Andrzej Gruszecki
Opracowanie trwałej ruiny Pałacu
Ujazdowskiego w Warszawie
Ochrona Zabytków 20/1 (76), 3-18
ANDRZEJ GRUSZECKI
OPRACOWANIE TRWAŁEJ RUINY PAŁACU UJAZDOWSKIEGO W WARSZAWIE
STAN BADAŃ I DZIEJE BUDOWY PAŁACU
O statnie badania, przeprowadzone w p eł nym zakresie, stanowią podstawę dla próby podsumowania wiadomości o pałacu1. W w y n i ku badań historycznych opartych o kwerendę archiwalną zebrano i przeanalizowano źródła rękopiśmienne, drukowane oraz opracowania zawierające wiadom ości związane z pałacem. Zebrano również i przeanalizowano m ateriały ikonograficzne, kartograficzne, pom iary i pro jekty2. Badania terenow e polegały na analizie techniki wznoszenia murów, ich styków oraz tworzywa, w szczególności wym iarów cegły. Zbadano również profile terenu odsłoniętego w wykopach. W ykonano inwentaryzację zachowa nych reliktów pałacu, na którą naniesiono w y niki badań. Badania bezpośrednie obiektu po zw oliły na wyodrębnienie różniących się tech nicznie zespołów murów oraz na ustalenie ich chronologii w zestawieniu z przekazami histo rycznym i i analizą przestrzenną założenia. Za początkowane w okresie m iędzywojennym po
szukiwania archiwalne i badania terenow e, w których po w ojnie zastosowano m etodę połą czonych badań historycznych i architektonicz nych samego obiektu, dokonywanych przy współpracy archeologa, doprowadziły do usta lenia następujących faz budowy i przebudów pałacu3.
W oparciu o w ykopy badawcze oraz analizę murów i kartografii stwierdzono, że pałac wa- zowski został w zniesiony od nowa na niezabu dow anym terenie4. Budowę pałacu na podm iej ską rezydencję prywatną, zapewne wg projek tu J. Trevano, rozpoczął Zygm unt III ok. 1619 r. na obszarze w*si Ujazdów, u skraju skarpy pra- doliny W isły5. Na północ od pałacu rozciągał się ogród, poniżej zaś skarpy rozległy zwierzyniec. G łów ny dojazd do pałacu drogą, biegnącą przez w ieś i w przybliżeniu odpowiadającą teraźniej szej ulicy W iejskiej, prowadził od północy, jed nak przesunięty w kierunku zachodnim na tyle, iż wjazd do samego pałacu był od zachodu (il. 1). Badania w ykazały, że pierw otne
ukształ-1 Monograficzne opracowanie pałacu będzie przed miotem odrębnej publikacji, pracy A. G r u s z e c k i e g o i A. L u t o s t a ń s k i e j Pałac U jazdowski w W arszawie złożonej w redakcji „Studiów i M ateriałów do Teorii i H istorii A rchitektury i U rbanistyki”, dla tego w niniejszym artykule, poświęconym problem a tyce konserw atorskiej, podano jedynie podstawowe wyniki badań.
2 Wiadomości dotyczące pałacu pojaw iły się od poło wy XIX w. W okresie międzywojennym zostały wzbo
gacone w ynikam i badań A. L a u t e r b a c h a, O.
S o s n o w s k i e g o i W. T a t a r k i e w i c z a , który ustalił podstawowe etapy budowy i przebudów pałacu.
W. K i e s z k o w s k i przeprowadził poszukiwania
archiw alne i sporządził odpisy inw entarzy w związku z zamierzoną m onografią Ujazdowa. Zakład A rchitek tu ry Polskiej Politechniki W arszawskiej przeprow a dził badania terenow e, które doprowadziły m.in. do
odkrycia m urów oporowych nad skarpą przez
J. Z a c h w a t o w i c z a i opracowania przezeń szki cowej rekonstrukcji pałacu wazowskiego. Podczas okupacji W. Ł u k a s i k odsłonił dawne w arstw y tynków i polichromii. Po wojnie współpraca, naw ią zana z Saskim Głównym Archiwum w Dreźnie przez S t. H e r b s t a Z. R e w s k i e g o i Z. B i e n i e c - k i e g o , przyniosła nowe nieznane m ateriały do dzie jów Ujazdowa z I poł. XV III w. B. G u e r q u i n przeprow adził fragm entaryczne badania murów, od
słaniając krużganki w skrzydle południowym. W
1961 r. A. L utostańska w ykonała w PKZ studium historyczne pałacu gromadzące dotychczasowe w iado mości historyczne dotyczące tego obiektu.
3 Badania bezpośrednie pałacu przeprowadzono w la tach 1961—63 na zlecenie K onserw atora Zabytków m. st. Warszawy, w Zakładzie A rchitektury Polskiej pod kierow nictw em au to ra przy nadzorze naukow ym J. Zachwatowicza.
4 Gród książąt mazow ieckich usytuow any był w
innym miejscu, dokładna jego lokalizacja nie jest zna na, zaś wcześniejszy od pałacu drew niany dwór k ró lew ski leżał dalej na północ.
5 Na planie Ujazdowa z 1606 r., prawdopodobnie w y konanym w związku z zamierzonym wzniesieniem pałacu, nie ma jeszcze tego obiektu. W 1619 r. Zyg m u n t III w ykupił od augustianów dawne grunty u jaz dowskie — tereny, na których wzniesiony został pałac. W tym też roku zakończono główne prace na zamku królew skim w W arszawie. Wiadomo jednak, że w ład cy posiadali praw o budow ania na terenach, które jesz cze nie były ich własnością. P lan Ujazdowa A. A lber- tiego z 1606 r., AG AD Zb. kart.; W. K o r o t y ń s k i , Jak i z czego powstała W ielka Warszawa, „K alenda rzyk polityczno-historyczny na rok 1917”, s. 576, za A. L u t o s t a ń s k ą [W:] A. G r u s z e c k i , A. L u t o s t a ń s k a , o. c.
