Prace geologów Pañstwowego Instytutu Geologicznego za granic¹
Wojciech Salski
1Work abroad of geologists from the National Geological Institute. Prz. Geol., 68: 437–448.
A b s t r a c t. Geologists of the Polish Geological Institute carried out their professional activities abroad as part of geological expeditions, in teams of several people and on individual contracts, including as experts of the United Nations. In terms of the scope of work, most of their activities were focued on research on mineral resources, map-ping, geochemistry, hydrogeology and geophysics, as well as on teaching of geology at the university level. The beginnings date back to the turn of the 1950s. It began with a geological expedition to Vietnam. Mongolia was the goal of subsequent expeditions on a much wider scale. The researches were conducted from the beginning of the 1960s until the end of the 1980s. The contracts, performed in groups of several people and individually, covered about 20 countries; most of them on the African continent. They focused primarily on the search for metal ore depo-sits, hard coal, and chemical and rock raw materials. PGI geologists also worked as UN experts in Benin, Burundi, Chad, Gabon, Haiti, India, Madagascar, Mauritania and Niger. The results of their work on various continents were the discoveries of numerous mineral deposits and the recognition of geological structure over an area of thousands of square kilometres.
Keywords: geological works abroad, geological mapping, geology of mineral resources, geochemistry, regional geology, geological expeditions, UN experts, Africa, Asia, North America, South America
Szybki rozwój geologii w Polsce w okresie powojen-nym umo¿liwi³ ekspansjê dzia³alnoœci gospodarczej w tej dziedzinie poza granicami kraju. Sprzyja³y temu: zwiêk-szenie liczby dobrze przygotowanej kadry specjalistów, znacz¹ce osi¹gniêcia w zakresie odkrywania i dokumento-wania z³ó¿ kopalin i wód podziemnych w Polsce oraz zapo-trzebowanie na tego rodzaju us³ugi krajów rozwijaj¹cych siê. Eksportem us³ug geologicznych, geofizycznych i wier-tniczych zajmowa³y siê centrale handlu zagranicznego: Polimex-Cekop, Polservice, Kopex i Centrozap, a od 1974 r. Geopol, skupiaj¹cy siê wy³¹cznie na tej sferze dzia³alnoœci. Geolodzy wyje¿d¿aj¹cy za granicê pracowali w ró¿nych oœrodkach, wiêkszoœæ z nich w przedsiêbiorstwach geolo-gicznych i geofizycznych. Liczna grupa pochodzi³a z Pañ-stwowego Instytutu Geologicznego (PIG), a ponadto z uczel-ni, z Polskiej Akademii Nauk i przemys³owych oœrodków badawczych. Niniejsza publikacja koncentruje siê wy³¹cz-nie na udziale w pracach za granic¹ geologów z instytutu. By³y to ekspedycje grupowe, z ró¿n¹ liczb¹ uczestników, a tak¿e wyjazdy indywidualne. Cieszy³y siê one du¿ym zainteresowaniem geologów. Istotnym czynnikiem by³y uwarunkowania finansowe znacznie korzystniejsze ani¿eli krajowe. Równie donios³¹ rolê odgrywa³a chêæ sprawdze-nia siê w trudnych, nieznanych warunkach, rozszerzasprawdze-nia wiedzy i doœwiadczenia zawodowego, a tak¿e chêæ prze¿y-cia przygody.
Tematyka prac polskich geologów za granic¹, w tym geologów wywodz¹cych siê z PIG, by³a niezwykle szero-ka. Na czo³o wysuwaj¹ siê prace dotycz¹ce poszukiwania i dokumentowania z³ó¿ surowców mineralnych. Obejmo-wa³y one wiêkszoœæ podstawowych kopalin takich jak: rudy metali, wêgiel kamienny, surowce chemiczne oraz surowce skalne. Istotny udzia³ mia³y równie¿ prace karto-graficzne i to zarówno wykonywane na potrzeby geologii z³o¿owej, jak i realizowane w celu rozpoznania budowy geologicznej terenu. W tematyce prac przewija siê tak¿e problematyka hydrogeologiczna, na któr¹ sk³ada³y siê ba-danie poziomów wód podziemnych oraz zaopatrzenie
w wodê. Wœród specjalistów pracuj¹cych za granic¹ liczn¹ grupê stanowili geofizycy, którzy s³u¿yli wsparciem przy rozwi¹zywaniu problematyki z³o¿owej, hydrogeologicznej oraz zwi¹zanej z poznawaniem wg³êbnej budowy geolo-gicznej terenu.
Geolodzy z PIG mieli znacz¹cy udzia³ w ekspedycjach geologicznych w Mongolii i Wietnamie, gdzie sprawowali funkcje kierownicze. Ponadto realizowali kontrakty w ok. 20 krajach, wspó³dzia³aj¹c z geologami wywodz¹cymi siê z ró¿nych oœrodków w Polsce. Spoœród wszystkich kontyn-entów najszersza dzia³alnoœæ polskich geologów, w tym równie¿ z PIG, mia³a miejsce w Afryce. Najmniej liczne by³y wyjazdy indywidualne o zró¿nicowanym charakterze, ale w przewadze dotycz¹ce problematyki z³o¿owej oraz szkolnictwa geologicznego. Z instytutu wywodzi³a siê naj-wiêksza grupa ekspertów Organizacji Narodów Zjedno-czonych, którzy uczestniczyli w realizacji programów maj¹cych na celu rozpoznanie z³ó¿ kopalin w krajach s³abo rozwiniêtych.
Obok typowej dzia³alnoœci geologicznej poza granica-mi kraju w instytucie prowadzono prace maj¹ce na celu rozpoznanie œwiatowych rynków pod k¹tem mo¿liwoœci rozszerzenia eksportu w zakresie geologii i górnictwa. W 1975 r. powsta³ Zak³ad Geologii Gospodarczej Œwiata kierowany przez Zbigniewa Wernera, w którym zbierano dane na temat charakterystyki klimatycznej, demograficz-nej, przemys³owej i surowcowej poszczególnych krajów, wraz z ocen¹ mo¿liwoœci wejœcia z us³ugami geologicznymi na nowe rynki. Zebrane materia³y by³y pomocne dla pol-skich central handlowych oraz placówek dyplomatycznych.
Prezentowany tekst opiera siê na materia³ach dotych-czas publikowanych zarówno o charakterze sensu stricto zawodowym, jak i retrospektywnym. W grupie tych ostat-nich znajduje siê przede wszystkim dzie³o zbiorowe pt. Pol-scy geolodzy na piêciu kontynentach oraz cykl opracowañ wspomnieniowych wydanych przez Pañstwowy Instytut Geologiczny oraz Stowarzyszenie Emerytowanych Pracow-ników Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Publikacje
1
o treœci zawodowej w wiêkszoœci dotyczy³y ekspedycji geologicznych w Wietnamie i Mongolii, z czego czêœæ ukaza³a siê w Biuletynie Instytutu Geologicznego w serii Z badañ polskich geologów za granic¹.
Autor zdaje sobie sprawê z niekompletnoœci zebranego materia³u. Wynika to z faktu, ¿e wielu geologów z instytutu pracuj¹cych za granic¹ nie utrwali³o swoich doœwiadczeñ, dokonañ i prze¿yæ w formie pisemnej, a wielu z nich nie mo¿e ju¿ s³u¿yæ informacjami ustnymi. Z tego wzglêdu stopieñ szczegó³owoœci opisów dzia³alnoœci geologicznej w poszczególnych krajach jest bardzo zró¿nicowany. Nale-¿y jednak mieæ nadziejê, ¿e zgromadzone informacje wys-tarczaj¹co dobitnie dokumentuj¹ wieloletni dorobek i osi¹g-niêcia specjalistów z PIG-u w wykonawstwie prac poza granicami kraju.
EKSPEDYCJE GEOLOGICZNE Wietnam
W 1958 r. w³adze Demokratycznej Republiki Wietna-mu zwróci³y siê do polskiego rz¹du z proœb¹ o wykonanie na terytorium ich kraju prac geologicznych maj¹cych na celu rozpoznanie mo¿liwoœci udokumentowania z³ó¿ sur-owców mineralnych, w tym przede wszystkim rud ¿elaza. W sk³ad ekspedycji sk³adaj¹cej siê z geologów o ró¿nych specjalizacjach, a ponadto z geodetów i wiertników, wcho-dzili przede wszystkim geolodzy z instytutu, a tak¿e z przedsiêbiorstw geologicznych w Krakowie, Warszawie i Katowicach oraz z Uniwersytetu Warszawskiego. Prace trwa³y w okresie 1958–1963. Na etapie organizowania badañ kierownikiem ca³ego zespo³u by³ Eugeniusz Roma-niec z Przedsiêbiorstwa Geologicznego w Krakowie. W nas-têpnych latach szefami ekspedycji byli geolodzy z PIG: Roman Osika, Stanis³aw Kubicki i Eugeniusz Cieœla. W re-alizacji prac z ramienia instytutu uczestniczyli tak¿e: Fran-ciszek Ekiert, Olech Juskowiak, Lech Rembocha, Leszek Sawicki, January Sza³amacha, Ludwik Watycha i Jan Wyczó³kowski, a ponadto Julia Wyczó³kowska jako t³umacz (Œli¿ewski, 2005). W trakcie funkcjonowania eks-pedycji zmienia³ siê jej sk³ad osobowy, bowiem specjaliœci, ze wzglêdu na trudne warunki w klimacie tropikalnym, byli zatrudniani na okres od 8 miesiêcy do ok. 2 lat.
Przedmiotem zainteresowania by³ teren po³o¿ony w pó³-nocnej czêœci Wietnamu po zachodniej stronie Rzeki Czer-wonej z baz¹ w rejonie Bao-ha odleg³ym ok. 250 km na NE od Hanoi (Osika, 1967). W pierwszym etapie badañ skon-centrowano siê na wykonaniu zdjêcia geologicznego tere-nu o powierzchni ok. 1500 km2w skali 1 : 100 000 oraz zdjêcia szczegó³owego w skali 1 : 25 000. Ponadto rozpo-znanie obejmowa³o opróbowanie miejsc wystêpowania rud ¿elaza, analizy petrograficzne, mineralogiczne i chemiczne próbek, prace geofizyczne (metodami magnetycznymi i elektrycznymi) oraz wiercenia i roboty górnicze w postaci szybików i sztolni.
Rezultatem wykonanych prac by³o udokumentowanie czterech z³ó¿ rud ¿elaza; Qui-xa, Lang Vinh, Lang Co i Lang Lech o ³¹cznych zasobach ponad 135 mln ton (Œli¿ewski, 2005). Najwiêkszym jest z³o¿e limonitu Qui-xa, powsta³e w wyniku redepozycji z³ó¿ pierwotnych (Kubicki, 1967). Badania przeprowadzone przez polskich specjalistów do-prowadzi³y do udokumentowania tego z³o¿a w kat. C1,C2 i B. Analogiczny typ genetyczny reprezentuj¹ z³o¿a Lang Vinh i Lang Co.
Kolejne z rozpoznanych z³ó¿ Lang Lech stanowi¹ kwarcyty magnetyczne wystêpuj¹ce w obrêbie metamor-ficznych ska³ prekambryjskich. Oprócz z³ó¿, dla których wykonano dokumentacje geologiczne, polscy specjaliœci zarejestrowali 12 obiektów z interesuj¹cymi z punktu wi-dzenia gospodarczego skupieniami rud ¿elaza. Opracowano dla nich projekty dalszych prac badawczych, które zosta³y przekazane stronie wietnamskiej. Efekty badañ naszych geologów przedstawione zosta³y w kraju w Biuletynie Instytutu Geologicznego – Z badañ polskich geologów za granic¹ w 1967 r.
