.
M . H. Sykes przystępując do o p ra c o w a n ia p ow ierzo nego je j podręcznika zw róciła się z prośbą o n a d e sła n ie o ryg in a ln ych fo rm u la rzy ew idencyjnych, czystych i w ypełnionych oraz szczegółowych in fo rm a c ji ja k in s tru kcje, opisy, za le ce n ia itd.
W o dpow iedzi D yrekcja O śro d ka D o k u m e n ta c ji Z a b yt ków w W arszaw ie w ysłała p u b lik a c ję z 1977 r. pt. A
C e n tra l System fo r In ve n to ryin g H is to ric a l M o n u m e nts in P oland, w której o m ów ione są e w id e n c je m iast za
bytkowych, a rc h ite ktu ry i b u d o w n ictw a , p arkó w i o g ro dó w oraz e w id e n c ja zabytków ruchom ych. N a d to
wy-3 M. G r a d o w s k i , Narada ekspertów UNESCO-ICOMOS w Warszawie. „O chrona Zabytków” 1978 nr 1 s. 83.
4 Całość publikuje A. Ż a r y n o w a , op. cit, s. 233-241.
5 Pragnę podziękować pracownikom ODZ, szczególnie z Działu Zabytków Nieruchomych, za chętne udostępnianie in form acji w trakcie pisania tego artykułu.
1 Kanadyjski formularz ewidencyjny (źródło: Meredith H. Sykes, Manual on Systems of Inventorying Immovable Cultural Property. Museum and Monuments. T. XIX 1984 s. 145— 148): A — strona 1; В — strona 2; С — strona 3; D — strona 4: 11 — zgrupowanie zespołu, 12 — plan, 13 — skrzydła budynku, 14 — wymiary budynku w metrach, 15 — kondygnacje, 16 — liczba osi budynku, 17 — podpiwniczenie budynku, fundamenty, 18 — materiał ścian podpiwniczenia i fundamentów, 19 - zasadniczy materiał ścian zewnętrznych — ziemia, 20 — drewno, 21 — kształt kamieni i ich układ, 22 — obróbka kamieni, 23 - układ ce gieł, 24 — materiał złożony, 25 — beton, 26 — metal, 27 - szkło, 28 — inny materiał ścian zewnętrznych, 29 — materiały in nych ścian zewnętrznych, 30 — zewnętrzna konstrukcja ścian nośnych, 31 — dekoracja i detal architektoniczny ścian, 32 — typ dachu, 33 - specjalne kształty dachu, 34 - materiał pokrycia dachu, 35 — obrzeże dachu - okap, 36 - materiał obrze ża dachu - okapu, 37 — obrzeże dachu nadwieszone nad szczytem, 38 — materiał obrzeża dachu nadwieszonego nad szczytem, 39 — typy wież, wieżyczek i kopuł, 40 — wieże, wieżyczki i kopuły przylegające bocznie do siebie, 41 — wieże, wieżyczki i ko puły usytuowane jedna za drugą 42 - typy wystawki, 43 - usytuowanie kominów, przylegające bocznie do siebie, 44 - usy tuowanie kominów, jeden za drugim, 45 — materiał zespołu kominów, 47 — obrzeże dachu cechy specjalne, 48 — rozmieszcze nie typowych okien, 49 — kształt otworów okiennych, 50 — zewnętrzne obramienie otworów okiennych — nadproże, 51 - ze wnętrzne obramienie otworów okiennych — boki, 52 — materiał zewnętrznego obramienia otworów okiennych, 53 — typ para petu okna, 54 — materiał parapetu okna, 55 — wewnętrzne obramienie otworów okiennych - nadproże, 56 — wewnętrzne obramienie otworów okiennych — boki, 57 - liczba ram okiennych, 58 — mechanizm zamykania okna, 59 — specjalne typy okien, 60 - specjalny układ szyb okiennych, 61 — umiejscowienie głównego wejścia, 62 — kształt otworu wejściowego, 63 — zewnętrzne obramienie otworu wejściowego — nadproże, 64 — zewnętrzne obramienie otworu wejściowego - boki, 65 - ma teriał zewnętrznego obramienia otworu wejściowego, 66 — wewnętrzne obramienie otworu wejściowego — nadproże, 67 — we wnętrzne obramienie otworu wejściowego — boki, 68 — liczba skrzydeł drzwiowych, 69 - liczba płycin na skrzydle drzwiowym, 70 — cechy specjalne skrzydeł drzwiowych, 71 — lokalizacja i kompozycja schodów głównych, 72 — kierunek schodów głów nych, 73 — typ portalu głównego, 74 — cechy specjalne portalu głównego, 75 — materiał portalu głównego, 76 — wysokość portalu głównego, 77 - widoczne zmiapy i uzupełnienia budynku, 78 - znamiona własności (jak ogrodzenia, bramy), 79 -data wykonania ewidencji, 80 - przynależność administracyjna, 81 - rozpoznane miejsce historyczne, 82 - styl, 83 - stano wisko archeologiczne, 84 - odsyłacze
1. A Canadian inventorying form (source: Meredith H. Sykes, Manual on Systems of Inventorying Immovable Cultural Pro perty. Museum and Monuments. Vol. XIX 1984, p. 145— 148): A _ page 1, В <- page 2, С — page 3, D — page 4; 11 — grou ping of the complex, 12 — plan, 13 — wings of the building, 14 — dimensions of the building in т ., 15 — tiers, 16 - num ber of axes of the building, 17 — cellars and foundations of the building, 18 - material of cellar walls and foundations,
19 — basic material of outside walls — earth, 20 — wood, 21 — form of stones and their arrangement, 22 — treatment of sto nes, 23 - arrangement of bricks, 24 — composite material, 25 — concrete, 26 — metal, 27 — glass, 28 - other materials of outside walls, 29 — materials of other outside walls, 30 — outside construction of carrying walls, 31 - decoration and archi tectonic detail of walls, 32 — type of roof, 33 — special shapes of roof, 34 — material used for roofing, 35 — roof's rim-eaves, 36 — for roof's rim-eaves, 37 — roof's rim hanging over the gable, 38 — material of roof's hanging over the gable, 39 — types of towers, turrets and domes, 40 — towers, turrets and domes laterally adjacent, 42 — types of a porch, 43 — positioning of chimneys laterally adjacent to each other, 44 — positioning of chimneys, one after the other, 44 — material of the chimney complex, 46 - grouping of chimneys, 47 — rimming of the roof, special features, 48 — positioning of standard windows, 49 — shape of window openings, 50 - outside framing of window openings - lintel, 51 — outside framing of window openings - side, 52 - material of the outside framing of window openings, 53 - type of a window sill, 54 - material of a window sill, 55 - inside framing of window openings — lintel, 56 — in side framing of window openings — sides, 57 — numbers of window frames, 58 — mode of window dossing, 59 — special types of windows, 60 — special arrangement of window panes, 61 — positioning of the main entrance, 62 — shape of the entrance opening, 63 — outside framing of entrance opening — lintel, 64 — outside framing of entrance opening — sides, 65 - material of the outside framing of entrance opening, 66 — inside framing of entrance opening, 67 — inside framing of entrance opening - sides, 68 — number of door leaves, 69 - number of door panels on a door leaf, 70 — special features of door leaves, 71 — positioning and composition of the main stairs, 72 — direction of the main stairs, 73 — type of the main portal, 74 — special features of the main portal, 75 — material of the main portal, 76 - height of the main portal, 77 — visible changes and making-ups in the building, 78 - features of the ownership (e.g. fencing, gates), 79 — date of inventorying, 80 — administrative region, 81 - recognized historic site, 82 — style, 83 - archaeological site, 84 — references.
słano szczegółową in fo rm a c ję o e w id e n c ji a rc h e o lo g i cznej. Inne kraje wysłały również, ba rd zie j lu b m niej rozbudow ane in fo rm a cje .