1. Warszawa. Pałac Ujazdowski. W i
dok części elewacji zachodniej
i dziedzińca przedpa'acowego, ok. 1690 r. Malowidło ścienne w kościele
św. Bonifacego na Czerniakowie
(fot. E. Kozłowska)
1. Varsovie. Château d’U jazdów.
Vue fragm entarique de la façade occidentale et de l’avant-cour (en
viron 1690). Peinture m urale de l’église Saint-Eoniface à Czernia ków
towanie budowli odpowiadało w zasadzie ukła dowi przedstawionemu na inwentaryzacji sas kiej z lat dwudziestych XVIII w. Pałac tworzył zamknięty czworobok jednopiętrowych, częś ciowo podpiwniczonych skrzydeł, nakrytych stromym dachem. Otaczały one w ew nętrzny dziedziniec, ujęty z dwóch stron piętrowym i krużgankami. W ryzalicie od strony skarpy w y stępowała trzyosiowa, otwarta loggia. Zwartą bryłę ożyw iały cztery narożne w ieże na rzucie sześcioboku, trzykondygnacjowe, zwieńczone hełmam i (il. 2). Skrzydło północne było dwu-, pozostałe jednotraktowe, poszerzone o krużga nek lub loggię. Rozwiązanie wnętrza było dość schematyczne, oparte na zasadzie ciągu am fila- dowych, zbliżonych do kwadratu, sal o podob nym układzie w przyziemiu i na I piętrze. Na
prawo od wejścia mieściła się reprezentacyjna klatka schodowa, na lewo — gospodarcza i scho dy do piwnic. Trzecia klatka schodowa w ryzalicie wschodnim zapewne łączyła bezpo średnio pomieszczenia królewskie z ogrodem (il. 3). Przed pałacem powstał od zachodu drugi dziedziniec, początkowo z niezorganizowaną ar chitektonicznie zabudową gospodarczą.
Po śmierci Zygmunta III bogato wyposażony pałac stał się rezydencją W ładysława IV i na stępnie Jana Kazimierza, za którego panowania został zdewastowany podczas w ojny szwedzkiej. W 1674 r. w posiadanie pałacu wszedł Stanis ław Herakliusz Lubomirski, marszałek w ielki koronny, który wg projektów Tylmana z Ga- meren dokonał przeróbek wnętrz, oraz przeksz
2. Warszawa. Pałac Ujazdowski. E lew acji: wschodnia i zachodnia. Pomiar stanu z ok. 1720 r. SL H A w Dreźnie, R. Sehr. VII, Fach 90, nr 35b h, część I
2. Varsovie. Château d’Ujazdôw. Façades orientale et occidentale. Mesurage de l’état
du m onum ent aux environs de 1720.
(SLH A à Dresde)
tałcenia oficyn, otaczających nieregularną za budową prostokątny dziedziniec przedpałacowy. W 1720 r. w ydzierżaw ił Ujazdów wraz z pała cem August II, który podjął za.mierzenia jego wielkiej rozbudowy, początkowo na swą rezy dencję, następnie na kościół i klasztor. Mimo sporządzenia w ielu projektów w rozmaitych wariantach, w samym pałacu poprzestano na przebudowie wnętrz, wprowadzeniu kilku ścia nek działowych i schodów do piwnic. Większe prace przeprowadzono natomiast w otoczeniu pałacu. Dziedziniec gospodarczy zamknięto w y
giętym i w podkowę skrzydłami oficyn, nadając mu zorganizowany architektonicznie charakter. Poniżej skarpy na osi wykonano dekoracyjny kanał zwany obecnie piaseczyńskim. Równole gle do wsi, na zachód od zamku, założono dro gę kalwaryjską z licznym i kaplicami — póź niejsze A leje Ujazdowskie. Pod koniec pano wania Augusta III Ujazdów powrócił w posia danie Lubomirskich, a w 1766 r. został zaku piony wraz z pałacem przez Stanisława Augu sta, który rozpoczął jego przebudowę na swą rezydencję.
Przebudowa, dokonana z udziałem Merliniego, Szregera, Plerscha, Sm uglewicza i in., miała na celu pow iększenie i przekształcenie pałacu, z próbą częściowego otwarcia dziedzińca w e wnętrznego. W pałacu najbardziej zmieniono sylw etę skrzydła zachodniego, które podwyższo no o jedną kondygnację i zrównano z wieżami, ukrywając jego dach za attyką balustrado wą. W ejście główne rozbudowano i podkreślono trzyosiowym , nakrytym kopułą ryzalitem z
balkonem wspartym na termach. Skrzydło wschodnie nieznacznie podniesiono przez doda nie attyki i balustrady, ryzalit podkreślono wspartym na kolumnach balkonem. Okna w y dłużono, w przyziemiu zamknięto półkoliście, na I piętrze nakryto prostym naczółkiem. W dzie dzińcu w ew nętrznym zamurowano krużganki, natom iast otwarto go przez przebudowę sieni na otwartą trzyosiową galerię oraz otwarcie portefenetram i sali na osi skrzydła wschodnie go. W przyziem iu wprowadzono układ koryta rzow y dwu i pół traktowy, zagęszczając podział pom ieszczeń i dzieląc je antresolami na dwie kondygnacje. W ykonano również now y zespół piwnic. Na piętrze przerobiono krużganki na oszklone galerie i wprowadzono reprezentacyj ne, bogato dekorowane sale o stopniowo narasta jącej skali, od m ałych pokojów chińskich, praw dopodobnie apartamentów dla przyszłej królo w ej, poprzez sypialnię króla, gabinet, pokój audiencyjny, salę tronową, aż do dwukondygna- cjowej sali balowej. Zmieniono charakter dzie dzińca przed pałacem przez wyburzenie środko wej partii oficyn, których pozostałe części roz budowano w dwa zamknięte czworoboki utw o rzone z dwukondygnacjowych skrzydeł z por tykami na osi (il. 4). W związku z przebudową, w oparciu o wytyczoną ku zachodowi na prze dłużeniu osi kanału i pałacu drogę wolską (póź niejszą ul. Nowowiejską) stworzono układ w y sadzanych drzewami alei i łączących je placów gwiaździstych, zwany założeniem stanisław ow skim.