W latach 70. XX w. zosta³a nawi¹zana wspó³praca ze stron¹ wietnamsk¹, w sprawie z³o¿a pierwiastków ziem rzadkich Nâm Nâm Xe. W tej kwestii w Polsce wspó³pra-cowa³y instytucje: Instytut Badañ J¹drowych, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Politechnika Wroc³awska oraz Zak³ady Badawcze i Projektowe Miedzi Cuprum we Wroc-³awiu. Z³o¿e znajduje siê w pobli¿u granicy chiñskiej w obrêbie masywu górskiego Fansipan (Phan Xi Pãng) w prowincji Lâo Cai. Mineralizacja wystêpuje w formie równoleg³ych ¿y³, wœród kompleksu paleozoicznych ska³ osadowych. W 1972 r. polscy specjaliœci pobrali ze z³o¿a próbki, a w 1976 r. pobrano próbkê technologiczn¹ o wadze 200 t , a badania wykonywa³ m.in. PIG. Jerzy Kanasiewicz wraz z zespo³em opracowa³ projekt badañ na potrzeby szczegó³owego rozpoznania z³o¿a (Graniczny i in., 2013). Spodziewano siê udokumentowania zasobów sumy pierw-iastków ziem rzadkich ok. 230 000 t REO (Rare Earth Oxi-de). Oceny w terenie z³o¿a Nâm Nâm Xe, wraz z odleg³ym od niego o 40 km z³o¿em Dong Pao dokonywa³ Andrzej Rydzewski z IG. Dalsza wspó³praca w zakresie rozpozna-nia i górniczego zagospodarowarozpozna-nia z³o¿a Nâm Nâm Xe zosta³a przerwana ze wzglêdu na napiêt¹ sytuacjê militarn¹ na granicy chiñsko-wietnamskiej (Werner, 2005a).
Z inicjatywy J. Kanasiewicza zainteresowanie z³o¿ami ziem rzadkich skierowano na Mongoliê. Asumpt do takich dzia³añ da³a publikacja V.I. Kowalenki i N.V. W³adykina z pierwszej po³owy lat 70. XX w., zawieraj¹ca informacje o wystêpowaniu w Mongolii mineralizacji pierwiastków ziem rzadkich w karbonatytach (Sylwestrzak, 1993; Uber-na, 2012).
Mongolia
W Mongolskiej Republice Ludowej w ró¿nym czasie dzia³a³y zespo³y polskich geologów o odmiennym statusie organizacyjnym, z ró¿nymi zadaniami i na ró¿nych teryto-riach badawczych. Na czo³o wysuwaj¹ siê trzy ekspedycje: Polska Ekspedycja Geologiczna, Miêdzynarodowa Ekspe-dycja Geologiczna oraz Dwustronna Polsko-Mongolska Ekspedycja Geologiczna.
Polska Ekspedycja Geologiczna prowadzi³a badania w latach 1961–1964 na terenach po³o¿onych w zachodniej Mongolii. Koncentrowa³y siê one w okolicach: A³taj, Kobdo i U³an-gom. Ekspedycja by³a organizowana przez Przed-siêbiorstwo Geologiczne w Krakowie, ale merytoryczn¹ stron¹ prac kierowa³ Instytut Geologiczny, przy konsulta-cjach naukowych wicedyrektora instytutu Jana Czermiñ-skiego. Kierownictwo ekspedycji przez ca³y okres jej trwania z ramienia IG sprawowa³ Edmund Rutkowski, a uczestnikami byli: Sebastian Biernat, Stefan Cieœliñski, Andrzej Grocholski, Stefan Koz³owski, Ludomir M¹czka, W³adys³aw S³owañski, Marian Subieta, Wies³aw Szczepa-nowski i Ludwik Wójcik (Uberna, 2012).
Mongolia zachodnia jest zbudowana z utworów pre-kambru i paleozoiku ubogich w mineralizacjê kruszcow¹. W rejonie miejscowoœci A³taj sporz¹dzono wstêpn¹ mapê geologiczn¹ w skali 1 : 500 000, wykonano roboty poszu-kiwawcze, zdjêcie radiometryczne, szlichowe i metalo-metryczne w skali 1 : 200 000, a tak¿e badania geoelek-tyczne i hydrogeologiczne oraz analizy laboratoryjne pró-bek ze stref zmineralizowanych.
W rejonie Kobdo przeprowadzono kartowanie geolo-giczne terenu w skali 1 : 200 000. Prace te ujawni³y wystê-powanie kilkudziesiêciu miejsc z przejawami okruszcowa-nia, ale wiêkszoœæ z nich nie mia³a znaczenia praktycznego. Do dalszych, bardziej szczegó³owych badañ wytypowano dwa obszary. Sukcesem by³o odkrycie z³o¿a wêgla kamien-nego Dumda w rejonie Czandman, nadaj¹cego siê do eks-ploatacji odkrywkowej. Ponadto zlokalizowano z³o¿a wapieni przydatnych do produkcji wapna, z³o¿a glin cera-micznych oraz surowców ilastych, odpowiednich do wy-korzystania w produkcji cementu. Du¿ym osi¹gniêciem by³o przeprowadzenie badañ hydrogeologicznych i hydro-graficznych umo¿liwiaj¹cych budowê systemów
irygacyj-nych, stwarzaj¹cych warunki dla powiêkszenia bazy paszo-wej i powierzchni pól uprawnych.
Obszar U³an-gom by³ rozpoznawany w koñcowym okre-sie trwania ekspedycji. Wykonano zdjêcie geologiczne w skali 1 : 200 000, dziêki któremu ujawniono liczne miejsca mineralizacji, jednak¿e bez znaczenia przemys³owego (Uberna, 2005).
Prace wykonane przez polskich geologów doprowa-dzi³y do rozpoznania znacznych terenów zachodniej Mon-golii. Nie przynios³y one rezultatów w postaci odkrycia i udokumentowania z³ó¿ o istotnym znaczeniu gospodar-czym, bowiem szanse na takie efekty by³y zupe³nie zniko-me. Nale¿y s¹dziæ, ¿e stronie mongolskiej zale¿a³o bardziej na tym, aby badane obszary definitywnie wykluczyæ z dal-szych rozwa¿añ surowcowych. Ponadto wiod¹c¹ rolê w przy-dzielaniu terenów do badañ odgrywali Rosjanie, którzy starannie dbali o to, aby geologom z bratnich narodów nie przypad³y do szczegó³owych badañ obszary o du¿ym po-tencjale surowcowym.
Dwustronna Polsko-Mongolska Ekspedycja Geologicz-na podjê³a dzia³alnoœæ w zwi¹zku ze wzrostem zaintereso-wania w Polsce, w drugiej po³owie lat 70. XX w. pierwiastkami ziem rzadkich. Mongolia stwa-rza³a realne szanse na ich pozyskanie. W tym celu wyje¿d¿a³y z Instytutu Geologicznego gru-py ekspertów; pierwsza w 1979 r. w sk³adzie: Wac³aw Ryka, Ryszard Podstolski i Andrzej Stachowiak, kolejna w 1980 r. – Ryszard Pod-stolski, Andrzej Stachowiak i Janusz Uberna, oraz trzecia w 1981 r. – Jerzy Kanasiewicz i Janusz Uberna. W 1983 r. powo³ano pol-sko-mongolsk¹ grupê ekspertów pod kierun-kiem Stanis³awa Kubickiego, z udzia³em Ryszarda Podstolskiego, Jerzego B. Miecznika i Olecha Juskowiaka oraz geologów mongol-skich D. Dorzhotova i C. Cedena (ryc. 1). Rok póŸniej formalnie powo³ano Dwustronn¹ Pol-sko-Mongolsk¹ Ekspedycjê Geologiczn¹. Sta-nowisko kierownika ekspedycji obj¹³ Mongo³ – N. Chuderbat, natomiast Janusz Uberna zosta³ g³ównym geologiem, kierownikiem kontraktu dla polskiej grupy oraz kieruj¹cym pracami geo-logicznymi dla poszukiwania i udokumentowa-nia z³ó¿ pierwiastków ziem rzadkich w Mongolii. Poza J. Ubern¹ w ekspedycji uczestniczyli: Mieczys³aw Borys³awski, Stefan Cwojdziñski, Jerzy Fortuna, Leszek Giro, Tadeusz Grott, Tomasz Janicki, Waldemar JóŸwiak, Olech Juskowiak, Longin Kaleta, Marek Kasprowicz, Leszek Krzemiñski, Stanis³aw Kubicki, Stanis³aw Lisicki, Andrzej Maciejew-ski, Andrzej Magdziarz, Bogus³aw Marcinkowski (ryc. 2), Andrzej Midak, Ryszard Podstolski, Jacek Str¹k, Ryszard Tyda i Zbigniew ¯ó³towski (Podstolski, Uberna, 2005). W tym okresie grupa terenowa by³a wspomagana przez Barbarê Bañkowsk¹, Bo¿enê Budzick¹, Krystynê Jakimo-wicz-Hnatyszak, Teresê Jêdral i Teresê Morawsk¹, które w laboratorium chemicznym w U³an Bator wykonywa³y badania chemiczne próbek pobranych w terenie.
Przedmiotem zainteresowania by³y wyst¹pienia pier-wiastków ziem rzadkich £ugijn Go³ oraz Muszugaj Chuduk na pustyni Gobi (Ryka, 1992; Miecznik, 2011). Okruszco-wanie pierwiastkami ziem rzadkich £ugijn Go³ zwi¹zane jest z masywem sjenitowym po³o¿onym 50 km na SW od miej-scowoœci Chatan-bu³ag. W 1984 r. J. Uberna i S. Kubicki z udzia³em geologa mongolskiego N. Chuderbata oraz Ryc. 1. Osada Khaliw w rejonie £ugijn Go³ (Gobi). Od lewej: geolog Ceden
z Mongolskiej Akademii Nauk, Stanis³aw Kubicki, geolog Dorzhotov z Instytutu Geologii w U³an Bator, Olech Juskowiak, Ryszard Podstolski, NN – kierowca i kucharz, wiosna 1983 r. Fot. J.B. Miecznik
Fig. 1. The settlement of Khaliw in the Lugiin Gol (Gobi) region. From the left: geologist Ceden of the Mongolian Academy of Sciences, Stanis³aw Kubicki, geologist Dorzhotov from the Institute of Geology in Ulaanbaatar, Olech Jusko-wiak, Ryszard Podstolski, NN – driver and chef, Spring 1983. Photo by J.B. Miecznik
Ryc. 2. Bogus³aw Marcinkowski gotowy do pobierania próbek na masywie £ugijn Go³. Fot. L. Krzemiñski
Fig. 2. Bogus³aw Marcinkowski ready for sampling in the Lugiin Gol Massif. Photo by L. Krzemiñski
przedstawiciela Geopolu – Leszka Kie³czewskiego opra-cowali projekt prac geologicznych dla rozpoznania z³o¿a £ugijn Go³. G³ównym celem badañ by³y ¿y³y karbonatyto-we, wystêpuj¹ce w pó³nocnej i pó³nocno-zachodniej czêœci masywu, w których skupiaj¹ siê minera³y ziem rzadkich. Rozpoznanie obejmowa³o obszar o powierzchni 28,3 km2, skartowany w skali 1 : 5000. Dla bli¿szego zbadania ¿y³ wykonano 163 otwory wiertnicze g³êbokoœci od 25 do 250 m. Prace polowe zakoñczono w 1989 r. po udokumentowaniu 20 stref zmineralizowanych o œredniej zawartoœci REO w karbonatytach 3%. Rozpoznanie i udokumentowanie z³o¿a £ugijn Go³ mo¿na zaliczyæ do najwiêkszych sukcesów pol-skich geologów za granic¹ (Uberna, 2005).
Drugi rejon wystêpowania pierwiastków ziem rzadkich Muszugaj Chuduk by³ rozpoznawany na wniosek mongol-skiego Ministerstwa Geologii i Przemys³u Wydobywcze-go. Polscy geolodzy skartowali teren w skali 1 : 50 000. Ujawniono obecnoœæ szeregu ¿y³ karbonatytowych o lokal-nej zawartoœci kilkunastu procent REO. Dalszych prac nie prowadzono, bowiem w 1990 r. grupê rozwi¹zano (Uber-na, 2005).