Jest oczywiste, że m a te ria ł ten był bardzo zró żn ico wany. C hociaż o g ra n iczo n y do e w id e n cji zabytków n ie ruchom ych o d z w ie rc ie d la ł różne systemy, metody i śro dow iska ku ltu ra ln e . O trzym ano m a te ria ł w sześciu ję zykach, o m a w ia ją cy je d e n a ś c ie systemów, dw adzieścia trzy fo rm u la rze e w id e n cyjn e za w ie ra ją c e łą czn ie prze szło sześćset pytań.
W stępem do dalszej pracy było przetłum aczenie wszy stkich, w ym agających te g o m a te ria łó w na język a n gielski. N a stę p n ie trzeba było o p ra co w a ć m etodę p rzed sta w ie n ia systemów w e d łu g u s ta lo n e g o sta n d a rd u w celu d o ko n a n ia p o rów nań i analizy.
W nioski w y cią g n ię te z te j a n a lizy oraz u sta le n ia Ra
p o rtu końcow ego w arszaw skiego s p o tka n ia ekspertów
IC O M O S posłużyły do s p isa n ia zaleceń przy tw o rze niu nowych systemów e w id e n c ji zabytków nieruchom ych. Ta o sta tn ia p roblem atyka p o d rę czn ika nie je s t d la nas s p e c ja ln ie w ażna, poniew aż nasze systemy od d a w n a istn ie ją i d z ia ła ją . W ażniejsza je s t p rezentacja, p o ró w nanie i ocena istniejących systemów.
Niezw ykle cennym elem entem podręcznika М. H. Sy
kes są zamieszczone w aneksie fa ksym ilia a n a liz o w a nych fo rm u la rzy ew idencyjnych oraz wykaz wszystkich w ystępujących na nich pytań przetłum aczonych na ję zyk a n g ie lski. Stwarza to możliwość d o ko n yw a n ia w ła snych p orów nań i a n a liz niezależnych od m etody przy ję te j przez au to rkę . Szkoda, że nie p o d a n o fo rm a tó w reprodukow anych form ularzy.
M. H. Sykes przyjęła n a s tę p u ją c /^> c h e m a t analizy każ deg o systemu. N a jp ie rw om aw ia o g ó ln y cel i szczegó łow e za d a n ia systemu. N a stę p n ie p o d a je szczegółowe in fo rm a cje o systemie, tj. kiedy d a n ą e w id e n c ję zaczę to, czy ją skończono lu b ja k i je s t te rm in je j zakończe nia, ja k i był je j stan ilościow y na dzień 31 g ru d n ia 1981 r., ja k kszta łtu ją się je j roczne koszta. W punkcie „ o b s łu g a ” p o d a je liczbę personelu zaw odow ego i p o m ocniczego (w olontariuszy) o b s łu g u ją c e g o system e w i dencyjny. O czyw iście przed przystąpieniem do e w id e n c ji ja k ie jk o lw ie k g ru p y o b ie któ w trzeba ustalić, w e d łu g j a kich kryteriów będzie się je e w id e n cjo n o w a ć. N a jp ie rw ja k i je s t zakres e w id e n c ji, np. z ja k ie g o okresu za byt ki p o d le g a ją e w id e n cji, czy ustalone są konkretne daty. N a stę p n ie ja k d o k o n u je się selekcji oraz czy i ja k ą o ch ro n ę pra w n ą p o cią g a za sobą fa k t u ję cia d a n e g o o b ie ktu w e w id e n cji. W punkcie „m e to d a ” po d a je , ja k
system je s t zorganizow any, tj. ile szczegółowych e w i d e n c ji w nim w ystępuje, ja k w y g lą d a ją fo rm u la rze e w i d e n cyjn e zabytków , czy istn ie ją in stru kcje w ykonyw ania e w id e n c ji lu b in n e g o rodzaju pomoce, ja k opisy lub sło w n iki te rm in o lo g iczn e . W ja k im języku prow adzona je s t e w id e n c ja (np. w Kanadzie w języku ang ie lskim i fra n cu skim ). Czy system je s t skom puteryzowany, ja k i je s t je g o pro g ra m (sposób zapisu, przechow yw ania i korzystania z in fo rm a c ji). Jakie są rezultaty e w id e n cji, np. w y p e łn io n e fo rm u la rze ew idencyjne, mapy, rysun ki, z d ję cia oraz analizy i o p ra c o w a n ia tych m a te ria łów , ja k spisy, m on o g rafie , indeksy, a lbum y i komu one służą (użytkownicy).
N a zakończenie a u to rka zamieszcza krótkie, lecz ważne p o d s u m o w a n ie systemu i je g o ocenę.
Z a g a d n ie n ia w ystępujące na fo rm u la rza ch e w id e n cyj nych a u to rk a p o d zie liła na n a stę p u ją ce g ru p y :
1) id e n ty fik a c ja o b iektu i je g o lo k a liz a c ja ,
2) e w e n tu a ln a klasyfikacja i form a u znania praw nego, 3) d a to w a n ie i historia,
4) opis (p la n z w ym iaram i, opis przestrzenny, m ateriał, te c h n ik a , ko n stru kcja , styl, zasadnicze części składow e, d e ta l a rch ite kto n iczn y),
5) ko n se rw a cja , re sta u ra cja i ochrona,
6) d o k u m e n ta c ja naukow a (b ib lio g ra fie , odsyłacze do innych z b io ró w dokum entacyjnych ja k mapy, rysunki, d a n e a rc h iw a ln e ),
7) d a n e o inw e n ta ryza to ra ch i daty w yko n a nia e w id e n cji,
8) d a n e system atyzujące (np. num ery kart, kody i inne u sp ra w n ie n ia u ła tw ia ją c e korzystanie z e w id e n cji).
Powyższa kla syfika cja uw zg lę d n ia zale ce n ia sfo rm u ło w a ne na w arszawskim sp o tka n iu ekspertów d.s. d o ku m e n ta c ji zabytków nieruchom ych, oraz wszystkie pytania w ystę p u ją ce na analizow anych fo rm u la rza ch e w id e n cyj nych.
Jak p rzedstaw ia się polski system e w id e n c ji zabytków nieruchom ych na tle zapre ze n to w a n e j metody in te rp re ta c y jn e j?