Zniechęcony trudnościami przekształcenia pała cu w rezydencję nowego typu, Stanisław August
km m u tu ( «на
3. Warszawa. Pałac Ujazdowski. R zuty: przyziem ia .i I piętra. Pomiar stanu z ok. 1720 r. SL H A w Dreźnie,
R. Sehr. V II, Fach 90, nr 35b h, część II
3. Varsovie. Château d’Ujazdôw. Epures du rez-de- chussée et du 1er étage. Mesurage de l’état du m onu m ent aux environs de 1720. (SH LA à Dresde)
zarzucił dalszą przebudowę, koncentrując swe zainteresowania na pracach przy budowlach ła zienkowskich, niewykończony gmach przekazał zaś w 1784 r. miastu na koszary Gwardii P ie szej Litewskiej. Adaptacja pałacu na potrzeby
koszar, dokonana pod kierunkiem S. Zawadz kiego, wprowadziła dalsze zmiany układu i ukształtowania architektonicznego. Obniżono I piętro i wprowadzono II piętro m ezzaninowe, podwyższając elew acje boczne. Zdjęto hełm y w ież i kopułę nad skrzydłem zachodnim, uprosz czono elew acje wprowadzając kolum nowe por tyki na osiach skrzydeł wschodniego i zachod niego. W związku ze zmianą funkcji zniesiono dawne schody i wprowadzono dwie równorzęd ne klatki schodowe, umieszczone na przekątni oraz rozszerzono układ korytarzowy również na pierwsze piętro. Ukończono ponadto budowę czworobocznych skrzydeł, zmieniając ich ele wacje w charakterze bardziej surowego klasy cyzmu.
Z początkiem X IX w. koszary zamieniono na szpital wojskowy. W 1852 r. dokonano znacz niejszej przebudowy, wprowadzając nadm iernie zmonumentalizowaną centralną klatkę schodo wą oraz dokonując przeróbek wnętrz i elew acji, w sposób który um niejszył wartości architekto niczne obiektu. Zniesiono skrzydła boczne, w y budowano natom iast w otoczeniu pałacu liczne paw ilony szpitalne, tworzące zespół, który roz rósł się sięgając do ul. Pięknej (il. 5).
Po pierwszej wojnie światowej pałac w dalszym ciągu był użytkowany na cele szpitalne, jednak jego piękne i dogodne położenie oraz wartość zabytkowa wzbudziły nowe zainteresowanie tym obiektem, które przejawiło się w koncep cjach przeznaczenia go na siedzibę władz pań stw owych bądź przywrócenia do stanu pierw ot nego, z m onum entalnym ukształtowaniem scho dów na zboczu skarpy (il. 6). W 1939 r. pałac został spalony (il. 7), a po zakończeniu II w o j ny światow ej wysunięto koncepcję jego odbu dowy z przeznaczeniem na cele kulturalne i na ukowe. W 1954 r., mimo sprzeciwu czynników konserwatorskich, dobrze zachowane mury pa łacu u legły rozbiórce w związku z n ie doszłym do skutku zamierzeniem wzniesienia
na ich m iejscu Teatru Wojska Polskiego (il. 8). Ostatnio pozostałości murów przyziemia zosta ły zakonserwowane w postaci trwałej ruiny, zaś piw nice przeznaczono na winiarnię.
PRACE KONSERWATORSKIE
Z a ł o ż e n i a o g ó l n e . Koncepcja trwałego zabezpieczenia ruin pałacu, mimo że w ydaje się odbiegać od założeń angielskiej szkoły kon serwacji ruin, stanowi pierwszą w Polsce pró bę realizacji zasad tej szkoły, zmodyfikowanych w dostosowaniu do polskich warunków i szcze gólnego stanu zachowania obiektu 6.
6 P rojekt konserw atorski trw ałego zabezpieczenia
ruin został wykonany przez autora w 1961 r. w Z akła dzie A rchitektury Polskiej PW, konstrukcje opracował K. Kakowski. Prace realizacyjne prowadzone przez Oddział W arszawski PKZ trw ają od 1961 r. Metoda angielska konserw acji ruin opisana w pracy: A. G r u s z e c k i , Konserwacja ruin w Anglii, „Ochrona Za
bytków ” X I (1958), n r 3—4 (42—43), s. 227—242; próba adaptacji tych metod w Polsce została podana w p ra cy: A. G r u s z e c k i , J. W i d a w s k i , Ruina jako obiekt tu rystyczn y (koncepcja zabezpieczenia i udo stępnienia na przykładzie kościoła NMP w Chojnie), „Ochrona Z abytków ” X V III (1965), n r 2(69), s. 5—22.
4. Warszawa. Pałac Ujazdowski. W idok ogólny od strony południowo-zachodniej, ok. 1775 r. Fragm ent obrazu Bernardo Belotto Canaletto „Widok terenów łazienkow skich”
4. Varsovie. Château d’Ujazdôw. Vue d’ensemble prise du côté sud-ouest, environ 1775. Fragment du tableau de Bernardo Belotto Canaletto: „Vue des terrains de Ł a zien ki”
5. Warszawa. Pałac U jazdowski. W idok ogól ny z lotu ptaka od stro ny południowo-wschod niej, przed 1959 r.
5. Varsovie. Château
d’U jazdów. Vue d’en
sem ble prise à vol d’oi seau du côté sud-est, avant 1939
W chw ili przystąpienia do prac konserwator skich pałac przedstaw iał się następująco. Zacho w ał się przylegający do niego odcinek Ctai Sta nisław owskiej w postaci wysadzonej lipami alei, a w ięc o charakterze zbliżonym do układu pier wotnego. Poniżej skarpy istnieje nieznacznie zniekształcony, podkreślający oś Kanał Piase- czyński. Początkowo w ydaw ało się, że partie naziem ne pałacu nie zostały zachowane. W yko p y sondażowe w ykazały jednak, że poziom ostat niej, pochodzącej z czasu przebudowy pałacu na szpital, niezabytkowej posadzki, do którego ro
zebrano m ury był podwyższony o kilkadziesiąt cm w stosunku do poziomu pierw otnych posa dzek z XVII w. Po usunięciu w ym ienionej po sadzki i gruzu ukazały się m ury przyziem ia z reliktam i otworów drzwiowych, wnęk okien nych, fundam entów schodów itp. (il. 9). W znacznie lepszym stanie były piwnice. Jakkol wiek zdewastowane, m iały zachowane m ury i sklepienia. Najstarszy zespół piw nic stanowił szczególnie atrakcyjny układ pom ieszczeń po krytych sklepieniam i wspartym i na filarach (il. 10).