W 1975 r. zosta³a utworzona Miêdzynarodowa Ekspe-dycja Geologiczna. W jej sk³ad wchodzili przedstawiciele Bu³garii, Czechos³owacji, Mongolii, Niemieckiej Republi-ki Demokratycznej, PolsRepubli-ki, Wêgier i Zwi¹zku RadziecRepubli-kie- Radzieckie-go, a w pocz¹tkowym okresie równie¿ Kuby i Rumunii. Przyjêto zasadê, ¿e funkcjê kierownika MEG-u sprawuje Mongo³, a g³ównego geologa – Rosjanin. Narodowe grupy geologiczne tworzyli Bu³garzy, Czechos³owacy, Polacy i Wêgrzy, a w ka¿dej z nich byli geolodzy, technicy, robot-nicy i mongolski personel pomocniczy. Przez kilka lat kie-rownikiem ekipy polskiej by³a Hanna Chiliñska z IG.
W latach 1976–1978 funkcjonowa³a grupa nr 2 pod kierownictwem Andrzeja Grocholskiego, której zadaniem by³o rozpoznanie budowy geologicznej oraz przejawów mineralizacji w pó³nocnokeruleñskim rejonie kruszconoœ-nym. Badania dotyczy³y mineralizacji wolframem, molib-denem, rtêci¹, polimetalami oraz okruchowych wyst¹pieñ kasyterytu i z³ota. Wykonano zdjêcie geologiczne w skali 1 : 200 000, wraz z pracami wiertniczymi i górniczymi, oraz opróbowanie, w celu przeprowadzenia analiz petro-graficznych, mineralogicznych i chemicznych. (Podstol-ski, Uberna, 2005).
W okresie 1978–1979 na obszarze Aimaku Chentej-skiego w pó³nocno-wschodniej Mongolii dzia³a³a grupa nr 7 kierowana przez Ryszarda Podstolskiego. Zespó³ prowa-dzi³ prace kartograficzno-poszukiwawcze na powierzchni 400 km2, wraz z wierceniami i robotami ziemnymi. Doko-nano rozpoznania budowy geologicznej terenu i wytypo-wano rejony perspektywiczne pod wzglêdem surowcowym, w tym rud polimetali, wolframu, cyny i fluorytu (Podstol-ski, Uberna 2005).
W 1979 r. na obszarze Urgun-Szire w Aimaku Chentej-skim we wschodniej Mongolii pod kierunkiem Stanis³awa Lisiakiewicza, a póŸniej Andrzeja Grocholskiego praco-wa³a grupa nr 12. Jej zadaniem by³o wykonanie zdjêcia geologicznego w skali 1 : 50 000 na powierzchni 400 km2, wraz z rozpoznaniem geofizycznym, geochemicznym i szli-chowym, oraz dokonanie oceny terenu pod k¹tem surow-cowym, przede wszystkim w zakresie wystêpowania poli-metali (Podstolski, Uberna, 2005).
W 1980 r. w pó³nocno-wschodniej Mongolii ok. 100 km na wschód od Öndörchanu dzia³a³a grupa nr 18. Prace poszukiwawcze by³y ukierunkowane na z³o¿a rud cyny.
W latach 1981–1982 we wschodniej czêœci Aimaku Wschodniogobijskiego prace prowadzi³a grupa nr 26, w pierwszym okresie prac kierowana przez Zdzis³awa Sili-woñczuka. Obok wykonania zdjêcia geologicznego w skali 1 : 50 000 jej celem by³o okreœlenie mo¿liwoœci wystêpo-wania surowców mineralnych, przede wszystkim w odnie-sieniu do okruszcowania miedzi¹ i molibdenem. Poza powierzchniowymi pracami kartograficznymi wykonano wiercenia, rowy poszukiwawcze, szybiki i opróbowanie metalometryczne.
Na obszarze gobijskim w 1983 r. dzia³a³a ponadto gru-pa nr 31 o zbli¿onych zadaniach. Prace wykonywane na Gobi nie przynios³y pozytywnych rezultatów i w efekcie powrócono z badaniami w rejon Chenteju.
W 1985 r. zosta³o wprowadzone nowe nazewnictwo grup – wszystkie zespo³y polskie otrzyma³y nr 3, do które-go do³¹czano cz³on nawi¹zuj¹cy do nazwy geograficzej miejsca, w którym odbywa³a siê ekspedycja. W latach 1985–1986 na Gotor Obo funkcjonowa³a trzecia undurszi-reñska, któr¹ w 1986 r. kierowa³ Ryszard Podstolski. Wy-kona³a ona bardzo szeroki zakres prac: szczegó³owe zdjêcie geologiczne na terenie 45,5 km2
, marszruty poszukiwaw-cze na powierzchni 60 km2i 33 otwory wiertnicze. Rezulta-tem rozpoznania by³a ocena perspektyw z³o¿owych wystê-powania polimetali, metali ziem rzadkich, z³ota, fluorytu oraz mineralizacji srebrowo-polimetalicznej na znacznym obszarze. W 1988 r. polscy geolodzy zakoñczyli dzia-³alnoœæ terenow¹ w Miêdzynarodowej Ekspedycji Geolo-gicznej. W 1989 r. Polska z³o¿y³a oficjaln¹ deklaracjê o wycofaniu siê z dalszego udzia³u w tych pracach (Pod-stolski, Uberna, 2005).
Podczas d³ugiego okresu dzia³alnoœci miêdzynarodo-wych ekip geologicznych w Mongolii wykonano ogromn¹ pracê dla rozpoznania budowy geologicznej tego kraju oraz oceny perspektyw surowcowych i mo¿liwoœci prze-mys³owego wykorzystania kopalin. Skartowano w skali 1 : 200 000 ponad 21 tys. km2
, przygotowano ponad 40 arkuszy mapy geologicznej w skali 1 : 50 000 oraz przesz³o 20 opracowañ geologiczno-surowcowych. Sporz¹dzono do-kumentacje geologiczne z³ó¿: Serwen (fluorytu), Öndur--Cagan Obo (wolframu i molibdenu), Mungun-Öndur (sre-bra i polimetali), które stanowi³y podstawê do podjêcia dzia³añ zmierzaj¹cych do gospodarczego ich wykorzystania. W Miêdzynarodowej Ekspedycji Geologicznej praco-wa³ liczny zespó³ geologów z Instytutu Geologicznego. Poza wymienionymi wczeœniej kierownikami grup byli to: Hanna Chiliñska, Stefan Cieœliñski, Zenon Gajewski, Tadeusz Grott, Jerzy Jerzmañski, Olech Juskowiak, Longin Kaleta, Stefan Kotliñski, Zbigniew Kozydra, Andrzej Magdziarz, Andrzej Midak, Antoni Pizon, Jacek Sie-mi¹tkowski, Andrzej Stachowiak, Jacek Str¹k, Mie-czys³aw Studencki, Marian Subieta, Bronis³aw Szymañski, Janusz Uberna, Tadeusz W¹tkowski i Jacek Zaj¹czkowski (Podstolski, Uberna, 2005). Czas pracy geologów w Mon-golii wynosi³ zazwyczaj od dwóch do czterech lat. Niekie-dy by³ on d³u¿szy, zw³aszcza w przypadkach, kieNiekie-dy by³a to dzia³alnoœci zwi¹zana z wiêcej ani¿eli jedn¹ ekspedycj¹ geologiczn¹. Do swoistych rekordzistów nale¿eli: Janusz Uberna (lata 1978–1979; 1984–1990), Ryszard Podstolski (1978–1979; 1981–1983; 1983–1984; 1986–1987) oraz Andrzej Grocholski (1963–1964; 1976–1978; 1979–1980). Wieloletnia dzia³alnoœæ geologiczna Polaków w Mon-golii nie przysporzy³a naszemu krajowi korzyœci gospodar-czych. Mimo pewnych nadziei na udzia³ w efektach górniczego zagospodarowania z³ó¿ oraz ich eksploatacji
okaza³o siê, ¿e nasz udzia³ mia³ na celu wy³¹cznie œwiad-czenie pomocy w powiêkszaniu bazy surowcowej Mongo-lii, RWPG i Zwi¹zku Radzieckiego. Napewno by³ to okres zdobywania niezwykle cennych doœwiadczeñ zawodowych przez naszych geologów.
Afryka
Algieria
Geolodzy instytutowi pracowali na kontynencie afry-kañskim w 15 krajach. Dzia³alnoœæ ta obejmowa³a najszer-szy wachlarz zagadnieñ, w porównaniu z innymi regionami œwiata. Obok zadañ samodzielnych uczestniczyli oni rów-nie¿ w pracach prowadzonych przez przedsiêbiorstwa geo-logiczne z Polski. Spoœród krajów afrykañskich, to w³aœnie w Algierii odbywa³y siê liczne kontrakty zawierane przez polskie centrale handlowe i obejmuj¹ce wielk¹ ró¿norod-noœæ problematyki geologicznej. W 1984 r. zosta³a zawarta wieloletnia umowa pomiêdzy Geopolem, a algiersk¹ firm¹ EREM (Enterprise Nationale de Recherches Miniere), która okreœla³a kierunki i zakres prac polskich geologów w dziedzinie poszukiwañ surowców mineralnych. Obej-mowa³a ona szeroki wachlarz kopalin, w tym surowce ila-ste, sól kamienn¹, siarkê, fosforyty, wêgiel kamienny oraz rudy metali.
1. W 1977 r. w Algierii w celu dokonania oceny per-spektyw znalezienia soli potasowych przebywa³a grupa specjalistów z Instytutu Geologicznego. W sk³ad zespo³u wchodzili: kierownik W³odzimierz Zaj¹czkowski oraz konsultanci: Janusz Uberna, Zbigniew Werner i Andrzej Kühn. Na podstawie materia³ów archiwalnych wytypowa-no dwie trasy rozpoznania terewytypowa-nowego: wschodnia – Algier–Konstantyna–Biskira–Satif–Algier oraz zachodnia – Algier–Oran–Baszszar–Algier, ich celem by³o wytypo-wanie obiektów do bardziej szczegó³owych badañ. Doty-czy³o to obszarów, w których stwierdzono obecnoœæ for-macji solonoœnej. Drugi etap poszukiwañ soli potasowych rozpocz¹³ siê pod koniec 1984 r. i by³ realizowany przez Zbigniewa Wernera i Andrzeja Borys³awskiego. Opraco-wano projekt prac obejmuj¹cy badania sejsmiczne, geo-elektryczne i radiometryczne oraz wiercenia. Rozpoznanie geologiczne nie ujawni³o obecnoœci soli potasowych i wy-kaza³o, ¿e ich rozprzestrzenienie nie wykracza poza grani-ce Maroka (Werner, 2005b).
2. W 1977 r. pojawi³a siê sprawa poszukiwañ z³ó¿ siarki rodzimej w Algierii. Pierwszy etap by³ realizowany przez grupê geologów z Przedsiêbiorstwa Geologicznego w Kiel-cach, w której rolê doradcy naukowego pe³ni³ specjalista w tej dziedzinie Boles³aw Kubica z IG. Dotyczy³ on pene-tracji pó³nocnej, przybrze¿nej strefy pomiêdzy Marokiem a Tunisem oraz przedpola Sahary na linii Tebessa– Biskira–Laghuat–Mont Hodua–D¿ilfa–Hauts Plateaux. Efek-tem tych prac by³o wytypowanie rejonów najbardziej per-spektywicznych. Nale¿a³y do nich: basen dolnego Chelfu, basen z siarczanami eoceñskimi w Mont Chodna – od zachodu, oraz baseny Guelma i Sedrata k. Konstantyny na wschodzie kraju. Dla nastêpnego etapu badañ obejmu-j¹cego basen dolnego Chelfu w 1982 r. opracowano pro-jekt, który nie zosta³ zaakceptowany przez stronê algiersk¹ ze wzglêdu na zbyt szeroki zakres prac. Przygotowano nastêpn¹ koncepcjê, ze znacznie wê¿szym zakresm badañ i krótszym czasem ich realizacji, którego wspó³autorem by³ Boles³aw Kubica.