O b ra z przedstaw iony przez a u to rkę podręcznika, uza le żn io n y był od danych, ja k im i dysponow ała. Jak ju ż w sp o m n ia łe m , o p ie ra ła się g łó w n ie na in fo rm a cja ch zaw artych w broszurze O D Z w ydanej w języku a n g ie l skim w 1977 r. oraz na dodatkow ych in fo rm a cja ch d o starczonych przez dyrektora O D Z - mgra M a rka Ko nopkę, dotyczących e w id e n cji stanow isk a rc h e o lo g ic z nych, która w te j broszurze nie była u w zg lę d n io n a . M a te ria ły te zaw ierały pewne nieścisłości. Należy do nich np. in fo rm a c ja , że e w id e n c ję zabytków n ie ru c h o mych rozpoczęto w 1975 r. podczas gdy fa k t ten m iał m iejsce w 1959 r., a m odyfikow ano ją w 1975. Inny ro dza j n ie d o k ła d n o ś ci w y n ik n ą ł z niezbyt a d e kw a tn e g o tłu m a cz e n ia tekstu p o lskiego na język a n g ie lski. A u to r ka p o d rę czn ika zauważa, że używany w tłum aczeniu a n g ie lsk im te rm in ,,m o n u m e nt” dla oznaczenia zarów no o b ie k tó w a rch ite ktu ry, ja k i ruchom ych dzieł sztuki w p ro w a d za zam ieszanie. G dzie in d zie j pisze, że w Pol sce te rm in zabytek (m onum ent) je s t bliżej określony j a ko historyczny, co znowu w zięło się z tłu m a cze n ia przez nas p o lskie g o te rm in u „za b yte k” na język a n g ie lski ja ko „h is to ric a l m o n u m e nt” .
N ie k tó re n ie d o kła d n o ści w ynikały z niezbyt d o k ła d n e j z n a jo m o ści polskiego systemu, czemu zresztą tru d n o się dziw ić. Na przykład, in fo rm a cja , że Polska w łącza
do e w id e n c ji budynki zabytkow e nie istn ie ją ce , zniszczo ne, gdy tymczasem faktycznie e w id e n c ji p o d le g a ją ty l ko o biekty istn ie ją ce , a je śli o b ie kt, d la k tó re g o “ spo- rządzono kartę u le g ł zniszczeniu, to kartę tę za ch o w u je się w e w id e n c ji i w prow adza się o d p o w ie d n ią a d n o ta c ję o zniszczeniu.
A u to rk a pisze, że w polskich fo rm u la rza ch e w id e n c yj nych o b ie któ w arch ite ktu ry, tj. w fo rm u la rzu adresowym (fiszce) i fo rm u la rzu pełnym (k a rta ) na górnym m a rg i nesie w ystępuje kod a lfabetyczno-kolorow y, gdy tym czasem kod ta k i stosowany je s t tylko na kartach e w i d e n cji zabytków ruchom ych, a na kartach o b ie któ w a r ch ite ktu ry w ystępuje tylko kod alfabetyczny, zresztą zu p e łn ie nie używany. Na fiszce w o g ó le się go nie po d a je .
Podobnych nieścisłości je s t w ięcej. N ie dotyczą one je d n a k n a jistotniejszych spraw p o lskiego systemu. W reszcie parę in fo rm a c ji zaw artych w podręczniku już w m om encie je g o ukazania się było n ie a ktu a ln ych , np. in fo rm a c ja , że na fiszce brak zd ję cia . O d 1979 r. ju ż się je zamieszcza, a wcześniej w ykonane fiszki u zu p e ł
nia się.
O g ó ln ie rzecz biorąc, polski system e w id e n c ji zabytków nieruchom ych ujęty w schem at m e todologiczny p o d ręcznika przedstaw iony został w ła ściw ie i zg o d n ie z rzeczywistością. O g ó ln ie om ó w io n o e w id e n cję m iast za bytkowych, parków i ogrodów , zabytków a rch ite ktu ry i stanow isk a rcheologicznych, z czego — w sposób szczegółowy wraz z a n a lizą pytań w ystępujących na fo rm u la rza ch ew idencyjnych — om ó w io n o tylko e w id e n cję a rc h ite ktu ry (fiszka i ka rta ) i e w id e n cję m iast za bytkowych (teczka e w id e n cyjn a ), a o ry g in a ln y fo rm u larz e w id e n cyjn y re p ro d u k o w a n o tylko d la o b iektó w a rch ite ktu ry.
D o c e n ia ją c polski system e w id e n cji a u to rka p o d rę czn i ka podnosi dw a, moim zd a n ie istotne, zastrzeżenia. Po pierwsze, że d e ta l a rch ite kto n iczn y w chodzi w zakres e w id e n c ji zabytków ruchom ych, a po d ru g ie , że karta e w id e n c ji o b ie któ w a rc h ite k tu ry nie je s t przystosowa na do w łą cze n ia je j do systemu kom puterow ego. Co d o pierwszego zastrzeżenia, to o b e cn ie je s t ono tylko w części a k tu a ln e , poniew aż zg o d n ie z o b o w ią zu ją c ą in s tru k c ją e w id e n c ji zabytków ruchom ych O D Z
z 1985 r. w zakres te j e w id e n c ji nie w chodzi ju ż d etal a rch ite kto n iczn y, n a to m ia st d o k u m e n tu je się go w o p i sie i z d ję cia m i na karcie e w id e n c ji o b ie któ w a rc h ite k tury.
Faktem je s t je d n a k , że karty e w id e n c ji zabytków ru c h o mych w ykonane przed 1985 r., dotyczące d e ta lu a rc h i te kto n iczn e g o , n a d a l z n a jd u ją się w kartotece e w id e n c ji zabytków ruchom ych, chociaż z m erytorycznego p u n ktu w id ze n ia pow inny one zostać w łączone ja k o m a te ria ł u zu p e łn ia ją c y do ka rto te ki e w id e n cji o b ie któ w a rch ite ktu ry.
Jeśli chodzi o d ru g ie zastrzeżenie M. H. Sykes, to zg a dzam się z nim nie tylko ja , a le także autorzy karty z 1975 r. G łó w n ie chodzi o b ra k usystem atyzow anego w yszczególnienia na karcie in fo rm a c ji, które zg o d n ie z in s tru k c ją należy um ieścić w o p isie o b ie ktu (rubryka 13, opis - sytuacja, m a te ria ł, ko n stru kcja , rzut, bryła, ele w a cja , dach, wnętrze, wyposażenie, in s ta la c ja ). D o tyczy to też rubryki 12 — autorzy, h isto ria o b ie ktu , o kre ślenie stylu. C ią g ły tekst zmusza do prze stu d io w a n ia ca łe g o opisu w ce lu o d n a le zie n ia poszukiw anej in fo r m acji, isto tn e j cechy. np. w yg lą d u lu b ko n stru kcji d a chu.