6. Warszawa. Pa’ac U jazdowski. Widok ogólny z lotu ptaka od strony północno-wschodniej. Rekonstrukcja stanu z
czasów wazowskich z
projektem nowego u
kształtow ania zbocza
skarpy. Opr. i rys. Jan Zachwatowicz, ok. 1939 r.
6. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Vue d’en
semble prise à vol d’oi seau du côté nord-est. Reconstruction du Châ teau tel qu’il était à
l’époque des Waza
(X V lIe s.) et projet d’un nouvel aménagement du versant de l’escarpe
7. Warszawa. Pałac Ujazdowski. Elewacja wschodnia, stin z 1946 r. po spaleniu w 1939 r. (fot. K. Pęcherski) 7. Varsovie. Château d’Ujazdôw. Façade de l’est, état en 1946 du château brûlé en 1939
Pozostałości murów pałacu były w złym stanie technicznym i w ym agały zabezpieczenia, zaś cały obiekt wraz z otoczeniem uporządkowania. Wysoka klasa obiektu wykluczała decyzję roz biórki zachowanych pozostałości. Z drugiej strony w iele względów, przede wszystkim eko
nomicznych, nie pozwalało na całkowitą odbu dowę pałacu. Jedynym rozwiązaniem było za tem trwałe zabezpieczenie murów przyziemia, związane ze zmianą przeznaczenia pozostałości pałacu na obiekt mogący stanowić atrakcję tu rystyczną.
8. Warszawa. Pałac U jazdowski. Stan w 1960 r. przed przystąpieniem do ostatnich prac k o n serwatorskich (fot. A. Gruszecki) S. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Les restes de la ruine en 1960, avant
Que ne fu ren t entrepri ses les tra va u x de con servation ultérieurs
9. Warszawa. Pałac U jazdowski. M ury przy ziemia po odgruzowaniu, stan z 1961 r. (fot. K. Kowalska)
9. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Les m urs du
rez-de-chaussée après
l’enlèvem ent des gravois. Etat en 1961
W odniesieniu do piwnic przyjęto dwie drogi postępowania. Piw nice X V II-w ieczne zabezpie czono w stanie surowym zamkniętym, aby po znalezieniu użytkownika wykończyć je w za leżności od przeznaczenia. W 1965 r. przekaza no je ma winiarnię. Zostały natomiast zagruzo- wane niew ielkie, niskie piwnice gospodarcze, wykonane pod koniec XVIII w. i nie połączone z zespołem piwnic X V II-w iecznych. Podobnie zamknięto dostęp do kanału XVIII-wiecznego i związanej z nim piwniczki pod wieżą połud niowo-wschodnią. Pow odem nieudostępnienia tych piwnic jest brak przydatności ich do w y korzystania, drugorzędny charakter architek
toniczny oraz późniejsza chronologia przy zało żeniu podkreślenia najcenniejszego układu wa- zowskiego.
Opracowując projekt otoczenia ruiny przyjęto zasadę podkreślenia Osi Stanisławowskiej geo m etrycznym układem drzew, w odróżnieniu od swobodnych grup zieleni, stanowiących op rawę ruiny (il. 11). Daw ny akcent pałacu za mykającego oś, wobec braku elem entów w yso kościowych ruiny, zostanie zastąpiony przez rodzaj negatywu pałacu. Po wycięciu na osi drzew na skarpie, pem pektywę alei zamknie przestrzeń pusta, która powinna wciągać i kie
10. Warszawa. Pałac Uja zdowski. Piwnice X V II-
wieczne, stan przed
przystąpieniem do ostat nich prac konserw ator skich
10. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Caves du
X V lie siècle, dans l’état où elles se trouvaient avant les derniers tra vaux de conservation
rować do ruiny pałacu. W ycięcie drzew otwo rzy zarazem rozległy widok na dolny odcinek osi — Kanał Piaseczyński i Wisłę. K onsekwen cją doprowadzenia pozostałości pałacu do ro dzaju rzutu plastycznego było stworzenie mo żliwości ogarnięcia wzrokiem całej ruiny. Wo bec dużej powierzchni pałacu i niskich murów, konieczne było podniesienie punktu w idokow e go dla uzyskania spojrzenia niejako z lotu pta ka. W tym celu z gruzu w ydobytego z ruiny usypano wzgórze widokowe, które odpowiednio cofnięto i osłonięto z boków zielenią, aby nie stworzyło dodatkowego akcentu oddziałującego na oś (por. il. 11).
Stan zachowania murów odbiegający od „ma low niczej”, postrzępionej ruiny, narzuęił kon cepcję rozwiązania projektu. Zachowane mury pałacu m iały prawie równą powierzchnię, tw o rzyły jakby przecięcie obiektu (il. 12). Odkry to większość wnęk okiennych z XVII w., nie za chowały się jednak parapety okien, co ograni czało teoretyczną możliwość nadmurowania ruiny. Szereg późniejszych przebudów zagęścił prosty rytm sal pałacu w skom plikowany układ niewielkich pomieszczeń i korytarzy gospodar czych. Rzut, aby nie stał się zagmatwaną mo zaiką płaskich murów, musiał ulec uczytelnie niu. Dla przeprowadzenia selekcji murów w y korzystano rozwarstwienie chronologiczne (il. il. 13, 14), w oparciu o które w ydobyto najcen niejszy układ wazowski. Powstał problem spo sobu zróżnicowania murów wazowskich. Podkre ślenie ich za pomocą koloru spoin w ydaw ało się nieczytelne z większej odległości, z jakiej obiekt ten powinien być oglądany. Wprowadzenie od m iennego pokrycia korony muru byłoby zbyt niespokojne i również nieczytelne z odległości. Zastosowano zróżnicowanie wysokości murów.
Mury wazowskie po przemurowaniu korony nie przekraczają wysokości 0,60— 0,80 m od pier wotnego poziomu posadzki. Mury późniejszych przebudów zostały doprowadzone do w yso kości 0,15— 0,20 m. N ie wprowadzono zróżnico wania chronologii w obrębie późniejszych mu rów, ponieważ mają one drugorzędny charakter, zaś zróżnicowanie tych murów zatarłoby czy telność układu. Obniżenie murów późniejszych było również zgodne z ich na ogół gorszym sta nem technicznym (il. 15).