Basen Chlef, po³o¿ony w przymorskiej strefie Atlasu Telskiego stanowi w¹sk¹ strukturê wyd³u¿on¹ w kierunku
SW–NE. Jest ona zbudowana z utworów dolnego i górnego miocenu oraz pliocenu. Pierwsze badania przeprowadzone w dwóch wybranych fragmentach basenu dolnego Chelifu nie przynios³y pozytywnych wyników. Dopiero w koñco-wej fazie kontraktu w 1988 r. trzy otwory penetracyjne odwiercone w antyklinie D¿abal Rari ujawni³y wapienie ze skupieniami siarki. Ekonomiczne znaczenie mia³y osiarko-wane wapienie pogipsowe o mi¹¿szoœci 20 m. Tego typu utwory nawiercono nastêpnie czterema otworami w anty-klinalnej strukturze Al-Arbi na SE od Mazouna. By³y to przemys³owe koncentracje siarki w iloœci ok. 8 mln t na 1 km2(Kubica, 2005).
3. Przez d³ugi czas by³y prowadzone w Algierii badania karbonu pod k¹tem udokumentowania z³ó¿ wêgla kamien-nego na Saharze. Podjê³a je w drugiej po³owie lat 70. XX w. grupa geologów, w wiêkszoœci z IG, pod kierunkiem Jana Jasionowicza z Oddzia³u Karpackiego. PóŸniej prace by³y kontynuowane przez kilkunastoosobowy zespó³ kierowany przez Jana Pa³ysa z Oddzia³u Górnoœl¹skiego. Rozpoznano budowê geologiczn¹ obszaru wystêpowania karbonu, a tak¿e udokumentowano z³o¿e wêgla kamiennego Mezarif po³o-¿one 40 km na wschód od Baszszar. W 1984 r. badania podj¹³ zespó³ geologów z Oddzia³u Górnoœl¹skiego insty-tutu – Albin Zdanowski (kierownik) oraz Zbigniew Bu³a i Ryszard Malicki. Konsultantem w trakcie realizacji prac by³ Józef Porzycki. Zadanie polega³o na rozpoznaniu karbo-nu w basenach Tinduf, Rid¿an i Timimun, a tak¿e rejokarbo-nu Baszszar–Abadila i Mezarif. £¹czna powierzchnia basenów karboñskich w obrêbie Sahary algierskiej jest wiêksza od obszaru Polski.
Basen Tinduf, reprezentuj¹cy pod wzglêdem struktural-nym rozleg³¹ syneklizê, jest po³o¿ony przy granicy z Maro-kiem. Rozpoznanie opiera³o siê na badaniu wychodni kar-bonu oraz na wykonanym do g³êbokoœci 1015 m otworze wiertniczym, a tak¿e wczeœniejszych wierceniach. W pro-filu stwierdzono jedynie cienkie wk³adki wêgla o mi¹¿szo-œci do 35 cm. Synekliza Reggane po³o¿ona ok. 700 km na po³udnie od Baszszar tworzy strukturê asymetryczn¹. Oce-nê wêglonoœnoœci karbonu przeprowadzono na podstawie profili czterech otworów naftowych wykonanych wczeœ-niej przez Francuzów. Wœród ska³ ilasto-mu³owcowych karbonu ujawniono jedynie nieliczne odciski roœlin. W œwie-tle tych wyników zrezygnowano z wiercenia planowanego otworu. Kolejna struktura karboñska Timimun znajduje siê ok. 300 km na SE od Baszszar. W jej obrêbie wykonano uprzednio kilka otworów naftowych, z których tylko jeden ujawni³ œlady zwêglonej substancji organicznej. Odwierco-ny na potrzeby rozpoznania karbonu otwór wykaza³ jedy-nie cienk¹ wk³adkê mu³owca ze zwêglonymi szcz¹tkami roœlinnymi (Zdanowski, Bu³a, 2005).
Badania przeprowadzone w trzech strukturach wyka-za³y, ¿e w l¹dowych osadach karbonu, ze wzglêdu na suchy klimat, brak by³o sprzyjaj¹cych warunków dla bujnego rozwoju roœlinnoœci.
4. W latach 1981–1984 by³y prowadzone rekonesansowe prace poszukiwawcze przez grupê polsko-algiersk¹ w po-³udniowo-zachodniej czêœci Sahary na obszarze okreœla-nym nazw¹ Eglab. W sk³ad zespo³u, którego kierownikiem by³ Marek Nieæ z Akademii Górniczo-Hutniczej, wchodzi-li przede wszystkim geolodzy z Przedsiêbiorstwa Geolo-gicznego we Wroc³awiu, ale równie¿ z Instytutu: Anna Dziedzic, Wojciech Morawski, January Sza³amacha i Julia Wyczó³kowska.
Masyw Eglab jest zbudowany ze ska³ magmowych i me-tamorficznych, przede wszystkim dolnoproterozoicznych.
Program badañ przewidywa³ wykonanie rekonesansowych prac poszukiwawczych w obrêbie masywu Eglab i w jego bezpoœrednim otoczeniu, weryfikacjê i uzupe³nienie map francuskich w skali 1 : 200 000, potwierdzenie wczeœniej stwierdzonych wyst¹pieñ kopalin oraz ocenienie perspek-tyw z³o¿owych. Efektem prac by³o zweryfikowanie 12 arkuszy map geologicznych w skali 1 : 200 000 oraz przy-gotowanie materia³ów z prac kartograficznych i badañ ra-diometrycznych. W przypadku anomalii geochemicznych, geofizycznych oraz stwierdzenia ska³ hydrotermalnie prze-obra¿onych na podstawie bardziej szczegó³owych obser-wacji sporz¹dzono mapy geologiczne w skalach 1 : 50 000, 1 : 25 000 lub wiêkszych. Badania potwierdzi³y wczeœniej-sze opinie o ubóstwie mineralizacji w ska³ach masywu Eglab. Pewien wyj¹tek stanowi³y wyst¹pienia okruszco-wania molibdenem i uranem, stwarzaj¹ce szanse na znale-zienie skupieñ o charakterze z³o¿owym (Nieæ, 2005).
5. Polscy geolodzy prowadzili równie¿ prace zwi¹zane z poszukiwaniem rud ¿elaza. Dotyczy³y one rejonu czyn-nych kopalñ Ouenza i Bou-Khadra w s¹siedztwie granicy z Tunezj¹ oraz szeroko zakrojonej prospekcji obejmuj¹cej obszar pó³nocno-wschodniej Algierii. Kontrakt odbywa³ siê w okresie 1985–1988. Rozpoznanie w s¹siedztwie eks-ploatowanych z³ó¿ by³o wykonywane g³ównie przez geo-logów z Przedsiêbiorstwa Geologicznego w Warszawie. Rudy ¿elaza o znaczeniu przemys³owym w rejonie Ouenzy s¹ zwi¹zane z wapieniami aptu, które tworz¹ j¹dra wielkich antyklin powsta³ych w wyniku podnoszenia siê triasowych diapirów gipsowo-solnych. Zespo³em zajmuj¹cym siê roz-poznaniem regionalnym kierowa³ Bronis³aw Szymañski z Instytutu Geologicznego. Rekonesans skupia³ siê na po-szukiwaniu struktur o analogicznej budowie i sk³adzie lito-logicznym, jak w rejonie Ouenzy. Badania nie przynios³y sukcesów surowcowych, ale sta³y siê Ÿród³em szerokiego rozpoznania geologicznego (Parecki, 2005).
6. W latach 1985–1988 by³ opracowywany temat doty-cz¹cy wystêpowania fosforytów przez zespó³ Stefana Cieœ-liñskiego (kierownik grupy) i Tadeusza W¹tkowskiego z udzia³em pracowników algierskich, w tym równie¿ fizycz-nych, w sumie ok. 60 osób. Zadanie polega³o na udoku-mentowaniu zasobów fosforytów w s¹siedztwie istniej¹cej kopalni, której rezerwy by³y na wyczerpaniu. Teren bêd¹cy przedmiotem zainteresowania znajduje siê w rejonie Bir al-Atir, w pó³nocno-wschodniej czêœci Sahary, ok. 100 km na po³udnie od Tebessy. Problem by³ wa¿ny, poniewa¿ Algieria przez wiele lat by³a znacz¹cym eksporterem fosfor-ytów. Istotn¹ przes³ank¹ dla poszukiwañ by³ fakt, i¿ pok³ady fosforytów wystêpowa³y w pobli¿u granicy po stronie tunezyjskiej. Rejon Bir al-Atir pod przykryciem osadów czwartorzêdowych jest zbudowany z wapieni, dolomitów i margli górnej kredy, paleocenu i eocenu. Fosforyty s¹ zwi¹zane z utworami górnego paleocenu. Prace prowadzo-ne przez obu geologów z instytutu w pierwszym etapie obejmowa³y zdjêcie geologiczne na powierzchni 400 km2
, nastêpnie odwiercono 97 otworów oraz wykonano ponad 60 rowów poszukiwawczych (Cieœliñski, W¹tkowski, 1991).
Efektem koñcowym by³o odkrycie czterech z³ó¿ fosfo-rytów i opracowanie dla nich dokumentacji geologicznych. Mi¹¿szoœæ pok³adu w przewadze waha³a siê od 12 do 32 m. Polscy geolodzy udokumentowali w rejonie Bir al-Atir 2,3 mld t fosforytóww strefie g³êbokoœci do 400 m. Nato-miast zasoby szacunkowe do g³êbokoœci 700 m oceniono na 25 mld t. By³ to wspania³y sukces, zapewniaj¹cy d³ugo-trwa³e wydobycie i eksport fosforytów, co przeros³o wszel-kie oczekiwania strony algierswszel-kiej (Cieœliñski, 2013).
7. W okresie 1985–1987 regionalne badania surowców ilastych w pó³nocno-zachodniej Algierii prowadzi³ Piotr Œnie¿ek. Projekt prac zosta³ skonstruowany na podstawie materia³ów archiwalnych dostarczoneych przez stronê al-giersk¹. Rozpoznanie obejmowa³o wiercenia oraz analizy materia³ów ilastych. Przedmiotem zainteresowania Algier-czyków by³ wy³¹cznie surowiec do produkcji ceramiki sanitarnej, jednak¿e na znalezienie takiego surowca szans nie by³o (Œnie¿ek, 2005).
8. W latach 1985–1989 Ryszard Strzelecki kierowa³ realizacj¹ projektu poszukiwañ rud miedzi oraz innych metali w mioceñskich masywach wulkanicznych zbudo-wanych z andezytów i dacytów w pó³nocnej czêœci Atlasu Telskiego. S¹ one rozmieszczone wzd³u¿ wybrze¿a Morza Œródziemnego pomiêdzy Algierem, a granic¹ z Marokiem. W czerwcu 1985 r. Strzelecki przedstawi³ dyrekcji general-nej EREM projekt prac poszukiwawczych, który obj¹³ trzy masywy wulkaniczne: Masirda po³o¿ony przy granicy z Ma-rokiem, Tifraouine znajdujacy siê ok. 20 km na zachód od Oranu oraz wychodnie wulkanitów w okolicach miasta Szarszal, ok. 60 km na zachód od Algieru.
W ci¹gu dwóch pierwszych lat w wymienionych masy-wach wykonano zdjêcie geochemiczne i szlichowe oraz zdjêcia radiometryczne i polaryzacji spontanicznej. W ko-lejnych latach zajêto siê bardziej szczegó³owym badaniem ujawnionych anomalii geochemicznych i geofizycznych w masywach Masirda i Tifraouine. Poza uszczegó³owieniem rozpoznania geochemicznego i geofizycznego w ka¿dym z nich wykonano po kilka otworów wiertniczych, o g³êbo-koœci do 300 m. W centralnym laboratorium EREM wyko-nano oznaczenia chemiczne i mineralogicznopetro-graficz-ne (inf. ustna Strzelecki, 2020). W trakcie realizacji zada-nia konsultantami ze strony polskiej byli Wac³aw Ryka i Andrzej Rydzewski. W grudniu 1989 r. prace przerwano ze wzglêdu na napiêt¹ sytuacjê polityczn¹ i zbli¿aj¹c¹ siê wojnê domow¹ w Algierii. Mineralizacja rudna w masy-wach Masirda i Tifraouine nie przedstawia wartoœci prze-mys³owej, tym niemniej zosta³a ona zaznaczona na Mapie surowców mineralnych Algierii.