2. Jeden z rysunków schematycznych zamieszczonych w „In s tru k cji zewnętrznego opisu obiektów architektury" stosowanej w systemie kanadyjskim : 32 — typy dachów, np. 01 — dwuspadowy z niskim szczytem, 04 — naczółkowy z półszczytem dolnym,
06 — nam iotowy itd., 35 — specjalne typy dachów, np. 2 — z wystawką itp., 34 — m ateriał pokrycia dachu, np. 01 — niezi
dentyfikowany, 03 — drewno, 09 — m etal itd., 33 — obrzeże dachu — okapy, np. 5 — prosta listwa pod okapem, 13 — zdo bio
ny fryz itp., 36 - m a te ria l obrzeża dachu, np. 04 - kamień, 08 - beton itp., 37 — obrzeże dachu nadwieszone na d szczy
tem, np. 2 płaskie, 3 — wystające, 4 — z wystającym i p la tw ia m i itp., 38 — m ateriał obrzeża dachu nadwieszonego nad szczy
tem, np. 05 — cegła, 10 — inne m ateriały
2. One of the diagram m atic drawings found in „ The Instruction on the O utw ard D escription of A rchite ctu ral Structures”
employed in the Canadian system. 32 — roof type e.g. 01 — low gable, 04 — hipped gable, 06 — pyra m ida l et.c., 33 — roof
type — special shapes e.g. 2 — centre ga ble facade et.c., 34 - roof surface m aterial e.g. 01 — unknown, 03 — wood, 09 —
m etal et.c., 35 - roof trim-eaves e.g. 5 - p la in fascia, 13 — decorated frieze et.c., 36 — roof trim m aterial-eaves e.g. 04 —
stone, 08 — concrete et.c., 37 — roof trim -verges- e.g. 2 — flush verges, 3 — pro jectin g verges, 4 — purlins exposed et.c., 38 —
to nie w ystarcza, ażeby u sp ra w n ić korzystanie z te j niezw ykle w ażnej części karty e w id e n cyjn e j, nie mó- w iq c ju ż o tru d n o ści skom puteryzow ania za w a rte j w n ie j in fo rm a c ji.
Słusznie zauw aża a u to rka , że in fo rm a c je zaw arte na fo rm u la rzu adresowym, czyli fiszce e w id e n cyjn e j, sq w y raźnie w yspecyfikow ane i ła tw e do skom puteryzow a nia.
J a k p r z e d s t a w i a s i ę p o l s k i s y s t e m n a t l e p o z o s t a ł y c h d z i e s i ę c i u ?
G łó w n e cele polskiego systemu e w id e n cji zabytków ja k o ca ło ści w zasadzie p o kry w a jq się z ce la m i p o zostałych systemów. Ponieważ p o d o b ie ń stw a m n ie j d a - jq do m yślenia, różnice sq ciekawsze, naszq uw agę skupim y na tych o sta tn ich .
Polski system e w id e n c ji zabytków nieruchom ych w y d a je się m ało sp ó jn y - b ra k w nim systemowych p o w iq - zań poszczególnych ro d za jó w e w id e n c ji, np. u rb a n i styki z a rc h ite k tu rq i a rch e o lo g iq , b ra k a d n o ta c ji na ka rta ch a rc h ite ktu ry o kartach zabytków ruchom ych. N ie któ re systemy kła d q większy nacisk na o d n o to w y w a n ie pow igzań o b iektu a rch ite k to n ic zn e g o ze śro d o w iskiem (p rzyle g a jq ce parki i ogrody, ukszta łto w a n ie i p ię kn o o ta c z a jq c e g o k ra jo b ra zu , na w e t z danym i k li matycznym i w łq czn ie — np. Indie).
N ie k tó re systemy, zarów no w zakresie celów , ja k i c h a ra k te ru zb ie ra n ych in fo rm a c ji, przyw iqzujq w iększq w a gę do s p ra w a d m in is tra c y jn y ch i praw nych niż to czyni system polski (In d ie , Ja p o n ia , m iasto Nowy Jork), in n e o p ró cz sp ra w a d m in is tra c ji i o ch ro n y s ta w ia jq sobie szerszy p ro g ra m w zakresie p u b lik a c ji naukow ych, k a ta lo g ó w , a lb u m ó w , m o n o g ra fii (F ra n cja ).
W szystkie systemy d z ia ła jg w o p a rc iu o c e n tra ln q ko m órkę k o o rd y n u jq c q i g ro m a d zq cq e w id e n cje , je d n a k p o lski system na ich tle w yd a je się być n a jb a rd z ie j sce n tra lizo w a n y. W nie któ rych system ach u sta lo n o o b o- w iq z u jq c e p yta n ia podsta w o w e fo rm u la rza , a le je g o fo rm ę i zakres w ykra cza jq ce poza te p yta n ia po zo sta w ia się do decyzji w ła d z re g io n a ln y ch (Jap o n ia ).
Polski system o b s łu g iw a n y je s t przez zaw odow y p e rso nel e ta to w y (O D Z , BDZ) i w yk w a lifiko w a n y personel w ykonaw czy in stytu cji lu b in w e n ta ry z a to ró w pryw atnych. W in n ych kra ja ch urzędy c e n tra ln e z a tru d n ia jq n ie li- cznq kadrę e ta to w q (A rg e n ty n a - 15 osób, K anada - 12, W ło c h y - 44, M eksyk — 7, N owy Jork — 15) oraz in w e n ta ry z a to ró w terenow ych (K a n a d a od 20 do 100 o sób roczn ie ) zaw odow ych bqdź przeszkolonych w o lo n tariuszy (N ow y Jork — ok. 100 w olontariuszy, Meksyk — 7500 księży i p ra co w n ikó w w ła d z m iejskich, F rancja - ok. 100 w olontariuszy).
O czyw iście ta k a o rg a n iz a c ja pracy z a kła d a przyjęcie a d e k w a tn e g o systemu. M usi on być ta k z o rg a n iz o w a ny, żeby fo rm u la rz e w id e n cyjn y m ógł w yp e łn ić przy uczony w o lo n ta riu sz, zaś a n a liz ę danych przeprow adza fa c h o w ie c .
Polski system od sam ego p o czq tku z a k ła d a ł uzyskiw a nie m ożliw ie p e łn e j in fo rm a c ji a d m in is tra c y jn e j i n a u kow ej. D o p ie ro później, w 1977 r., w p ro w a d zo n o g ra d a c ję (fiszka i karta e w id e n c yjn a ). W ie le systemów p o s ta w iło so b ie skrom niejsze cele - np. e w id e n cje tylko w yg lq d u zew nętrznego (K a n a d a , Nowy Jork), stqd róż n ica w m etodzie i w iększa dyn a m ika e w id e n c ji (np. w Nowym Jorku zaczęto e w id e n c ję w 1979 r., a w 1980 r. z e w id e n c jo n o w a n o ju ż 50 000 obiektów , w K anadzie — zaczęto w 1970 r., a do 1981 r. spisano 169 000 o b ie k tów ).
Polski system nie u w z lę d n ia ł w ym ogów kom puteryzacji. W zakresie zabytków nieruchom ych d o p ie ro te ra z przy s tę p u je się do rozw iqzania te g o z a d a n ia . Systemy m ło d sze od p o lskie g o od poczqtku stosow ały kom puteryzację lu b stosunkow o w cześnie zostały skom puteryzow ane (A rg e n tyn a , K anada, Francja, Meksyk, M a ro ko , Nowy Jork, Z a m b ia ). Ręczny system w yszukiwaczy do 1981 r. stosow ały tylko systemy Polski, In d ii i co z a s ta n a w ia jq - ce - Ja p o n ii. W a rto zw rócić uw agę na dalekow zrocz- ność tw ó rcó w pro g ra m u kom pu te ro w e g o systemu a r g e n tyń skie g o , który um ożliw ia w p ro w a d z a n ie danych, z a d a w a n ie pytań i uzyskiw anie o d p o w ie d zi w języku hiszpańskim , a n g ie lskim i fra n cu skim . Polski system z o k o ło roku 1960 w raz z systemem fra n cu skim (1964 r.) należy do najstarszych. Pozostałe w p ro w a d z a n o w la ta ch siedem dziesiqtych. W yjqtkie m sq Indie i Ja p o n ia . System ja p o ń s k i d a tu je się od 1897 r. (R ejestr S kar bów N arodow ych), a system indyjski od 1904 r. Systemy te oczywiście przechodziły m odyfikacje, a le — co w ażniejsze - w id o czn a je st ich w yraźna ko n tyn u a cja i p o szanow anie tra d y c ji. Podobne p o ró w n a n ia można by p ro w a d zić d a le j. P rop o n u ję je d n a k b liże j przyjrzeć się system owi ka nadyjskiem u ze w zględu na je g o p o d o bie ń stw o do naszego systemu oraz na znaczne ró żn i ce, które d zie lq go od innych systemów, a przede wszy stkim na bardzo ciekaw q m etodę w y ró żn ia jq c q g o z pozostałych systemów.