Wobec kilkakrotnych zmian komunikacji pio nowej pałacu, w czasie których przy wprowa dzaniu nowych schodów usuwano stare, pokaza nie przebiegu w szystkich schodów dałoby obraz nieczytelny i niezgodny z przyjętym i zasadami. Układ kom unikacji pionowej uczytelniono za pomocą rekonstrukcji kilku początkowych stop ni pierw otnych klatek schodowych. W przyzie miu nie zachowały się żadne schody, pokaza nie pierwotnych klatek schodowych nie było więc związane z rozbiórką późniejszych.
Zasadę rozwarstwienia chronologicznego prze prowadzono również w piwnicach, jakkolwiek ze względu na ich zachowanie, zrealizowano ją w odmienny sposób. Wychodząc z tych samych założeń co przy uczytelnieniu przyziemia, w ze spole piwnic wazowskich rozebrano cienkie mu ry późniejszych podziałów, uzyskując duże po mieszczenia odpowiadające salom wyższych kondygnacji. Zachowano schody XVII-wieczne, usuwając późniejsze klatki schodowe (ii. 16). U czytelnienie ruiny przez pokazanie rozwar stw ienia chronologicznego, dokładne opracowa nie ruchu zwiedzających z wprowadzeniem wzgórza widokowego oraz objęcie projektem
11. Warszawa. Pałac Ujazdowski. Otoczenie ruiny, projekt w stępny autora, 1960 r. (rys. E. Otowska)
11. Varsovie, Château d’Ujazdôw. Entourage de la ruine selon Vavantprojet établi par l’auteur de cet article en 1960
12. Warszawa. Pałac Ujazdowski. P rzekrój przez skrzydło zachodnie, p ro jekt techniczno-roboczy trwałego zabez pieczenia ruiny, 1961 r. (opr. autora, rys. E. Otowska)
12. Varsovie. Château d’Ujazdôw. Section transversale de l’aile occidentale, projet des travaux techniques con cernant la protection de la ruine, 1961
1 о
-—н —нЮН
13. Warszawa. Pałac Ujaz
dowski. Rozwarstwienie chro nologiczne m urów piwnic (opr. autora, rys. E. Otowska)
13. Varsovie. Château d’U
jazdôw. Stratification chrono logique des m urs dans le sous- sol l a t a 20-t e i 30-te X V I I w . T r o i s i è m e e t q u a t r i è m e d é c e n n i e s d u X V I I e s i è c l e p r z e b u d o w a S. H. L u b o m i r s k i e g o , k . X V I I w . T r a n s f o r m a t i o n e f f e c t u é e p a r S. H. L u b o m i r s k i , f i n d u X V I I e s i è c l e I p o l . X V I I I w . P r e m i è r e m o i t i é d u X V I I I e s i è c l e m u r y z n i e s i o n e p o d c z a s p r z e b u d ó w w X V I I I w . Mu t s e n l e v é s p e n d a n t les t r a n s f o r m a t i o n s d u X V I I I e s i è c l e p r z e b u d o w a S t a n i s ł a w a A u g u s t a , 1766—78 T r a n s f o r m a t i o n e f f e c t u é e p a r S t a n i s l a s A u g u s t e (1766—1778) p r z e b u d o w a n a k o s z a r y , 17S4—91 T r a n s f o r m a t i o n d u C h â t e a u e n c a s e r n e (1784— 1791) p r z e b u d o t c a r.a s z p i t a l t o X I X t o . T r a n s f o r m a t i o n d u C h â t e a u e n h ô p i t a l a u X I X e s i è c l e p r z e b u d o w y w o k r e s i e 1918—39 T r a n s f o r m a t i o n s d a n s la p é r i o d e d e 1918 à 1930
zieleni wysokiej »stanowi rozwinięcie metod an gielskich. Modyfikacją tych zasad, występującą i w niektórych ruinach angielskich, było wpro wadzenie ścieżek na głównym ciągu ruchu zw ie
sadami angielskimi przywrócono pierwotne po ziom y w ew nętrzne i zewnętrzne, wtopio no ruinę w zieleń niską przy usunięciu jej z samych murów oraz przemurowano i wyspoino- wano zewnętrzne powierzchnie murów w ten sposób aby nie mogła zbierać się na nich i prze nikać woda. Przy rekonstrukcji, którą ograni czono do minimum, stosowano materiał różny, jakkolwiek podobny do oryginalnego — cegłę współczesną. Natomiast nowe, usługowe ele m enty ruiny wykonano z całkowicie odmienne go materiału — żelbetu i stali.
O r g a n i z a c j a r u c h u z w i e d z a j ą c y c h . Istniejący odcinek Osi Stanisławowskiej prze w idyw any jest jako główne dojście do pałacu z placu na Rozdrożu. Przed doprowadzeniem do pałacu ciąg pieszy ma być zam knięty po przecznym placykiem dla zatrzymania i rozła dowania ruchu. Z placyku ścieżka na osi pałacu skieruje zwiedzających do jego wnętrza i w y prowadzi na skarpę (por. il. 11). Nie przewiduje się wprowadzenia turystów do wnętrza skrzydeł pałacu poza pomieszczeniami na osi i ew entual nie piwnicami. Mimo to korona murów została
14. Warszawa. Pa’ac U jaz dowski. R ozw arstw ieniz chro nologiczne m urów przyziem ia (opr. autora, rys. E. Otowska)
14. Varsovie. Château d’U
jazdôw. Stratification chrono logique des m urs du rez-de-
chaussée H 1 О1- -t-20 M l a t a 20-t e i 3 0 -te X V I I w . T r o i s i è m e e t q u a t r i è m e d é c e n n i e s d u X V I I e s i è c l e p r z e b u d o w a S. H. L u b o m i r s k i e g o , k . X V I I w . T r a n s f o r m a t i o n e f f e c t u é e p a r S. H. L u b o m i r s k i , f i n a u X V I I e s i è c l e I p oI . X V I I I w . P r e m i è r e m o i t i é d u X V I I I e s i è c l e m u r y z n i e s i o n e p o d c z a s p r z e b u d ó w w X V I I I w . M u r s e n l e v é s p e n d a n t l e s t r a n s f o r m a t i o n s d u X V I I I e s i è c l e p r z e b u d o w a S t a n i s ł a w a A u g u s t a , 17C6—78 T r a n s f o r m a t i o n e f f e c t u é e p a r S t a n i s l a s A u g u s t e (1766—1778) p r z e b u d o w a n a k o s z a r y , 1784—91 T r a n s f o r m a t i o n d u C h â t e a u e n c a s e r n e (1784—1791) p r z e b u d o w a n a s z p i t a l w X I X w . T r a n s f o r m a t i o n d u C h a t e a u e n h ô p i t a l a u X IX e s i è c l e p r z e b u d o w y w o k r e s i e 1918—39 T r a n s f o r m a t i o n s d a n s la p é r i o d e d e 1918 à 1939