9. W latach 1985–1987 w strefie pomiêdzy Wielkim Ergiem Zachodnim na pó³nocy i kamienist¹ pustyni¹ Tani-zruftu na po³udniu, wzd³u¿ oaz Touat pracowa³a grupa geo-logiczno-kartograficzna z instytutu – Micha³ Wilczyñski, Jerzy B. Miecznik, Olech Juskowiak i Mieczys³aw Studenc-ki, z któr¹ œciœle wspó³pracowa³ geofizyk W³odzimierz J. Moœcicki z AGH (ryc. 3). Wiosn¹ 1987 r. Miecznika i Stu-denckiego zast¹pili Antoni Pizon i Jêdrzej Pokorski (Stu-dencki, 2005). Miejscem sta³ej bazy w ca³ym okresie by³ Baszszar. Zadaniem zespo³u by³o wykonanie mapy geolo-gicznej w skali 1 : 200 000 wraz z prospekcj¹ geoche-miczn¹ na obszarze 10 000 km2arkusza Reggane. Z piasków czwartorzêdowych wystêpuj¹cych w wadi by³y pobierane próbki szlichowe. Na pocz¹tku 1986 r. dalsze prace zosta³y przerwane, bez spe³nienia wymogu wykonania sprawozda-nia z badañ. Wed³ug przypuszczeñ naszych geologów, przy-czyn¹ tego mog³o byæ stwierdzenie obecnoœci diamentów, których w tym czasie w rejonie Reggane poszukiwa³a eki-pa radziecka. Dzia³alnoœæ polskiej ekipy zosta³a przenie-siona na arkusze mapy Adrar i El Kseibat.
10. W 1986 r. geolodzy z Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG podjêli prace poszukiwawcze stratyfikowanych z³ó¿ rud polimetali w utworach mezozoicznych i kenozoicznych na obszarze pó³nocno-wschodniej Algierii. Ludwik Lenarto-wicz i Tymoteusz Wróblewski opracowali projekt prac, który dotyczy³ g³ównie struktur wschodniego Atlasu Saharyjskiego.
Zakres badañ obejmowa³ zdjêcie geologiczne wykonane na podstawie ok. 550 km marszrut, opróbowañ geoche-micznych, litostratygraficznych i mineralogiczno-petro-graficznych oraz chemicznych dla okreœlenia zawartoœci metali. W 1987 r. Wróblewski zosta³ zast¹piony przez Bogus³awa B¹ka z Krakowa.
Rekonesans ujawni³ przejawy mineralizacji Pb, Zn i Cu zwi¹zane z diapirami triasowymi i wystêpuj¹ce w ska³ach wêglanowych aptu i turonu, tworz¹cymi struktury antykli-nalne. Badania terenowe zosta³y zakoñczone raportem oraz projektem dalszych prac bardziej szczegó³owego rozpo-znania terenów najbardziej perspektywicznych. Niestety ze wzglêdu na pog³êbiaj¹cy siê kryzys ekonomiczny w Al-gierii oraz napiêcia spo³eczne dzia³alnoœæ przerwano (Le-nartowicz, B¹k, 2005).
Benin
W 1974 r. pracê na 10-letnim kontrakcie ONZ w Beni-nie (wówczas kraj nazywa³ siê Dahomej) jako ekspert w dziedzinie geochemii, podj¹³ Tadeusz
Dep-ciuch. W Cotonou zorganizowa³ laboratorium chemiczno-geochemiczne. Wykonano w nim po-nad pó³ miliona oznaczeñ geochemicznych, w tym równie¿ dla innych krajów afrykañskich. Prowadzi³ tak¿e poszukiwania surowców mine-ralnych, które przyczyni³y siê do odkrycia z³ó¿ fosforytów, z³ota, marmurów, kaolinu i surow-ców ceramiki budowlanej (Miecznik, 2014).
Burundi
Józef Lis pracowa³ w Republice Burundi jako ekspert ONZ w dziedzinie geochemii i geo-logii z³o¿owej w latach 1981–1984 (Wspomnie-nia, 2009). Zadanie polega³o na sporz¹dzeniu zdjêcia geochemicznego (1 : 100 000), g³ównie w po³udniowej czêœci kraju na powierzchni ok. 8000 km2
. Badania by³y prowadzone pod k¹tem poszukiwañ z³ó¿ rud niklu, kobaltu, miedzi, wanadu, ziem rzadkich i z³ota. Analizy che-miczne próbek wykonywano w stolicy kraju – Bujumbury. Prace geologiczno-poszukiwawcze przeprowadzano w ramach Programu Rozwoju
ONZ, który by³ realizowany w Burundi od 1972 r. Do-nios³ym osi¹gniêciem tego programu by³o odkrycie i udo-kumentowanie laterytowych z³ó¿ niklu oraz z³o¿a wanadu (Lis, 2005).
Gabon
W latach 1972–1973 Stanis³aw Przenios³o (ryc. 4) pro-wadzi³ w tym kraju strategiczne poszukiwania geochemicz-ne – w obrêbie trójk¹ta wyznaczogeochemicz-nego przez miejscowoœci Lastoursville, Makou i Okandia. Ze wzglêdu na potencjal-ne znaczenie surowców mipotencjal-neralnych dla gospodarki Gabonu ONZ uruchomi³ kilkuletni projekt poszukiwañ geologicz-nych. Obszar objêty badaniami geochemicznymi jest zbu-dowany z dwóch jednostek geologicznych: archaicznego masywu granitowego oraz proterozoicznych serii osadowych – konglomeratów, ró¿noziarnistych piaskowców, dolomi-tów, jaspilitów i ³upków. Opróbowanie geochemiczne pro-wadzono wzd³u¿ rzek i potoków, podczas pobierania próbek wykonywano obserwacje geologiczne wychodni warstw w dnach cieków wodnych. Na tej podstawie konstruowano mapy obserwacji geologicznych i geochemicznych.
Obszar rozpoznania ze wzglêdu na pokrycie w ca³oœci gêstym lasem tropikalnym stwarza³ skrajnie trudne warun-ki realizacji prac. Jedyn¹ mo¿liwoœæ transportu sprzêtu, niezbêdnych materia³ów oraz ¿ywnoœci stanowi³y œmi-g³owce. Realizacja prac wymaga³a zak³adania co 2–3 tygo-dnie nowego obozu w d¿ungli. Z jednego obozowiska obejmowano teren o promieniu 15 km (Przenios³o, 2005a).
Wykonane badania nie dostarczy³y zadawalaj¹cych wy-ników. Ujawnione anomalie geochemiczne dotyczy³y g³ów-nie miedzi, cynku i o³owiu, jednak¿e ich znaczeg³ów-nie by³o niewielkie, poniewa¿ wyodrêbniaj¹ siê one wœród bardzo niskiego t³a geochemicznego. W pó³nocnej czêœci badane-go obszaru stwierdzono wystêpowanie jaspilitów o znacz-nych gruboœciach. Stanowi¹ one przed³u¿enie zachodnio-afrykañskiej strefy z³o¿owej rud ¿elaza.
Gwinea
W 1969 r. Edmund Rutkowski rozpocz¹³ pracê w Gwi-nei jako g³ówny geolog projektu ONZ. Przez trzy lata zaj-mowa³ siê kartografi¹ geologiczn¹ oraz problematyk¹ surowcow¹. W nastêpnych latach kierowa³ projektami Ryc. 3. Na Saharze (rejon Gara Roumbo). Od prawej: Jerzy B.
Miecznik, Aouiech Salah (kierowca, szlachetnie urodzony Berber z plemienia Regibatów), technik Abdelkader, wiosna 1987 r. Ze zbiorów J.B. Miecznika
Fig. 3. In the Sahara (Gara Roumbo area). From the right: Jerzy B. Miecznik, Aouiech Salah (driver, noble Berber from the Regibat tribe), Abdelkader – technician, Spring 1987. From the collection of J.B. Miecznik
Ryc. 4. Stanis³aw Przenios³o z ¿on¹ Ew¹ oraz synami Grzegorzem i Rados³awem z rodzin¹ z plemienia Fang zamieszkuj¹cego Gabon, w trakcie obrzêdu re-ligijnego Bwiti, 15 kwietnia 1973 r. Ze zbiorów G. Przenios³y
Fig. 4. Stanis³aw Przenios³o with his wife Ewa and Sons Grzegorz and Rados³aw with a family from the Fang tribe living in Gabon, during the Bwiti religious ceremony, April 15, 1973. From the collection of G. Przenios³o
w zakresie geologii w kolejnych krajach – w Nigrze w okresie 1972–1973 i w Czadzie w 1976–1979. Przepraco-wa³ w Afryce ³¹cznie dziesiêæ lat (Werner, 1982).
Libia
Polscy geolodzy rozpoczêli prace w Libii w 1966 r. i kontynuowali je przez d³ugi czas. Mia³y one charakter kompleksowy, tzn. poza problematyk¹ czysto z³o¿ow¹ obej-mowa³y zagadnienia technologiczne zwi¹zane z eksploata-cj¹, budow¹ zak³adu produkcyjnego, badaniami geologiczno--in¿ynierskimi oraz zaopatrzeniem w wodê. Wiod¹c¹ rolê w zakresie prac geologicznych odgrywali pracownicy Przed-siêbiorstwa Geologicznego z Krakowa, Kielc i Wroc³awia.
1. W 1971 r. w Libii by³ realizowany kontrakt do-tycz¹cy poszukiwañ fosforytów, organizowany przez Przed-siêbiorstwo Geologiczne z Wroc³awia. Szefem zespo³u i kierownikiem naukowym by³ Jerzy Lefeld z Polskiej Akademii Nauk, a jednym z uczestników Janusz Uberna, pracownik Instytutu Geologicznego (Lefeld, Uberna, 1973). Prowadzi³ on badania w strefie skarpy pustyni Hamada al Hamra, od D¿erd¿a na zachodzie po zachodni skraj Zatoki Syrty na wschodzie. Rozpoznawanie obejmowa³o równo-leg³e marszruty, pomiary radiometryczne, pobieranie próbek do badañ chemicznych, petrograficznych i mikro-paleontologicznych. Poszukiwania nie przynios³y rezulta-tów w postaci odkrycia z³ó¿ fosforyrezulta-tów, natomiast przy-czyni³y siê do rozpoznania budowy geologicznej nieznanego dotychczas obszaru.
2. W latach 1977–1978 w ramach umowy pomiêdzy PHZ Polservice a libijsk¹ agencj¹ rz¹dow¹ Industrial Rese-arch Centre zosta³y podjête prace geologiczne dotycz¹ce surowców mineralnych dla przemys³u cementowego. Bra³ w nich udzia³ Marcin Piwocki z Instytutu Geologicznego. Kontrakt obejmowa³ dwa etapy: rekonesans i poszukiwa-nia oraz geologiczne prace rozpoznawcze.
Badania by³y prowadzone w dwóch rejonach: pierwszy dotyczy³ oaz Al Jufra w pó³nocno-wschodniej czêœci Try-politanii k. Hun, drugi – doliny Wadi asz Szati w pó³nocnej czêœci Fazzanu w okolicy miejscowoœci Birak. W otoczeniu oaz Al Jufra wystêpuj¹ p³askowy¿e zbudowane ze ska³ wêglanowych kredy i paleogenu, na których skupia³y siê badania. W rejonie Wadi asz Szati na utworach paleozoicz-nych le¿¹ rozleg³e p³aty wapieni kredowych tworz¹ce p³askie wzgórza. Nale¿a³o rozstrzygn¹æ, czy utwory te spe³niaj¹ wymogi jakoœciowe oraz iloœciowe jako surowiec do pro-dukcji cementu.