O fic ja ln a nazwa systemu brzm i: C a n a d ia n Inventory o f H isto rie B u ild in g (C IH B ) — E w idencja H istoryczne go B u do w n ictw a Kanady. M ieści się on w ram ach W y d z ia łu Parków N arodow ych i M ie js c H istorycznych. C elem C IH B (zo rg a n izo w a n e g o w roku 1970) je s t e w i d e n c ja zabytków a rch ite kto n iczn ych Kanady, szybkie d o sta rc z a n ie danych je d n o stko m nadrzędnym oraz u d z ie la n ie pom ocy osobom prow adzqeym b a d a n ia naukow e. Poczqtkowo za kła d a n o też kla syfiko w a n ie o b ie k tó w zabytkow ych w e d łu g ich s to p n ia w ażności. W 1979 r. w yco fa n o się je d n a k z te g o p o zo sta w ia jq c decyzję o u znaniu za zabytek i ocenę o b ie ktu kom petentnym w ładzom konserw atorskim . O b ie k ty o fic ja l nie uznane za zabytki p o s ia d a jq pew nq g ra d a c ję w a ż ności w skali n a ro d o w e j, p ro w in c ji, re g io n u lu b m ia sta.
O rg a n iz a c ja te g o systemu je s t dosyć prosta. N a d ca- ło ściq czuwa d w u n astu p ra co w n ik ó w etatow ych przy- g o to w u jq c y c h fo rm u la rze e w id e n cyjn e , in s tru k c je ze w n ę trzn e g o opisu a rc h ite ktu ry. Do p ra c ew id e n cyjn ych w te re n ie z a tru d n ia się od 20 do 100 sezonowych in w en ta ryza to ró w oraz 2 0 -5 0 w o lo n ta riu szy rocznie. Pra cow nicy e ta to w i w yznaczajq tereny, na których p ro wadzi się inw entaryzację, a po je j zakończeniu uzupeł- n ia jq i o p ra c o w u jq m erytorycznie fo rm u la rz e o ra z n a - noszq na nie in fo rm a c je z innych k a rto te k i a rc h iw a liów .
Rocznie e w id e n c jo n u je się od 5 do 10 tysięcy o b ie k tów . Zależy to od n a k ła d ó w fin a n so w ych . Koszt je d nego w pisu, w łq c z a jq c w to ob słu g ę , w ynosił w 1981 r. 15 d o la ró w ka n a d yjskich . O d 1970 roku do końca 1981 r. o p ra c o w a n o 169 000 kart.
E w idencja g ro m a d zo n a je s t c e n tra ln ie , a ko p ie fo r m ularzy e w id e n cyjn ych przekazyw ane sq do c e n tra l nego i re g io n a ln y ch a rchiw ów . W szystkie in fo rm a c je u d o s tę p n ia n e sq in stytu cjo m i osobom pryw atnym o d p ła tn ie .
O d sam ego poczqtku is tn ie n ia systemu e w id e n cja d o stosow ana była do w ym agań ko m p u te ryza cji. P rzebie ga o n a w trzech e ta p a c h .
3 Przykłady dwóch fiszek — kart adresowych ew ide ncji za
bytków architektury i budownictw a stosowanych w Ośrodku D okum entacji Zabytków w W arszawie. Duża kropka w le wym górnym rogu (kolor niebieski) oznacza, że ob iekt zo stał sprawdzony w terenie; w rubryce ODZ i BDZ pierwsza (kolor zielony) inform uje, że istnieje karta zielona, a druga (kolor czerwony) — że istnieje karta biała. Skrót SP oznacza, że obiekt został objęty spisem zabytków architektury i b u downictwa w latach siedemdziesiątych
3. Examples of two slips — address cards in the record of
monuments o f architecture and bu ilding, used in the H i storical Monuments D okum entation Centre in Warsaw. A big dot in the eft top corner (blue) means that object was exa m ined on the site; in columns CD Z and BDZ the first one (green) informs tha t there exists a green card, and the se cond one (red) means that there exists a white card. A b breviation „SP" means tha t the ob ject was includ ed into a record of monuments of architecture and b u ild in g in the seventies.
(reprodukcje Z. D ubiel)
W p ie rw szym e ta p ie e w id e n c ją o b ję to w s zys tkie b u d y n k i sp rz e d 1914 r., a le u w z g lę d n ia ją c ty lk o w y g lą d z e w n ę trz n y . W 1981 r. p ra c e te były w p e łn y m to k u . W d ru g im e ta p ie z a ję to się e w id e n c ją w n ę trz tych o b ie k tó w . T rzeci, k o ń c o w y e ta p to b a d a n ia n a u k o w e i s z c z e g ó ło w a d o k u m e n ta c ja w y b ra n y c h o b ie k tó w . N ie p rz e w id u je się d a ty z a k o ń c z e n ia e w id e n c ji a n i lic z b y z e w id e n c jo n o w a n y c h o b ie k tó w .
W d a lszym c ią g u a rty k u łu s k o n c e n tru je m y się ty lk o na pierw szym e ta p ie e w id e n c ji.
K o m p le t m a te ria łó w d o e w id e n c ji s k ła d a się z d w ó c h c z ę ś c i: z fo r m u la rz a e w id e n c y jn e g o i in s tru k c ji z e w n ę trz n e g o o p is u b u d y n k u . C z te ro s tro n ic o w y fo r m u la rz e w id e n c y jn y m a fo r m a t 2 1 ,6 X 3 5 ,6 cm . P ierw sza k a rta fo rm u la rz a n a w yso ko ś ci m n ie j w ię c e j 12 cm o d d o l n e j k ra w ę d z i je s t p e rfo ro w a n a , c o u m o ż liw ia o d d a r c ie d o ln e j (m n ie js z e j) części, na k tó re j n a k le ja się z d ję c ie i p rz e p is u je z a s a d n ic z e in fo rm a c je z g ó r n e j ( w ię k szej) części fo r m u la rz a i trz e c ie j je g o s tro n y . W sy s te m ie k a n a d y js k im o d d a r ta część fo rm u la rz a , czyli m a ła k a rtk a , słu ży ja k o p o d rę c z n a k a rto te k a w c e n tra ln y m u rz ę d z ie p ro w a d z ą c y m e w id e n c ję . D w ie p ie rw s z e s tro n y fo rm u la rz a e w id e n c y jn e g o w y p e ł n io n e są p ra w ie c a łk o w ic ie te k s te m . N a tr z e c ie j s tr o n ie te k s te m w p is u je się ty lk o n a z w is k o a r c h ite k ta , p rz e d s ię b io rc y b u d o w la n e g o lu b b u d o w n ic z e g o i in ż y n ie ra (ru b ry k i 3, 4, 5).