nie w ytrzym ała dla przyjęcia ewentualnego ru chu pieszych, którego trudno jest uniknąć w o bec niew ielkiej wysokości i gładkiej powierzch ni murów. Druga ścieżka będzie obiegać pałac
w odległości kilkunastu metrów, co pozwoli na jego obejście i obejrzenie z bliskiej odległości. Nad skarpą w punkcie widokowym na Kanał Piaseczyński i W isłę przewiduje się poszerzenie ścieżki z pokazaniem dawnych murów oporo wych i ustawienie łówek. Ścieżka ta będzie łą czyć się z ewentualnym ciągiem pieszym bieg nącym wzdłuż skarpy. Wreszcie trzecia ścieżka przechodząca przez wzgórze widokowe pozwoli na ogarnięcie wzrokiem całej ruiny. Minimalna wysokość wzgórza 5 m została ustalona w ten sposób, aby dla patrzącego z niego mury po przeczne ruiny nie nakładały się na siebie, lecz pozwalały na uwidocznienie zawartych między nimi trawników. Ilość gruzu jest dostateczna dla podwyższenia wysokości wzgórza, co pod niesie atrakcyjność oglądanej z niego ruiny. Na wzgórzu usytuowany będzie placyk z ławkami dla wypoczynku, na którym będą m ogły zbierać się wycieczki. Na placyku projektowane jest plastyczne przedstawienie pałacu (mozaika, pła skorzeźba lub model) o ustawieniu identycznym z widokiem ruiny ze wzgórza. Oglądając ruinę poprzez rekonstrukcję pałacu turyści będą
15. Warszawa. Pałac Ujaz dow ski. R zu t przyziemia, pro je k t techniczno-roboczy trw a łego zabezpieczenia ruiny, 1951 r. (opr. autora, rys. E. Otow- ska)
15. Varsovie. Château d'U-
jazdów. Epure du rez-de-chau
ssée, projet des tra va u x
techniques concernant la pro tection de la ruine, 1961 n a d m u r o w a n i a k o r o n y m u r ó w R e h a u s s e m e n t d u c o u r o n n e m e n t d e s m u r s ob n iżen ia m u r ó w R é d u c t i o n d e la h a u t e u r d e s m u r s m u r y r o z e b r a n e M u r s d é m o n t é s n a w i e r z c h n i e — b r u k R e v ê t e m e n t s — p a v e m e n t — bruk z a t a r t y P a v e m e n t o b l i t é r é Ϊ3 Π I — p ł y t y c h o d n i k o w e w t r a w i e i-л п I D a lle s du tro tto ir é t a l é e s s u r l ' h e r b e
— t r a w n i k
G a z o n
gli łatw iej zrozumieć oglądane m ury oraz uchwycić skalę i w ygląd dawnego założenia. Z i e l e ń . W pierwotnych poziomach posadzek i otaczającego pałac terenu wprowadzony został trawnik. Teren przylegający do pałacu obniżo no do poziomu XV II-w iecznego dla wydobycia właściw ej skali wysokości murów i posadzek. Zieleń nie została doprowadzona do murów, ale oddzielono ją od nich szerokim na ok. 0,15 m paskiem izolacyjnym z kostek granitowych, kładzionych na zaprawie cem entowej.
W dziedzińcu wraz z krużgankami oraz w sieni założono bruk z okrągłego kamienia na zapra
w ie cementowej i o głębokich spoinach. Odstęp stwa od zasady trawnika dokonano ze względu na potrzebę uzyskania trw ałej nawierzchni na głów nym ciągu zwiedzania. Zróżnicowanie dzie dzińca i głównej sieni przejazdowej wydawało się również wskazane dla uczytelnienia układu dla oglądających ze wzgórza widokowego. Bruk na dziedzińcu jest zgodny z przekazem w XVIII-wiecznym inwentarzu pałacu (por. il 15). Konsekwentnie dla podkreślenia charakteru ko m unikacyjnego nie założono trawnika w podcie niu od strony skarpy. Projektowana jest tu po sadzka z p łyt betonowych, a n ie bruk dla za znaczenia, że podcień nie miał charakteru prze jazdowego. W sali przylegającej do podcienia projektowane jest przejście dla turystów z kła dzionych w trawniku p ły t betonowych. W yda je się bowiem, że w naszych warunkach klim a tycznych i gospodarczych bardzo trudno jest utrzymać trw ały trawnik. Udało się mimo to, przy założeniu trawnika w poziomie posadzek poprowadzić ruch zwiedzających w e wnętrzu pałacu po trwałej nawierzchni, ograniczając ścieżki do minimum, do odcinka kilkum etro wego.
Zieleń wysoka będzie doprowadzona do dwóch układów: geom etrycznego i swobodnego. Odci nek Osi Stanisław ow skiej obsadzono zgeom e- tryzowamymi rzędami lip w nawiązaniu do
cha-16. Warszawa. Pałac U jazdowski. R zut piwnic,
projekt techniczno^ro-
boczy trwałego zabez pieczenia ruiny, 1961 r. (opr. autora, rys. E. Otowska)
16. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Epure des
m urs du sous-sol, projet des tra va u x techniques concernant la protection de la ruine, 1961 -1—h-1 О -+2 0h '////y n a d m u r o w a n i a k o r o n y m u r ó w R e h a u s s e m e n t d u c o u r o n n e m e n t d e s m u r s o b n i ż e n i a m u r ó w R é d u c t i o n d e la h a u t e u r d e s m u r s m u r y r o z e b r a n e M u r s d é m o n t é s
rakteru tych alei w XVIII w. Zadrzewienie to dochodzi do placyku przed ruiną. Zieleń bez pośredniej oprawy ruiny potraktowano swobod nie dla zróżnicowania od historycznej osi. Za projektowano ją w formie grup drzew i krze wów, (stanowiących izolację ruiny od sąsiedniej zabudowy i parku. Zieleń ta otoczy obszerną polanę na której leży ruina. Zadrzewienie w zgó rza w idokow ego będzie osłaniać wgórze od osi, nie przesłaniając zarazem widoku na ruinę ze szczytu wzgórza (por. il. 11).