Badania obejmowa³y profilowanie naturalnych od-s³oniêæ, wykonywanie rowów, okreœlanie sumarycznej mi¹¿szoœci wapieni oraz opróbowanie. Analizy chemiczne próbek by³y wykonywane w bazie w Al-Chums, natomiast analizy wskaŸnikowe na zawartoœæ CaO i MgO – w labora-torium polowym przez polskich chemików. Pe³ne analizy chemiczne by³y przeprowadzane w Polsce. W oparciu o zebrane materia³y zosta³y wytypowane obszary najbardziej perspektywiczne dla bardziej szczegó³owego rozpoznania. Na tym etapie wykonywano wiercenia oraz szczegó³owe mapy geologiczne w skali 1 : 2000 (Piwocki, 2005).
Prace w rejonach Al Jufra i Wadi asz Szati kontynu-owano w 1978 r., ale koñcow¹ wersjê raportu przedstawio-no dopiero w 1979 r. W 1978 r. Marcin Piwocki pe³ni³ ju¿ tylko rolê konsultanta przy podsumowywaniu wyników badañ i opracowywaniu dokumentacji z³o¿owej. Koñco-wym efektem prac by³o udokumentowanie 120 tys. t wapie-ni i margli w rejowapie-nie Al Jufra i 60 tys. t wapiewapie-ni w rejowapie-nie Wadi asz Szati. Pozytywne wyniki badañ geologicznych
w zakresie przygotowania bazy surowców do produkcji cementu umo¿liwi³y projektowanie i budowê w Libii wielu cementowni przez polskich specjalistów.
3. W koñcu 1981 r. i na pocz¹tku 1982 r. Marcin Piwoc-ki uczestniczy³ w kontrakcie obejmuj¹cym poszuPiwoc-kiwanie i dokumentowanie marmurów oraz innych kamieni deko-racyjnych na potrzeby budownictwa. Wiod¹cym w realizacji tego tematu by³ Andrzej Ber, który wczeœniej (1978–1979) uczestniczy³ w geologicznym rozpoznawaniu surowców wêglanowych dla potrzeb przemys³u cementowego. Program badañ obejmowa³ kartowanie obszarów perspektywicznych, wykonanie wierceñ i sztucznych ods³oniêæ, pobieranie pró-bek blokowych dla wykonania polerowanych elementów p³ytowych oraz próbek do badañ w³asnoœci fizyko-mecha-nicznych. Efektem tych prac by³o wytypowanie obiektów geologicznych na terenie Trypolitanii i Fazzanu do bli¿sze-go rozpoznania, a w etapie koñcowym opracowanie do-kumentacji i prezentacjê polerowanych p³yt. Pomimo po-zytywnych wyników produkcji kamieni dekoracyjnych w Libii nie uruchomiono (Piwocki, 2005).
4. W 1982 r. Jerzy Kanasiewicz pracowa³ w Libii jako ekspert ONZ. Jego zadaniem by³o okreœlenie perspektyw wystêpowania z³ó¿ uranu w po³udniowej czêœci kraju (Gra-niczny i in., 2013).
5. W pierwszej po³owie 1985 r. pracownicy Instytutu Geologicznego, m.in. Zbigniew Frankowski, Piotr WoŸniak, Stanis³aw Lisicki, Adam Ihnatowicz (ryc. 5) i Marek Czer-ski, brali udzia³ w realizacji kontraktu Polservice-Geopolu w Libii. Prace prowadzone przez dwie grupy terenowe obejmowa³y rozpoznawcze prace geologiczno-kartograficz-ne wzd³u¿ planowageologiczno-kartograficz-nej budowy ruroci¹gu o œrednicy 4 m, transportuj¹cego wodê z systemu g³êbokich studni wierco-nych w rejonie Fezzanu (SW Libia) do okolic Trypolisu (Great Man-Made River Project, Western Jamahiriya Sys-tem). Wykonywano mapê i przekroje geologiczne, wierce-nia rozpoznawcze oraz p³ytkie prace geofizyczne (PBG – Warszawa) na odcinku ok. 600 km, natomiast pobrane próbki ska³ by³y badane laboratoryjnie pod k¹tem geolo-giczno-in¿ynierskim. Odbiorc¹ uzyskanych wyników by³a firma Brown & Root (Texas, USA) – g³ówny realizator ca³ego projektu (inf. ustna Ihnatowicz, 2020).
Madagaskar
W okresie 1966–1968 Jerzy Borucki, pracownik Insty-tutu Geologicznego, by³ zatrudniony w charakterze eksper-ta ONZ na Madagaskarze, gdzie prowadzi³ rozpoznanie
Ryc. 5. Adam Ihnatowicz w trakcie prac kartograficznych w Libii (1985 r). Ze zbiorów A. Ihnatowicza
Fig. 5. Adam Ihnatowicz during mapping work in Libya (1985). From the collection of A. Ihnatowicz
geochemiczne w terenie oraz organizowa³ laboratoria geochemiczne. Ujawnione anomalie geochemiczne stano-wi³y podstawê dla dalszych poszukiwañ z³o¿owych (Stêp-niewski, 2008).
Maroko
W badaniach geologicznych tego kraju uczestniczyli liczni polscy geolodzy, aczkolwiek nie by³y to tak czêste dzia³ania grupowe, jak w innych regionach œwiata. W 1976 r. na zaproszenie Ministerstwa Energii i Górnictwa Królestwa Maroka badania podj¹³ Stanis³aw Wdowiarz zwi¹zany z Od-dzia³em Karpackim IG oraz z AGH. Obejmowa³y one roz-poznanie budowy geologicznej Maroka, analizê istniej¹cych materia³ów sejsmicznych i wiertniczych oraz opracowanie prognoz poszukiwania ropy naftowej i gazu ziemnego. Wspó³praca z w³adzami marokañskimi by³a kontynuowa-na przez kilka lat (Wdowiarz, 1980).
Problematyk¹ hydrogeologiczn¹ Maroka w trakcie po-bytów w tym kraju zajmowa³ siê Cyryl Kolago. Jego zain-teresowania skupia³y siê na warunkach wystêpowania wód podziemnych, zapotrzebowaniu na wodê oraz organizacji s³u¿by hydrogeologicznej. Wymienione zagadnienia maj¹ szczególne znaczenie z uwagi na fakt, ¿e wiêkszoœæ obsza-ru Maroka le¿y w strefie pó³suchej (Kolago, 1963). Kolago nawi¹za³ blisk¹ wspó³pracê z Pañstwowym Urzêdem Na-wadniania (Office Nationale des Irrigations) obejmuj¹cym swoim dzia³aniem równie¿ problematykê wód podziemnych.
Pod koniec lat. 70. XX w. do Maroka z IG w Warszawie przybyli geofizyk Janusz Frydecki i geolog Andrzej Kuli-kowski. Nieco póŸniej do³¹czy³ Andrzej Nowicki. Zostali oni zatrudnieni w dziale zajmuj¹cym siê problematyk¹ poszukiwañ wêglowodorów.
W latach 1976–1978 z S. Wdowiarzem wspó³pracowa³ Wac³aw Józef Sikora, szef Oddzia³u Karpackiego IG. Pro-wadzili wspólnie prace kartograficzne w rejonie Tangeru wzd³u¿ Cieœniny Gibraltarskiej. Wdowiarz uczestniczy³ w miêdzynarodowej grupie ekspertów opracowuj¹cej wstêp-ne za³o¿enia projektowe budowy tuwstêp-nelu ³¹cz¹cego Europê z Afryk¹ pod Cieœnin¹ Gibraltarsk¹. W dzia³ania te w³¹czy³ siê równie¿ Sikora (S³abczyñski, 2013)
W okresie 1978–1988 w Maroku na indywidualnym kontrakcie przebywa³ W³odzimierz Zaj¹czkowski, by³ za-trudniony w Ministerstwie Górnictwa i Energetyki w Raba-cie. Wczeœniej przez 10 lat pracowa³ w Nigrze, dysponowa³ wiêc du¿ym doœwiadczeniem zdobytym za granic¹. Poza organizowaniem dzia³alnoœci geologicznej w Maroku, sam prowadzi³ poszukiwania rud cynku i o³owiu w s¹siedztwie znanych z³ó¿ Touissit-Bou Beker oraz rozpoznanie geo-chemiczne i szlichowe w Antyatlasie. Opracowa³ projekt poszukiwañ geochemicznych w terenie po³o¿onym na po-³udnie od Wad¿dy, nazwanym przez geologów Pays des Horts ze wzglêdu na strukturê równoleg³ych zrêbów i rowów. Niezale¿nie od czynnoœci, jakie wykonywa³ w zwi¹zku z zajmowanym stanowiskiem, mia³ du¿e zas³ugi w organi-zowaniu pracy dla polskich geologów (Sylwestrzak, 2005a). Sprawê u³atwia³ fakt, ¿e cieszy³ siê wielkim autorytetem u w³adz marokañskich i doskonale zna³ jêzyk francuski.
Dziêki dzia³aniom Zaj¹czkowskiego na kontrakt przy-jechali z IG z Warszawy Hubert Sylwestrzak i Andrzej Kühn. Sylwestrzak od 1978 do 1982 r. prowadzi³ poszuki-wania z³ó¿ rud cynku i o³owiu. Dotyczy³o to obszaru Pays des Horts, w którego zachodniej czêœci na kontakcie z bato-litem granitowym wystêpuj¹ ¿y³y galeny ze srebrem. Wykonywano zdjêcie geochemiczne, które obejmowa³o opróbowanie aluwiów w korytach okresowych potoków
oraz wód w Ÿród³ach i studniach. Obok tego g³ównego tematu Sylwestrzak prowadzi³ okresowe badania dotycz¹ce surowców skalnych w Atlasie Saharyjskim. Kühn praco-wa³ w s³u¿bie geologicznej Maroka w okresie 1980–1985. Zajmowa³ siê poszukiwaniem z³ó¿ surowców skalnych oraz kartografi¹ geologiczn¹ i geologiczno-in¿yniersk¹. Opra-cowa³ mapê geologiczno-in¿yniersk¹ rejonu Kenitry, sta-nowi¹cego oœrodek przemys³owy i port w pobli¿u Rabatu.
Mauretania
W latach 1980–1981 pracowali w tym kraju Ryszard Strzelecki, Tadeusz Smakowski, Andrzej Ostromêcki i Sta-nis³aw Wybraniec. Instytut podpisa³ w roku 1980 kontrakt z firm¹ Polservice na realizacjê pod klucz rz¹dowego kon-traktu z ONZ-owsk¹ Agencj¹ PNUD/UNIDO z Wiednia. Umowa dotyczy³a wykonania dwóch zadañ geologicznych: rozpoznania piasków ciê¿kich na wybrze¿u atlantyckim Mauretanii oraz opróbowania i obliczenia zasobów odpa-dów poflotacyjnych rud miedzi eksploatowanych w kopal-ni Akjoujt na Saharze ok. 250 km na NE od Nouakchott. Polska w ramach kontraktu mia³a dostarczyæ niezbêdny sprzêt i specjalistów, strona ONZ czêœciowo finansowa³a prace, zapewnia³a transport oraz zaplecze administracyj-no-logistyczne, a bêd¹ca w powijakach s³u¿ba geologiczna Mauretanii zapewnia³a dostêp do archiwów, pomieszczenia biurowe i personel lokalny (kierowcy, wiertacze, robotnicy (inf. ustna Strzelecki, 2020).
Odpady poflotacyjne pochodzi³y z kopalni znajduj¹cej siê w okolicy Akjouit w pobli¿u granicy z Sahar¹ Zachod-ni¹. Zak³ad górniczy zosta³ zamkniêty w latach 70. XX w. ze wzglêdów ekonomicznych (ryc. 6). W rejonie tym wy-stêpuj¹ krystaliczne ska³y prekambryjskie tworz¹ce syn-klinê, której centrum stanowi alkaliczna intruzja. Na kontakcie intruzji ze ska³ami otaczaj¹cymi wystêpuje okruszcowanie Cu. Mineralizacjê tworz¹: malachit, azuryt i chryzokol z domieszkami srebra i z³ota. Celem badañ by³o okreœlenie iloœci odpadów poflotacyjnych oraz zawar-toœci w nich Ag i Au. Rozpoznanie polega³o na wykonaniu wierceñ oraz przeprowadzeniu opróbowania.