O ś ro d k ie m c a łe g o system u je s t tzw . g e o k o d , czyli n u m er id e n ty fik u ją c y o b ie k t i je g o lo k a liz a c ję . U m ie s z czon y je s t w g ó rn y m p ra w y m ro g u fo r m u la r z a na p ie rw s z e j i tr z e c ie j s tro n ie o ra z w lew ym g ó rn y m ro g u na k a rc ie m a łe j. Kod te n w p is u je się w 15 p ó l, a o d p o w ie d n ie c y fry o z n a c z a ją p r o w in c ję lu b te r y to riu m , m ia s to , u lic ę i n u m e r d o m u . W o s ta tn im p o lu w y d z ie lonym w p is u je się n u m e ry „ ła m a n e ” lu b d o d a tk o w e o z n a c z e n ia lite ro w e d o m u . W o b ie k ta c h w ie js k ic h z n a j d u ją c y c h się w -m ie js c o w o ś c ia c h , w któ ryc h n ie ma o z n a czo n yc h u lic i n u m e ró w d o m ó w , k o d u je się p ro w in c ję lu b te ry to riu m , n u m e r m a p y i p o d a n y na m a p ie n u m e r d o m u . Korzysta się ze s ta n d a rd o w y c h m a p t o p o g ra fic z n y c h w s k a li 1 :5 0 000. T aki s p o s ó b o z n a c z a n ia p rzy sto so w a n y je s t d o s p e c yficz n ych w a ru n k ó w K a na dy, g d z ie du że fa rm y p o ro z rz u c a n e są po c a ły m k r a ju . G e o k o d w p is u ją p ra c o w n ic y e ta to w i b iu ra .
U żytkow anie o b ie k tu (ru b ryki 6, 7, 8) określa się ko dem hierarchicznym . Lista sposobów użytkow ania o b ie k tów zaw iera p o n a d 200 pozycji, które p o d z ie lo n e sq na siedem g ru p . C zterocyfrow y kod składa się z dw óch cyfr o znaczających g ru p ę i dw óch cyfr o znaczających specyficzny sposób użytkow ania. N a przykład kod 0104 oznacza g ru p ę — o b ie k t m ieszkalny (01) oraz ka m ie n icę (04). Każda z siedm iu g ru p zaw iera o ko ło d zie się ciu specyficznych sposobów użytkow ania, które — w ra zie potrzeby — można u zu p e łn ia ć. Stwarza to m ożli wość w p is a n ia n ie z d e fin io w a n e g o sposobu użytkow ania w pozycji „ in n e ” i oznaczenia go liczb ą „9 9 ” .
K o d ow anie pozostałych in fo rm a c ji je s t proste. In fo rm a c je dotyczące a rc h ite k ta , b u d o w n icze g o i inżyniera w p i suje się w ru b ryka ch 3, 4, 5, w ram kach A, B, C, przy czym in w e n ta ry z a to r p o d a je nazw iska, a p ra c o w n ik m e rytoryczny b iu ra — ozn a cze n ia kodow e. P racow nicy b iu ra w p ro w a d za ją także a d n o ta c je do rubryki 2 na stro n ie 3 (d a n e o zburzeniu o b ie k tu ) oraz 80— 84 na stro n ie 4 (80 — przynależność a d m in is tra c y jn ą , 81 — m iejsce h i storyczne, 82 - styl, 83 — stanow isko a rcheologiczne, 84 — odsyłacze do ka rto te k i m a te ria łó w a rch iw a ln ych z n a jd u ją c y c h się w p o s ia d a n iu b iu ra ).
W rubryce 1 i 2 p o d a je się d a ty znane (K) lu b p rz y b li żone ( E ) 6.
D la uściślenia in fo rm a c ji w rubryce A p o d a je się o p in ię spoza b iu ra i R — o p in ię b iu ra na te m a t tych dat. D la osób z a jm u ją cych się e w id e n c ją zabytków n a jc ie kawsze są rysunki schem atyczne ilu s tru ją c e większość m ożliwych rozw iązań a rc h ite k tu ry zew nętrznej o b ie k tów .
In stru kcja zew n ę trzn e g o opisu o b ie k tó w a rc h ite k tu r y 7 skła d a się z d zie w ię ciu stron ułożonych rzędam i, opisanych i p o n u m e ro w a n ych rysunków, które u ła tw ia ją w p is a n ie do fo rm u la rz a e w id e n c y jn e g o o d p o w ie d n ic h danych. P o ró w n ują c o b ie k t z o d p o w ie d n im rysunkiem in w e n ta ry z a to r n u m e r w ła ściw e g o rysunku w p isu je do ide n tyczn ie num e ro w a n ych pól zapisu kom puterow ego, z n a jd u ją c yc h się na s tro n ie czw a rte j fo rm u la rz a e w i d e n cyjn e g o . N a przykład typ d a ch u - nr 32, poz. 02. Zazwyczaj typ a n a liz o w a n e j części składow ej budynku u zu p e łn ia n y je s t in fo rm a c ja m i o m a te ria le , z ja k ie g o została ona w yko n a n a , typ d a ch u m ógł być przykryty je d n ym z je d e n a s tu p o d a n ych w in s tru k c ji m a te ria łó w (34). Jeden lu b dw a z nich należy w p isa ć do zapisu k o m puterow ego.
Jak ju ż w sp o m n ia łe m , je d n o zd ję cie zamieszcza się na po d rę czn e j, m a łe j ka rcie a d re so w e j, a pozostałe z d ję cia e le w a c ji i d e ta li a rc h ite k to n ic z n y c h tr a fia ją do fo to - te ki. N a fo rm u la rz u e w id e n cyjn ym zaś o d n o to w u je się tylko o g ó ln ą ich liczb ę i n u m e r ro lki film u . W ru b ry ce „ U w a g i” w p is u je się d o d a tk o w e in fo rm a c je , a ta k że załącza się szkic lu b p la n budynku.
W całym system ie zastosow ano kom puterow y język C O B O L. D łu g o ść rekordu wynosi 640 znaków . W szy stkie in fo rm a c je w p isyw a n e są do p a m ię ci kom putera systemem num erycznym , zaś o d p o w ie d zi uzyskiwane m ogą być w kodzie num erycznym lu b w języku a n g ie l skim i fra n cu skim . M o żliw e są też indeksy a rch ite któ w , typów b u d o w li, u żytkow ania itd. i ich krzyżowe p o łą cze nia. Pytania i o d p o w ie d z i m ogą kojarzyć wszystkie in fo rm a c je za w a rte w p yta n ia c h fo rm u la rz a e w id e n c y jn e go. Biurowy m o n ito r z g łó w n ą bazą danych połączony je s t te le fo n ic z n ie .
Jak M. H. Sykes o c e n ia ka n a d yjski system e w id e n c ji zabytków n ieruchom ych przy którego tw orzeniu sama w s p ó łp ra co w a ła ?