Z a g a d n i e n i a t e c h n i c z n e . Mury przy ziemia b y ły silnie zniszczone. Większość cień szych ścian działow ych miała osłabiony wątek na całej ich .grubości. Ubytki w murach kamien nych w ypełniono analogicznym m ateriałem roz biórkowym. M ury ceglane uzupełniono z w spół czesnej cegły, w elewacjach stosując kanałówkę. Starano się w m iarę m ożliwości utrzymać ory ginalne odcinki elew acji murów, podkreślając
je przez nieznaczne przesunięcie lica nowych partii (il. 17). Korony murów kam iennych prze- murowano z użyciem kamienia rozbiórkowego z nieznacznym zaokrągleniem powierzchni dla uzyskania spływu wody. Korony m urów cegla nych wykonano z klinkieru kładzionego ze spadkiem 2— 3°/o (il. 18). Wprowadzono klinkier dla uzyskania powierzchni w ytrzym ałej na usz kodzenia mechaniczne. Pozostawiono płaską koronę muru, ponieważ uważano za niew łaści w e jej kształtowanie plastyczne (il. 19). Przy ograniczeniu wysokości murów od posadzki, niew ielkie uskoki korony wprowadzono jedynie przy wahaniach poziomów posadzek. Na fila rach krużganków ustawiono po jednym elem en cie kam iennym filarów. Elem enty te osadzano w pierw otnej wysokości ich osadzenia, wobec jednak zachowania nielicznych elem entów , kła dziono zarówno dolne jak i z wyższych segm en tów filara, starając się utworzyć z nich harmo nijny ciąg. Przez wprowadzenie elem entów ka m iennych podkreślono układ krużganków, wzbogacając ukształtowanie w ysokościow e rui ny (il. 20). XVII-twieczne klatki schodowe za znaczono przez zrekonstruowanie w cegle kilku schodów. Podobnie z współczesnej cegły w yko nano obramienie studni, n ie zachowane wobec przerobienia jej w ostatnim okresie na fon tannę.
17. Warszawa. Palte U
jazdowski. Pracz przy
rekonstrukcji к) гопу
m urów (fot. A. G ru szecki)
17. Varsovie. Chîteau
d’Ujazdôw. Travawc en cours de la recomtruc- tion des couronnenents des m urs
18. Warszawa. Pala'. U jazdowski. W idok m u rów przyziem ia z vieżą
narożną podczas prac
konserwatorskich (fot.
A. Gruszecki)
18. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Vue des n u r s du rez-de-chaussée ivec la tour angulaire, au cours des travaux de conservation
Trawniki w poziomie niepodpiwniczoinych sal zamku wykonano bez spadku. Przewiduje się wsiąkanie norm alnych wód opadowych w teren. Dla odprowadzenia wód wiosennych z topnieją cych śniegów i silnych opadów założono w każ dej sali wazowskiej po jednej rurce przelewo wej, przebitej przez mur na zewnątrz. W niż szych murach wykonano otwarte kanały dla przepływ u wody do rurki odprowadzającej na zewnątrz. Bruk dziedzińca i sieni wykonano ze spadkiem do kratek ściekow ych podłączonych do miejskiej sieci kanalizacyjnej. Otaczający
pałac teren będzie miał spadki od pałacu z od prowadzeniem wody do kratek ściekowych w trawniku.
Stan techniczny murów piwnic wazowskich nie był zły. Mury te wyspoinowano z uzupełnien.em ubytków z m ateriału rozbiórkowego. Sklepienia natom iast zachowały się w gorszym stanie. Przy okienkach w ystępow ały ubytki, zaś jedno skle pienie i filar groziły zawaleniem. Filar po uprzednim podstemplowaniu sklepienia rcze- brano i wym urowano z nowej cegły, podobnie
19. Warszawa. Pałac U jazdowski. Widok ogólny ruiny podczas prac k o n
serwatorskich, stan z
1966 r. (fot. A. G ru szecki)
19. Varsovie. Château
d’Uiazdàw. Vue générale de la ruine au cours des travaux de conser vation. Etat en 1966
20. Warszawa. Pałac U jazdowski. W idok pozo stałości m urów w dzie dzińcu pałacu od strony południowo-zachodniej podczas prac konserw a torskich, stan z 1966 r. Widoczne zróżnicowanie wysokości m urów (fot. A. Gruszecki)
20. Varsovie. Château
d’Ujazdôw. Restes des
m urs dans la cour du château, vue du côté
sud-ouest pendant les
travaux de conservation. Etat en 1966. Hauteurs des m urs nettem ent d if férenciés
rozebrano i wym urowano ponownie sklepienie (por. il. 12). Nowe sklepienie musiano również wykonać nad niedokończonym pomieszczeniem zaniechanej okrągłej klatki schodowej. Pozosta łe sklepienia po oczyszczeniu i uzupełnieniu ubytków wzmocniono szlichtą bądź koszulką ce mentową. W pierw otnym poziomie założono no wą posadzkę ceglaną. Drewniane osłonięte kratami okienka do piwnic osadzono w pierwot nej wysokości i osłonięto betonowym i studzien kami. Ceglane schody o stopniach wyłożonych drewnem uzupełniono zgodnie ze stanem pier wotnym , wprowadzając jedynie nowe, proste poręcze żelazne. Schody nakryto włazem z blach stalowych, osadzonych w betonowej ramie.
a
W łaz podzielono na segm enty o ciężarze nie przekraczającym możliwości podniesienia ich przez jednego człowieka. W piwnicy pod wieżą północno-wschodnią będzie zrekonstruowane sklepienie w oparciu o zachowane opory na bocznych ścianach. Wobec braku śladów scho dów, na środku sklepienia projektowany jest okrągły w łaz z drabinką stalową.