Badania piasków pla¿owych mia³y na celu okreœlenie sk³adu minera³ów ciê¿kich reprezentowanych przez ilme-nit, monacyt, cyrkon i rutyl oraz ich zasobów. Stron¹ orga-nizacyjn¹ zadania zajmowa³ siê w kraju Zbigniew Werner. Prace terenowe by³y prowadzone w 1981 r. i rozpoczê³y siê od pomiarów radiometrycznych i magnetometrycznych. W drugim etapie badañ wiercono otwory g³êbokoœci ok. 10 m i pobierano próbki do badañ laboratoryjnych, które przeprowadzano w AGH w Krakowie. Wiercenia wykony-wano sprzêtem sprowadzonym z Polski, a pracami kiero-wa³ Krzysztof Klimczyk. Niestety koñcowa ocena uzyska-nych wyników by³a negatywna.
Republika Nigru
W latach 1968–1978 w nigeryjskim Ministerstwie Gór-nictwa pracowa³ W³odzimierz Zaj¹czkowski, ciesz¹cy siê ogromnym zaufaniem szefa tej instytucji, zw³aszcza we wszystkich sprawach dotycz¹cych geologii. Odegra³ on donios³¹ rolê w organizowaniu s³u¿by geologicznej w tym kraju. Przez 10 lat z jego inicjatywy rozpoznawano z³o¿a typu porfirowego w Kurki z mineralizacj¹ Cu-Mo, okrusz-cowanie miedzi¹ w metamorficznych ³upkach serii Gour-ma, wystêpowanie z³ota okruchowego k. Maradi oraz górnoproterozoiczne fosforyty w okolicach Gaya.
Dziêki silnej pozycji zawodowej Zaj¹czkowski spra-wi³, ¿e do Nigru przyjecha³o kilku geologów z instytutu.
W zwi¹zku z realizacj¹ Projektu Rozwoju ONZ powo³ano dwóch ekspertów: Jerzego Boruckiego, który wczeœniej pracowa³ na Madagaskarze, oraz Edmunda Rutkowskiego, uprzednio zatrudnionego w Gwinei. W pracach terenowych uczestniczyli: Hubert Sylwestrzak, Józef Lis, Andrzej Kühn i Andrzej Nowicki (Sylwestrzak, 2005b). Sylwestrzak uczestniczy³ w rozpoznawaniu mineralizacji miedziowo--molibdenowej typu porfirowego. Dawa³a ona nadziejê na znalezienie takich z³ó¿, jakie by³y powszechne w struktu-rach alpejskich obu Ameryk. W przypadku Nigru wiek badanych obiektów geologicznych by³ prekambryjski. Ma-syw granitoidowy, wykazuj¹cy przejawy okruszcowania, skartowano w skali 1 : 4000 i pobrano próbki, równie¿ z rdzeni wiertniczych. Okaza³o siê jednak, ¿e zawartoœæ metali jest zbyt niska, aby mia³a praktyczne znaczenie (Sylwestrzak, 2005b). Obok tych prac na obszarze ok. 1200 km2przeprowadzono badania geochemiczne. Zada-nie wymaga³o du¿ego wysi³ku, bowiem by³o realizowane w ci¹gu jednego sezonu, a znacz¹c¹ rolê odegra³ Józef Lis (Wspomnienia, 2009). Rozpoznanie nie wykaza³o obecno-œci anomalii geochemicznych, które sugerowa³yby potrze-bê kontynuowania dalszych badañ.
W efekcie zmieniono obiekt zainteresowañ na teren po³o¿ony w pobli¿u granicy z Nigeri¹. Przedmiotem badañ geologów instytutowych sta³y siê osady okruchowe w do-rzeczach dwóch rzek okresowych, pod k¹tem wystêpowa-nia z³ota. Wykonywano przy tym roboty ziemne w postaci rowów i szybików. Obecnoœæ z³ota zosta³a stwierdzona, jednak¿e jego iloœæ by³a zdecydowanie zbyt ma³a. Koñco-wy etap prac skupia³ siê na poszukiwaniu fosforytów
w rejonie niezbyt odleg³ym od stolicy kraju w silnie zdia-genezowanych ska³ach prekambru (Po¿egnania, 2011).
Badania geologiczne w Nigrze nie zmieni³y sytuacji surowcowej tego kraju. Pozosta³ on jednym ze znacz¹cych producentów rudy uranowej, natomiast wydobycie innych kopalin w œwiatowych statystykach nie by³o notowane (Zaj¹czkowski, 1980).
Ameryka Pó³nocna
W 1973 r. ONZ, w ramach Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych, uruchomi³ na Haiti projekt poszukiwañ geologicznych, w którego realizacji do 1980 r. uczestniczy³ Stanis³aw Przenios³o. Pocz¹tkowo pe³ni³ on funkcjê eksper-ta geochemika i geologa z³o¿owego, a póŸniej szefa geolo-gów. Przedmiotem rozpoznania by³a pó³nocna i po³udniowa czêœæ kraju. We wstêpnym etapie wykonano interpretacjê geologiczn¹ zdjêæ lotniczych, rozszerzaj¹c o weryfikacjê terenow¹ oraz strategiczne kartowanie geochemiczne zarów-no obszaru po³udniowego, jak i pó³zarów-nocnego.
W wyniku zdjêcia geochemicznego ujawniono szereg anomalii, najwiêksze w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju. Czêœæ po³udniowa nie rokowa³a nadziei dla poszukiwañ metali. Zarejestrowane anomalie dotyczy³y miedzi, srebra, z³ota, cynku oraz o³owiu, nastêpnie by³y przedmiotem bar-dziej szczegó³owego rozpoznania geochemicznego (Prze-nios³o, 2005b). W okolicach Douvray wykryto przejawy mineralizacji miedziowej zwi¹zane z intruzjami porfiro-wymi w ska³ach wulkanicznych. Przedmiotem badañ, przy zastosowaniu zdjêcia szlichowego, by³y równie¿ miejsca Ryc. 6. Mauretania. Rozpoczêcie wierceñ (czerwiec 1981 r.) na ha³dzie odpadów poflotacyjnych kopalni miedzi Akjout, w ³añcuchu Mauretanidów. Z ty³u widoczna zamkniêta w 1975 r. instalacji odzysku Cu z rud tlenkowych. Czarny piasek to odpad poflotacyjny. Na zdjêciu po lewej (w krótkich spodniach) Ryszard Strzelecki, obok wiertacz Maur o nazwisku No, obok niego w bia³ej czapce dr in¿. Krzysztof Klimczyk z Wydz. Wiertnictwa AGH. Widoczna wiertnica polska konstrukcja UWSP 100, prod. ZM Oœwiêcim. Z ty³u przy Peugocie 504 dr Andrzej Ostromêcki Fig. 6. Mauritania. The beginning of drillings (June 1981) on the flotation waste dump of the Akjout copper mine in the Mauritanian chain. In the background, the plant of Cu recovery from oxide ores, closed in 1975. The black sand is the flotation waste. In the photo on the left: Ryszard Strzelecki (in short pants), next to him: Maur driller named No, next to him in a white cap: Dr Eng. Krzysztof Klimczyk from the Drilling Faculty of Academy of Mining and Metallurgy. A drilling rig UWSP 100 of Polish construction, manufactured by ZM Oœwiêcim, is visible. At the back, at a Peugot 504: Dr Andrzej Ostromêcki. From the collection of R. Strzelecki.
wystêpowania z³ota w aluwiach. W kolejnym etapie poszu-kiwañ wykonywane by³y wiercenia. W rejonie Douvray od-wiercono ponad 40 otworów, w wyniku czego udokumen-towano porfirowe z³o¿e Cu o zasobach rudy ponad 200 mln t. W jego s¹siedztwie stwierdzono wystêpowanie mniejszych z³ó¿ tego samego typu. Badania doprowadzi³y równie¿ do odkrycia koncentracji z³ota o œredniej zawartoœci Au ponad 2 g/t, zwi¹zanych z granodiorytami.
Ameryka Po³udniowa
Kontynent po³udniowoamerykañski, pomimo znako-mitych kart zapisanych przede wszystkim przez Ignacego Domeykê, którego znaczenie dla rozwoju badañ geolo-gicznych i górnictwa na tym kontynencie trudno przeceniæ, nie stanowi³ uczêszczanego kierunku badañ w powojennej Polsce. Wyj¹tkiem jest osoba Kazimierza Augustyniaka, pracownika Oddzia³u Dolnoœl¹skiego Instytutu, który, jako znakomity znawca tematyki wêglowej, w drugiej po³owie lat 70. XX w. do 1981 r. poszukiwa³ i dokumentowa³ z³o¿a wêgla kamiennego w Peru i Wenezueli (inf. ustna Cwoj-dziñski, 2020).
Indie
W latach 1979–1981 Jerzy Kanasiewicz uczestniczy³ w realizacji projektu surowcowego ONZ w Indiach, przy wspó³pracy ze s³u¿b¹ geologiczn¹ stanu Madhya Pradesh. Badania prowadzono w rejonie zbudowanym ze ska³ meta-morficznych: ³upków serycytowo-kwarcytowych, kwarcy-tów, ³upków biotytowo-tremolitowych i gnejsów nale¿¹cych do dolnego archaiku oraz wapieni, ³upków i kwarcytów algonku. Kompleksy te s¹ poprzecinane ¿y³ami pegmaty-towymi gruboœci do 10 m i ci¹g³oœci po biegu od 100 do 400 m. Zawieraj¹ one mineralizacjê litu, cyny i tantalu. Rozmieszczenie kasyterytu jest bardzo nierównomierne. Wystêpuje on w formie rozproszonej lub gniazdowo. W jed-nym z takich gniazd iloœæ kasyterytu dochodzi³a do 100 kg. Z pegmatytami wi¹¿e siê tak¿e obecnoœæ berylu, którego kryszta³y osi¹gaj¹ d³ugoœæ do 80 cm, a tak¿e rubidu i cezu (Kanasiewicz, 1985).
Kanasiewicz zajmowa³ siê równie¿ problematyk¹ ge-nezy rozsypisk z³otonoœnych. Prace by³y prowadzone w oko-licach miejscowoœci Kansabel w dorzeczu Maini. Teren badañ zosta³ skartowany w skali 1 : 10 000. Istotne znacze-nie ze wzglêdu na koncentracje maj¹ nagromadzenia z³ota okruchowego. Przez wiele lat jest prowadzona eksploata-cja z³ota przez miejscow¹ ludnoœæ dziêki odnawianiu siê jego obecnoœci po porach deszczowych (Kanasiewicz, 1986).
KONTRAKTY INDYWIDUALNE
Ze wzglêdu na koniecznoœæ ograniczenia objêtoœci arty-ku³u, prezentowany materia³ nie uwzglêdnia charakterystyki dzia³alnoœci geologów instytutowych na kontraktach indy-widualnych (z wyj¹tkiem ekspertów ONZ), a dotycz¹cych geologii z³o¿owej, nauczania geologii w oœrodkach akade-mickich oraz zastosowania teledetekcji za granic¹. Wydaje siê jednak konieczne wspomnienie o kilku pracach, w któ-rych uczestniczyli specjaliœci z instytutu.
W latach 1975–1981 Maciej Podemski pracowa³ w Zambii w kopalni rudy miedzi, a nastêpnie w zespole poszukiwaw-czym rud metali kolorowych, rud cyny, niobu i tantalu, z³ota oraz beryli i szmaragdów. W s³u¿bie geologicznej w Gha-nie w okresie 1963–1968 Ferdynand Szumlas prowadzi³
prace poszukiwawcze oraz laboratorium analityczne i spe-cjalistyczne pracownie na potrzeby badañ kruszcowych. W Nigerii w latach 1973–1977 Zbigniew Kotañski, zatrud-niony na uniwersytecie w Zarii, zajmowa³ siê rozpoznawa-niem okruchowych z³ó¿ cyny. Andrzej Wojciechowski na zlecenia prywatnych inwestorów dokonywa³ prospekcji osa-dowych nagromadzeñ z³ota w Nigerii (1992 r.) oraz w Su-danie (1993 r.).