Do je g o z a le t zalicza o p a rty na ilu s tra c ja c h system se le kcji cech in w e ntaryzow anego budynku, ła tw o ść p o s łu g iw a n ia się form u la rze m ew id e n cyjn ym n a w e t przez in w e n ta ry za to ró w a m a to ró w . W iększość in fo rm a c ji jest ko d o w an a przez in w e n ta ryza to ra , co oszczędza czas, a tylko n ie k tó re przez p ra c o w n ik ó w c e n tra ln e g o biura. G ra n ic e między z a d a n ia m i in w e n ta ryza to ró w i p ra co w n ikó w b iu ra są w yraźnie zaznaczone. K o n c e n tra cja na za k o d o w a n iu p e łn e g o o p isu zew nętrznego budynku oraz d o łą c zo n e do fo rm u la rz a zd ję c ie p o zw a la ją na uzyskanie precyzyjnej i szybko o s ią g a ln e j in fo rm a c ji. M a łe karty (te o d d a rte ) ze zdjęciem są poręczne w codziennym użytku, z a jm u ją m ało m iejsca, a wszystkie in fo rm a c je są zakodow ane.
Do w a d systemu należy zaliczyć to, że se le kcja b u d yn ków w te re n ie (tych sprzed 1914 r.) o dbyw a się w o p a rc iu o w iedzę in w e n ta ry za to ra . W a d ą je s t też brak o d d z ie ln e g o , zw a rte g o systemu lo k a liz a c ji na m apie o b ie k tó w z obszarów w ie js kic h (tylko n um er na m apie i n um er mapy). System nie pozostaw ia m iejsca na opis słowny, poniew aż w całości je s t zakodow any. Duża liczb a za ró w n o in fo rm a c ji dotyczących je d n e g o o b ie k tu, ja k samych o b ie któ w u tru d n ia stałe a k tu a liz o w a nie skom puteryzow anych danych. In fo rm a c je o z d ję c ia ch n ie są skom puteryzow ane.
K a n a d yjski system e w id e n c ji zabytków nieruchom ych nie je s t je d n a k sztywny, zam knięty. M ożna go bowiem m o d yfiko w a ć i w ym ie n io n e usterki z czasem skorygo w ać.
Jak to ju ż zostało p o w ie d zia n e , polski system e w id e n c ji zab ytkó w nieruchom ych w p o ró w n a n iu z p o zosta łym i d ziesięciom a, u w zg lę d n io n ym i w p o d rę czn iku n a leży do najstarszych. Z naszych w ię c dośw iadczeń ko rzystało w ie le kra jó w d o s to s o w u ją c je do w łasnych p o trze b i m ożliw ości. Teraz z kolei d o św ia d cze n ia tych „m ło d y c h ” systemów m ogą być nam p rzydatne w o ce nie z a le t i w ad p o lskie g o systemu e w id e n c ji zabytków n ieruchom ych.
Pierwsza ka rta zie lo n a n a w e t ze stosunkow o ro z b u d o w anym zestawem pytań wyważonym w p ro p o rc ja c h między danym i typu a d m in is tra c y jn e g o i n a u ko w o -d o - ku m e n ta cyjn e g o , przy o d p o w ie d n ie j o rg a n iz a c ji i fu n duszach d a w a ła m ożliw ość re a liz a c ji p o sta w io n e g o ce lu - tj. szybką e w id e n c ję nieruchom ych zabytków w Polsce. D zisia j oceniam y, że ka rta ta była zbyt obszer na, je ż ą li m iało się w krótkim czasie z e w id e n c jo n o w ać wszystkie zabytki b u d o w n ic tw a w Polsce.
Spisy zabytków a rc h ite k tu ry i b u d o w n ic tw a : o p ra c o w a ne na p o d sta w ie p rze p ro w a d zo n e j e w id e n c ji p u b lik o w an o d w u k ro tn ie : po raz pierwszy w 1964 r., d ru g i w la ta c h 1971-19738. Są to w ła śc iw ie tylko spisy a d re sowe, kla s yfik u ją c e i w ykorzystujące in fo rm a c je zaw arte na ka rta ch ew idencyjnych tylko w ok. 10%. Po o p u b lik o w a n iu tych spisów o ka za ło się, że nie ujęły one w ielu zabytków , a przede wszystkim szybko się deza ktualizow ały.
W te j sytu a cji w p o ło w ie la t siedem dziesiątych p o d ję to dw ie decyzje: pierwszą dotyczącą szybkiego d o k o n a nia spisu a dresow ego na tzw. fiszkach oraz d ru g ą
mó-6 К (n o w ) — znany, E (stim ated ) — przybliżony. ' 7 „Exterior Recording Training M a n u a l” .
8 Spis zabytków architektury i budownictw a. BMiOZ, Seria
A, t. I. Warszawa 1964; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. BMiOZ, seria A, t. VII. Warszawa 1971-1973, 17 zeszytów.
w iq c a o rozszerzeniu i p o g łę b ie n iu n a u ko w e g o opisu na karcie p e łn e j, tzw. b ia łe j. P odzielono w ięc system e w id e n c ji na dw a etapy. W pierwszym p o sta n o w io n o w krótkim okresie o b ją ć spisem w szystkie zabytki, a w d ru g im prze p ro w a d zić szczegółow ą e w id e n cję . W p ie r wszym e ta p ie zastosow ano fiszki, a w d ru g im karty e w id e n c y jn e b ia łe , przy czym nie wszystkie ob ie kty u ję te systemem adresow ym m iały być późn ie j w p e ł ni z e w id e n c jo n o w a n e . Które o b ie kty m iały p o d le g a ć p e łn e j e w id e n c ji, te g o nie u sta lo n o . Spraw a kryteriów w yb o ru zawsze była słabym punktem p o lskie g o syste mu e w id e n c ji.
N a fiszkach za re je stro w a n o dotychczas ok. 400 000 za bytków , co stanow i ok. 9 5 % wszystkich o b ie któ w . Ewi d e n c ją szczegółow ą o b ję to ok. 30 000 o b ie któ w . Spis rozpoczęto 10 la t tem u i o b e cn ie je s t na ukończeniu. R ejestrow anie zabytków na fiszkach n a p o tyka ło li czne tru d n o ś c i. Do ko m pletności te g o spisu ja k i su m ienności w y p e łn ie n ia fiszek można m ieć czasami za strzeżenia. Je d n a k b io rą c pod uw agę o g ó ln e w yniki n ależy przyznać, że w yko n a no w ie lk ą p racę — z e b ra no olbrzym i m a te ria ł. N ie w iem , czy ja k ie k o lw ie k inne p a ń stw o w E uropie zdobyło się na a k c ję o ta k sze rokim zasięgu.
Z e b ra n y m a te ria ł posłużył do o p ra c o w a n ia spisu za bytków a rc h ite k tu ry i b u d o w n ictw a w Polsce w u k ła d zie w o je w ó d zkim 9. W p o ró w n a n iu z p o p rz e d n io o p u b likow anym i spisam i je st on obszerniejszy i d o k ła d niejszy. D ział Z abytków N ieruchom ych O D Z i w o je w ódzkie B iura D o ku m e n ta cji Z a b ytkó w p rzyg o to w u ją n a stę p n e zeszyty do d ru ku . M ożna przypuszczać, że kom p le tn y spis zostanie o p u b lik o w a n y za pięć lat. Tak w ię c spis za b ytkó w nieruchom ych w Polsce zostanie sporządzony i o p u b lik o w a n y w c ią g u 1 4 -1 5 la t. Jest to okres dość d łu g i. S pora część in fo rm a c ji zaw artych zarów no na fiszkach, ja k i w w yd ru ko w a n ych spisach z d e z a k tu a liz u je się. W p ra w d z ie w o je w ó d zkie B iura D o ku m e n ta cji Z a b ytk ó w m ogą u a k tu a ln ić in fo rm a c je , ale tylko nie duży ich p ro ce n t. D la te g o też pro w a d zen ie cyklicznej in w e n ta ry z a c ji o b ie k tó w a rc h ite k tu ry za b yt
kow ej w Polsce je s t nieodzow ne.