Przy zagłębieniu piwnic w ziemi i pokryciu zie mią istotny był problem izolacji, której w piw nicach nie było. Ekspertyza nie wykazała za sadniczo groźby zawilgocenia piwnic ze strony otaczającego terenu. Zalecono w niej dwie al
ternatyw y izolacji pionowej murów. Rozwiąza
nie prostsze polega na dwukrotnym zagrunto waniu murów od wnętrza pokostem rozcieńczo nym benzyną lakową. Zgodnie z drugą alter natyw ą m ury po odkopaniu powinny być po kryte od zewnątrz rapówką cementową z do datkiem środka wodoszczelnego oraz izolacją bitumiczną. Wybór alternatyw y będzie zależny od warunków wilgotności w piwnicach po cał kow itym w ysuszeniu murów i od rodzaju użyt kowania. Dla izolacji poziomej sklepień w yko nano na nich spadki w gruzie ceglanym . Na stępnie położono gładź cementową, na niej dwie w arstw y papy na lepiku, pokryte lanym asfal tem. Górną warstw ę ochronną stanowi gładź cem entowa ze środkiem wodoszczelnym,
wzmocniona siatką stalową dla zabezpieczenia przed pękaniem. Przylegające do tsklepień bocz ne powierzchnie murów poniżej powierzchni trawnika pokryto zaprawą cem entową z dodat kiem Silikonu, zagruntowano roztworem asfal towym (Abizol R) na zimno oraz posmarowano dwukrotnie lepikiem asfaltowym na gorąco. Na ściekach zbiorczych założono dreny otoczone żwirkiem. Woda ze ścieków odprowadzana jest rurami żeliw nym i przebitym i przez mury do kratek ściekowych w studzienkach okienek piw nic.
dr inż. arch. Andrzej Gruszecki Zakład A rchitektury Polskiej Politechniki W arszawskiej
TUDE SUR LA CONSERVATION DU CHATEAU D ’UJAZDOW A VARSOVIE EN ETAT DE RUINE
Le C hâteau d’Ujazdôw à Varsovie se range parm i les résidences de prem ière classe érigées au X V Ile siècle en Pologne. Sa construction fu t entreprise vers 1619 sur l’ordre du roi Sigismond III Waza. P ar deux fois l ’on procéda aux rem aniem ents fonciers du château, notam m ent dans la deuxième décennie du XVIIIe siècle — les transform ations apportées p ar le roi Auguste II W ettin et dans la septième décennie de ce siècle — p ar le roi Stanislas Auguste Poniatowski. Après 1780 le château subit une nouvelle transform a tion: il est amétiagé en caserne selon des plans établis par l ’architecte Stanislas Zawadzki. Au XIXe siècle il est affecté au service d’un hôpital m ilitaire. Brûlé par les Allemands au cours de la deuxième guerre m on diale, le château a subit, quelques années plus tard, un dém ontage partiel de ses ruines.
La conservation du château en état de ruine, m algré que sa conception actuelle semble déroger des p rin cipes de l\êcole anglaise à ce sujet, constitue en Po logne un prem ier essai de leur mise en réalisation, en ten an t compte toutefois des conditions spécifiques de notre pays e t de l ’é ta t dans lequel se trouve le m onum ent considéré.
Les m urs du rez-de-chaussée se sont conservés jusqu’à une hau teu r de plusieurs dizaines des centim ètres en com ptant à p a rtir du plancher qui provient du XVIIe siècle. Des transform ations consécutives ont troqué l’ordonnance simple des intérieurs contre un enche vêtrem ent complexe des pièces et des corridors des servant de nom breux locaux. Le dessin des m urs con servés, pour év iter d’en faire une mosaïque de lignes compliquées a dû être sensiblem ent modifié afin de le rendre lisible. En procédant donc au selectionnem ent des m urs, l’on a profité de la stratification chronolo gique, faisant ressortir, à 1’ aide de la h auteur diffé renciée des m urs, l ’ordonnance la plus frappante celle de l’époque des Waza (XVIIe s.) Les m urs qui en re lèvent ont été conservés jusqu’à 60—80 cm d’hauteur tandisque les constructions ultérieures n ’arrivent qu’à 15—20 cm d’ hauteur. En débarassant les caves de leurs m urs de refend, construits plus récem m ent, l’on a dévoilé la belle ordonnance des pièces recouvertes de voûtes retom bant sur des piliers.
La grande superficie du château, dont les murs for m ent actuellem ent comme un dessin en „bas-relief”, a conditionné la recherche d’un point de repaire assez h au t placé pour donner une vue de la ruine, pour ainsi dire „à vol d’oiseau”. A ces fins, un monticule des gravois a été élevé un peu en re tra it de la ruine, ab rité des deux côtés p ar la verdure, pour ne pas constituer une dominante à p a rt contrebalançant l’effet de la ruine. S u r le petit plateau, surplom bant le m on ticule, une représentation plastique du château est prévue. Sa disposition serait parallèle à celle de la ruine vue d’en haut. En com parant la ruine et la re construction représentative du château, les touristes pourront plus facilem ent com prendre quelle était l’ordonnance des m urs, leur échelle et l’aspect général du monument.
Conform ém ent aux principes anglais de la conserva tion des ruines, celles-ci ont été incrustées dans une verdure coupée au ras du sol, rigoureusem ent enlevée des m urs et des soubassements. Les parois des m urs ont été refaites et ravalées de façon à les rendre étan-: ches. Une modification aux principes anglais, qui d’a ilk u rs se fait voir égalem ent dans certaines ruines en A ngleterre, a été apportée par des sentiers tracés le long du parcours touristique &t p ar l’introduction du pavem ent de la cour, conform ém ent à son état historique. L a stratification chronologique des m urs grâce à laquelle l’ordonnance de la ruine est plus lisible, ainsi que l’étude détaillée des conditions du tr a fic touristique et la construction du m onticule surplom bant la ruine pour en obtenir une vue d’ensemble, tout ceci constitue un développem ent des procédés anglais dans ce domaine. Il en est de même en ce qui concerne le projet de la verdure haute pour le site environnant, conçu sur deux plans, l’un géométrique, pour m ettre en lum ière l’am énagem ent axial de S ta nislas Auguste (XVIIIe s.), l ’autre, libre pour la v er dure qui encadre et isole la ruine.
En ce qui concerne la reconstruction, réduite d ’ailleurs au stricte nécessaire, l’on s’est servi d’un m atériel nouveau qui diffère légèrem ent du m atériel originaire: la brique contemporaine. Pour les nouveaux éléments de l ’aménagem ent, ceux du service touristique par ex., ils furent exécutés en m atériel nettem ent différent: béton arm é et acier.