W drugiej po³owie lat 70. XX w. zajêto siê w Polsce zastosowaniem teledetekcji w geologii, czego prekursorem by³ Marek Graniczny. Osi¹gniêcie przez niego wysokiego poziomu wiedzy w tej dziedzinie, umo¿liwi³o rozszerzenie techniki teledetekcji za granic¹ – rozwi¹zywanie proble-mów geologii strukturalnej w Iraku (1982 r.), Mongolii (1986 r.) i na Kubie (1998–1999).
Znaczna grupa geologów by³a zaanga¿owana w naucza-nie na zagranicznych uczelniach. W najszerszym zakresie mia³o ono miejsce w Algierii: Anna Dziedzic w Oranie (1983–1989), Zbigniew Kotañski w Bid¿ai (1983–1985) i Anna Raczyñska w Algierze (1983–1989). Zbigniew Ko-tañski prowadzi³ dzia³alnoœæ dydaktyczn¹ w Zarii w Nige-rii (1972–1976), a Aleksander Garlicki – w USA w Colorado Schools of Mines (1972/1973). Niezale¿nie od formalnych kontraktów na stanowiska wyk³adowców, geolodzy z PIG w licznych krajach prowadzili bie¿¹ce szkolenie miejsco-wych pracowników w zakresie realizowanych zadañ geo-logicznych.
Szczególny charakter mia³a dzia³alnoœæ Stefana Cieœ-liñskiego na Spitsbergenie (1978/1979), ze wzglêdu na jej czysto naukowe cele, co zdecydowanie wyró¿nia j¹ wœród wszystkich pozosta³ych prac za granic¹ o ukierunkowaniu utylitarnym.
PODSUMOWANIE
Aktywny i bardzo liczny w pewnym okresie udzia³ pol-skich geologów w pracach za granic¹ by³ zjawiskiem wy-j¹tkowym i – jak siê póŸniej okaza³o – niepowtarzalnym. Z³o¿y³o siê na to szereg uwarunkowañ zewnêtrznych. Liczne kraje o niskim poziomie gospodarczym podejmowa³y sta-rania zmierzaj¹ce do tworzenia bazy surowcowej umo¿li-wiaj¹cej rozwój innych ga³êzi przemys³u. W tym samym kierunku sz³y dzia³ania ONZ – tworzenie specjalnych pro-gramów i finansowanie poszukiwañ geologicznych. Polska w okresie powojennym sta³a siê krajem o spektakularnych, znanych na œwiecie odkryciach z³o¿owych. Trudno o lepsz¹ wizytówkê i reklamê dla naszych geologów, zw³aszcza wywodz¹cych siê z Pañstwowego Instytutu Geologiczne-go. Czynnikiem sprzyjaj¹cym by³ równie¿ fakt, ¿e pomimo przynale¿noœci do tzw. obozu socjalistycznego, byliœmy traktowani jako pañstwo niezbyt ekspansywne i raczej neu-tralne. Geolodzy instytutowi za granic¹ zajmowali czêsto kierownicze stanowiska, licznie wystêpowali jako doradcy naukowi kontraktów, a tak¿e uczestniczyli w charakterze ekspertów w realizacji programów ONZ. To du¿e zapotrze-bowanie na pracowników PIG za granic¹ wynika³o nie-w¹tpliwie z wysokich ocen wieloletnich dokonañ i poziomu naukowego tej instytucji. W okresie od koñca lat 50. XX w. do po³owy lat 90. XX w. w pracach za granic¹ uczestni-czy³o ponad stu geologów z instytutu. Wiêkszoœæ z nich by³a zwi¹zana kontraktem z jednym krajem, ale ponad dwudziestu pracowa³o w dwóch krajach, piêciu w trzech, a rekordowo Edmund Rutkowski w czterech i Jerzy Boruc-ki w piêciu krajach.
Praca zawodowa za granic¹ czêsto ró¿ni³a siê bardzo od tej wykonywanej w kraju, ze wzglêdu na dalece id¹c¹ odmiennoœæ obiektów geologicznych i rozwi¹zywanej pro-blematyki, ale przede wszystkim z uwagi na skrajnie ró¿ni¹ce siê œrodowiska geograficzne. Podo³anie zadaniom wymaga³o wiêc zdobywania nowej wiedzy i doœwiadczeñ. Dzia³alnoœæ polskich geologów by³a z regu³y wysoko oce-niana, czego wyraz dawano w oficjalnych opiniach. Poszu-kiwania surowcowe nie zawsze koñczy³y siê odkryciem z³ó¿, ale czêsto dostarcza³y przes³anek do dalszych badañ i umo¿liwia³y bli¿sze poznanie budowy geologicznej dane-go terenu. Na przestrzeni lat z ró¿nych krajów zosta³a pozy-skana rozleg³a wiedza i doœwiadczenie. Niestety w licznych przypadkach kontrakty zawiera³y klauzulê uniemo¿liwia-j¹c¹ publikowanie zgromadzonych materia³ów geologicz-nych, dlatego znaczna czêœæ tych bogatych doœwiadczeñ zawodowych, nie mog³a byæ przekazana m³odszym poko-leniom geologów. Jest to tym bardziej smutne, ¿e wielu z tych doskona³ych specjalistów odesz³o od nas na zawsze.
Geolodzy pracuj¹cy za granic¹, dziêki uzdolnieniom, pracowitoœci i inteligencji czêsto zajmowali eksponowane stanowiska w s³u¿bach geologicznych ró¿nych krajów oraz w programach ONZ. Korzystaj¹c z istniej¹cych mo¿liwo-œci, dok³adali wszelkich starañ, aby do realizacji zadañ œci¹gaæ z kraju znanych im geologów.
Serdecznie dziêkujê dr. Jerzemu B. Miecznikowi oraz dr. Macie-jowi Podemskiemu za konstruktywne uwagi dotycz¹ce tekstu, a tak¿e za cenne uzupe³nienia. Panu prof. Tadeuszowi Perytowi jestem wdziêczny za pomoc w ostatecznym zredagowaniu mate-ria³u do druku, a prof. Stanis³awowi Wo³kowiczowi sk³adam wyrazy wdziêcznoœci za wzbogacenie tekstu w wa¿ne uzupe³nie-nia i zdjêcia fotograficzne oraz korektê nazw geograficznych.
LITERATURA
CIEŒLIÑSKI S. 2013 – Sahara moich wspomnieñ. Stowarzyszenie Eme-rytowanych Pracowników Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
CIEŒLIÑSKI S., W¥TKOWSKI T. 1991 – Poszukiwania z³ó¿ fosfory-tów w rejonie Bir et Ater (pó³nocno-wschodnia Sahara Algierska). Prz. Geol., 39: 412–419.
GRANICZNY M., MIECZNIK J. B., MIKULSKI J. B., URBAN H. 2013 – Wspomnienie o Jerzym Kanasiewiczu w 20. rocznicê œmierci. Prz. Geol., 61: 178–181.
KANASIEWICZ J. 1985 – Pegmatyty Li-Sn-Ta-noœne z rejonu Bastavu (stan Madhya Pradesh, India). Prz. Geol., 33: 520–522.
KANASIEWICZ J. 1986 – Rozsypiska z³ota z okrêgu Raigarh, stan Mad-hya Pradesh, India. Prz. Geol., 34: 41–42.
KOLAGO C. 1963 – Notatki hydrogeologiczne z Maroka. Prz. Geol., 11: 113–116.
KUBICA B. 2005 – Na tropach algierskiej siarki. [W]: Œli¿ewski W., Sal-ski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 198–205.
KUBICKI S. 1967 – Gisement de limonites de Qui-xa. Biul. Inst. Geol., 177. Z badañ polskich geologów za granic¹, t. I : 277–300.
LEFELD J., UBERNA J. 1973 – Poszukiwanie fosforytów prowadzone w pó³nocnej Libii przez polskich geologów. Prz. Geol., 21: 404–406. LENARTOWICZ L., B¥K B. 2005 – Regionalne badanie metali. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kon-tynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 205–208.
LIS B. 2005 – Cztery lata w Burundi. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Wer-ner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 254–260.
MIECZNIK J.B. 2011 – Stanis³aw Kubicki – jeden z pionierów badañ po-d³o¿a krystalicznego pó³nocno-wschodniej Polski. Prz. Geol., 59: 551–554. MIECZNIK J.B. 2014 – Tadeusz Depciuch – pionier badañ geochronolo-gicznych w Polsce. Prz. Geol., 62: 503–509.
NIEÆ M. 2005 – Rekonesansowe prace poszukiwawcze w masywie Aghlab (Eglab). [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 210–216.
OSIKA R. 1967 – Activité de l’epedition géologique polonaise au Viet-nam. Biul. Inst. Geol., 177. Z badañ polskich geologów za granic¹, t. I: 13–32.
PARECKI A. 2005 – Ouenza znaczy ¿elazo. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 216–228.
PIWOCKI M. 2005 – Badania surowców mineralnych dla przemys³u cementowego w rejonie Al-Jufra i Wadi asz Szati. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 295–302.
PODSTOLSKI R., UBERNA J. 2005 – Miêdzynarodowa Ekspedycja Geologiczna w Mongolii. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., War-szawa: 109–116.
PO¯EGNANIA, 2011 – Andrzej Kühn (1932–2010). Prz. Geol., 59: 394. PRZENIOS£O S. 2005a – Badania geochemiczne w zielonym piekle. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piê-ciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 275–279. PRZENIOS£O S. 2005b – Poszukiwania geologiczne na ziemi nie ca³kiem wyklêtej. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolo-dzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 395–403.
RYKA W. 1992 – Stanis³aw Kubicki (1932–1991). Prz. Geol., 40: 197–199.
STÊPNIEWSKI M. 2008 – Jerzy Borucki (1928–2008). Prz. Geol., 56: 735–736.
STUDENCKI M. 2005 – Dwa lata na pustyni. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 231–234.
SYLWESTRZAK H. 1993 – Jerzy Kanasiewicz (1934–1992). Prz. Geol., 41: 468–469.
SYLWESTRZAK H. 2005a – W królestwie Maroka. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 325–327.
SYLWESTRZAK H. 2005b – Nad Nigrem. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 328–336.
ŒLI¯EWSKI W. 2005 – Polska Ekspedycja Geologiczna w Wietnamie. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piê-ciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 157–165. ŒNIE¯EK P. 2005 – Prospekcja regionalna surowców ilastych. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kon-tynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 234.
UBERNA J. 2005 – Polskie ekspedycje geologiczne w Mongolii. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kon-tynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 102–109.
UBERNA J. 2012 – Gobijska przygoda. Stowarzyszenie Emerytowanych Pracowników Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
WDOWIARZ S. 1980 – Wspó³praca polsko-marokañska w geologii. Prz. Geol., 28: 52–53.
WERNER Z. 1982 – Badania polskiej s³u¿by geologicznej za granic¹. Biul. Inst. Geol., 338. Z badañ polskich geologów za granic¹, t. IV : 5–21. WERNER Z. 2005a – Badania z³ó¿ metali ziem rzadkich. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 165–166.
WERNER Z. 2005b – Poszukiwania z³ó¿ soli potasowych. [W]: Œli¿ew-ski W., SalŒli¿ew-ski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kontynen-tach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 241–245.
WSPOMNIENIA, 2009 – Franciszek Józef Lis (1934–2009). Prz. Geol., 57: 462–464.
S£ABCZYÑSKI T. 2013 – Podró¿nicy polscy w Maroku. Collegium Verum, Zesz. Nauk. Nr 11, Ser. Geogr.-Turyst. Nr 6; http://collegiumve- rum.pl/produkt/zeszyt-naukowy-nr-11-2013-seria-geograficzno-turys-tyczna-nr-6/
ZAJ¥CZKOWSKI W. 1980 – Geologia i surowce mineralne Nigru. Prz. Geol., 28: 579–585.
ZDANOWSKI A., BU£A Z. 2005 – Badania karbonu na Saharze. [W]: Œli¿ewski W., Salski W., Werner Z. (red.), Polscy geolodzy na piêciu kon-tynentach. Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 246–249.