Ludzie b o ry k a ją c y się z o grom nym i tru d n o ś c ia m i w p rze p ro w a d ze n iu o b e c n e g o spisu m arzą o ja k n a j szybszym je g o d o k o ń cze n iu i o p u b lik o w a n iu . W ta k ie j s y tu a c ji pro p o zycje n a stę p n e g o spisu m ogą być u zna ne za przedw czesne, je ś li nie wręcz za n ie ta kto w n e . U w ażam je d n a k , że nad następnym spisem należy się z a sta n o w ić ju ż d zisia j. W kolejnych spisach w id a ć w y raźny postęp ilościow y i jakościow y. W o s ta tn im s p i sie ta kim ja ko ścio w ym postępem było w p ro w a d ze n ie o b o w ią zku w y ko n a n ia d la każdego o b ie k tu zd ję cia , a także d o d a n ie a d n o ta c ji typu b ib lio g ra fic z n e g o (czy is tn ie je ka rta b ia ła , czy o b ie k t był u w zg lę d n io n y w p o przednich spisach, czy je s t ujęty w K a ta lo g u Zabytków
S ztuki IS PAN).
Szkoda, że in fo rm a c je te zostały p o m in ię te w o b e cn ie p u b lik o w a n e j serii. Słuszną decyzją było za o p a trze n ie ka żd e g o to m u spisu w zesta w ie n ia ilo ścio w e w ed łu g ro d z a jó w zabytków , w indeksy m iejscow ości oraz m apę w o je w ó d ztw a z n a n ie sio n ym i g ra n ic a m i g m in , diecezji i daw nych p o w ia tó w oraz zam ieszczenie k ró tkie j c h a rakterystyki a rc h ite k tu ry i b u d o w n ic tw a na początku każdego tom u.
9 Dotychczas ukazały się spisy wojew ództw : bialskopodlas kiego, częstochowskiego, łomżyńskiego, piotrkowskiego i su walskiego.
O b e c n a , trzecia już re je s tra c ja o b ie k tó w a rc h ite k tu ry zabytkow ej w Polsce je s t b a rd z ie j kom pleksow a i d o kła d n a . M am je d n a k w rażenie, że je j re zu lta ty uzyskane ta k w ie lkim n a kła d e m pracy i kosztów — są n ie d o s ta tecznie w ykorzystywane. C hodzi tu b a rd z ie j o in fo rm a cje zaw arte na fiszkach niż o p u b lik o w a n e w poszcze gólnych to m a ch . W ynika to — być może — z ogrom u ze b ran e go m a te ria łu lu b braku metody je g o analizy. N asuw a się w ła ściw ie je d n o ro zw ią za n ie : ko m p u te ryza cja. N ie p ro p o n u ję go pow o do w a n y m odą lu b n a iw n ą fa scyn a cją . Znam nasze polskie re a lia , mam za sobą kilka la t dośw iadczeń w b orykaniu się z p roblem am i kom puteryzacji e w id e n c ji zabytków ruchom ych i cza sem sądzę, że nie dorośliśm y jeszcze do sto so w a n ia te go narzędzia. Cóż z tego, że np. e w id e n c ja zabytków ruchom ych je s t skom puteryzow ana, skoro praktycznie nie możemy z n ie j korzystać z pow odu b ra ku m iejsca. Kto zna w a ru n k i lo ka lo w e O D Z , może to poświadczyć. M ógłbym jeszcze przytoczyć złą ja ko ść sprzętu, tr u d ności z uzyskiw aniem p a p ie ru do w yd ru kó w itp. N ie m niej uważam, że musimy p o d ją ć spraw ę ko m p u te ry zacji, poniew aż rzu tu je ona na cały system e w id e n c ji, na sposób m yślenia kie ru ją cych i w ykonaw ców , a n a w et użytkow ników .
Pośpiech nie je s t w skazany. W a rto d o k ła d n ie j za zn a jo m ić się ze skom puteryzow anym i system ami e w id e n cji zabytków nieruchom ych, chociażby z p o k ró tc e tu ta j za sygnalizow anym i. Przemyśleć je i przystosować do p o l skich w a ru n kó w . W yd a je się, że n a jo d p o w ie d n ie js z ym wzorcem systemu do a n a liz y ze b ra n e j ju ż e w id e n c ji sporządzonej na fiszkach m ógłby być szerzej tu o m ó w iony system kanadyjski. System ten można by też zastosow ać przy p la n o w a n iu n a stę p n e g o z kolei spisu zabytków a rc h ite k tu ry i b u d o w n ictw a w Polsce. Żeby go przeprow adzić, chociażby za dziesięć lat, ju ż d z i sia j należy pow ażnie za stanow ić się nad je g o m etodą. D otychczasow a m etoda w ykonyw ania spisów zabytków a rc h ite k tu ry w Polsce, ta sama w zasadzie we wszyst kich trzech kolejnych spisach, chociaż p o p ra w ia n a i u z u p e łn ia n a , je s t ju ż nie w ystarczająca.
S charakteryzow any tu ta j system ka n a d yjski p ozw oliłby prze p ro w a d zić e w id e n c ję p o śre d n ią pom iędzy fiszką a kartą pełną, między którymi to e w id e n c ja m i istn ie je zbyt duży rozziew in fo rm a cyjn y.
Jeszcze raz pow tarzam , że system ka n a d yjski po p o p ra w ie n iu je g o w ad, które ju ż d zisia j d o s trze g a ją sami je g o autorzy, m ógłby być wzorem, który — u z u p e łn io ny ciekaw ym i ro zw ią za n ia m i systemów innych kra jó w - można by dostosow ać do w a ru n kó w polskich.
N ie chcę się tu w d a w a ć w szczegóły. Te o g ó ln e uw a gi, pośw ięcone systemom e w id e n c ji zabytków n ie ru chom ych, pow stały ja k gdyby na m a rg in e sie moich głów nych zain te re so w a ń i o b ow iązków od la t zw iąza nych z m etodam i e w id e n c ji zabytków ruchom ych. Z n a jom ość systemów e w id e n c ji zabytków nieruchom ych p o zw ala na w yraźniejsze o kre śle n ie specyficznych cech e w id e n c ji zabytków ruchom ych, na d o k ła d n ie js z e roz g ra n ic z e n ie tych e w id e n c ji, z d ru g ie j zaś strony w ska zuje na konieczność ściślejszego ich p o w ią z a n ia , przy czym rozw iązania m e to d o lo g iczn e w e w id e n c ji za b yt ków nieruchom ych (np. ko m p u te ryza cja ) na pew no b ę dą rzutow ać na m etodę e w id e n c ji zabytków ru c h o
mych.
mgr Bolesław Bielawski Ośrodek D okum entacji Zabytków W arszawa
