Kształtowanie się niektórych właściwości chemicznych gleb piaszczystych pod wpływem oddziaływania niekontrolowanych wysypisk odpadów w województwie zachodniopomorskim

WSTÊP

Niekorzystny stan gospodarki odpadami w woj. zachodniopomorskim, wyra¿a siê m.in. nielegalnym pozbywaniem siê odpadów, w tym tak¿e odpadów niebezpiecznych, na niekontrolowanych („dzikich”) wysypiskach. Siedem lat po wejœciu do Unii Euro-pejskiej Polska, mimo podjêtych zobowi¹zañ, nie spe³nia wymogów w zakresie redukcji iloœci odpa-dów, budowy i utrzymania instalacji recyklingu i spa-larni. W zwi¹zku z t¹ sytuacj¹ w latach 2010–2011 problematyka odpadów jest coraz czêœciej omawia-na w œrodkach masowego przekazu (prasa, radio, te-lewizja, internet) i tzw. „kampaniach spo³ecznych” (m.in. „nie zaœmiecajmy swojego sumienia”). Jednak-¿e najwiêksze nadzieje w uporz¹dkowaniu gospodarki odpadami, w tym tak¿e patologiê niekontrolowanych odpadów, wi¹¿e siê ze skierowaniem do Sejmu no-wego projektu ustawy o utrzymaniu czystoœci i po-rz¹dku w gminach, bowiem poprzednia o takim sa-mym tytule z dnia 13 wrzeœnia 1996 r. okaza³a siê

ma³o przydatna w rozwi¹zywaniu omawianych pro-blemów [Ustawa 1996].

Dotychczas wiêkszoœæ niekontrolowanych wysy-pisk spotykamy na glebach piaszczystych o sk³adzie granulometrycznym piasku luŸnego, b¹dŸ s³abogli-niastego. Czêsto w ogólnej ocenie, powierzchniow¹ warstw¹ tych gleb znajduj¹c¹ siê bezpoœrednio pod odpadami, uwa¿a³o siê tak¿e za silnie zanieczysz-czon¹ m.in. metalami ciê¿kimi, podobnie jak to ma miejsce w glebach zwiêz³ych gliniastych [NiedŸwiec-ki i in. 2003a, 2003b; NiedŸwiec[NiedŸwiec-ki i in. 2007].

Celem pracy by³o wiêc ukazanie oddzia³ywania nielegalnych wysypisk odpadów na niektóre w³aœci-woœci chemiczne powierzchniowej warstwy (0–20 cm) gleb piaszczystych, ze szczególnym uwzglêdnie-niem nagromadzenia kadmu, o³owiu, cynku i miedzi.

MATERIA£ I METODYKA BADAÑ

Oddzia³ywanie niekontrolowanych wysypisk od-padów na kszta³towanie siê w³aœciwoœci chemicznych RYSZARD MALINOWSKI, EDWARD NIEDWIECKI, EDWARD MELLER, ADAM SAMMEL,

MARTA WOJCIESZCZUK, GRZEGORZ JARNUSZEWSKI

Zak³ad Gleboznawstwa, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

KSZTA£TOWANIE SIÊ NIEKTÓRYCH W£AŒCIWOŒCI

CHEMICZNYCH GLEB PIASZCZYSTYCH POD WP£YWEM

ODDZIA£YWANIA NIEKONTROLOWANYCH WYSYPISK

ODPADÓW W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM

SOME CHEMICAL PROPERTIES OF SANDY SOILS AFFECTED BY

UNCONTROLLED DUMP SITES IN THE WEST POMERANIAN PROVINCE

Abstract: The studies included eight field objects on soils with granulometric composition of loose and slightly loamy sand,

under uncontrolled dump sites. Two sandy objects situated in forests were also examined. The impact of dump sites on the chemical properties of sandy soils was assessed by comparing the results for the samples collected from the surface soil layer under the dump site and adjoining sandy arable land or forest. Waste material in the surface layer of soils developed from loose or slightly loamy sand distinctly increased the amount of admixtures, slightly decreased acidity but did not cause the accumulation of heavy metals (Cd, Pb, Zn, Cu). Slightly elevated amounts, in comparison with the content obtained for adjacent arable land and forest, were observed sporadically and at some points with the increase of organic matter, especially in forest soils. Contaminants from the waste dumped on sandy area or sandy exploitation pit migrate to deeper soil layers or adjacent water-courses, small bodies of water, and lakes.

S³owa kluczowe: niekontrolowane wysypiska, gleby piaszczyste, wymywanie sk³adników Key words: uncontrolled dump sites, sandy soils, elements migration

gleb piaszczystych oceniano przez porównanie wy-ników badañ materia³u glebowego z powierzchnio-wej warstwy gleby (0–20 cm) spod wysypisk odpa-dów i s¹siaduj¹cych z nimi (w odleg³oœci 50–100 m) piaszczystych u¿ytków rolnych, b¹dŸ leœnych [Nie-dŸwiecki i in. 2003a, 2003b]. Badaniami objêto 8 obiektów œródpolnych gleb piaszczystych, przykry-tych niekontrolowanymi wysypiskami odpadów (osie-dle Podjuchy – na terenie Szczecina, 2 obiekty w Dobrej Szczeciñskiej, 2 obiekty w Chociwlu, Nowe Czarnowo, Myœlibórz i Rewal). Dodatkowo badania-mi objêto tak¿e dwa piaszczyste obiekty œródleœne (¯órawki i Goœcino).

Gleby pod odpadami (z regu³y o powierzchniach powy¿ej 0,20 ha) wczeœniej by³y od³ogami, nieu¿yt-kami, gruntami ornymi V, VI klasy bonitacyjnej, b¹dŸ stanowi³y nieg³êbokie wyrobiska po eksploatacji pia-sku i ¿wiru na potrzeby lokalnej ludnoœci.

Spod wysypisk œródpolnych, po usuniêciu odpa-dów, pobrano z powierzchniowej warstwy (0–20 cm) 163 zbiorcze próbki gleby oraz do celów porównaw-czych 32 próbki zbiorcze z warstwy ornej pobliskich pól uprawnych. Podobny tok postêpowania przyjêto dla 2 obiektów œródleœnych. Pobrano z nich 45 pró-bek zbiorczych gleby spod wysypisk i 22 próbki z lasu, bez uwzglêdniania poziomu organicznego. £¹cznie analizami objêto 262 próbki glebowe, w któ-rych oznaczono: pH w 1 M KCl×dm–3_{; straty podczas}

wy¿arzania; ogóln¹ zawartoœæ P, K, Mg, Cd, Pb, Zn, Cu mineralizuj¹c glebê w mieszaninie stê¿onych kwasów HNO₃+HClO₄. Oznaczenia sk³adników roz-puszczalnych w mieszaninie stê¿onych kwasów HNO₃+HClO₄ wykonano spektrofotometrem absorp-cji atomowej (Unicam Solaar 929), natomiast P ozna-czono kolorymetrycznie. Przyswajalne formy P, K okreœlono metod¹ Egnera-Riehma, a Mg metod¹ Schachtschabela.

WYNIKI

Na badanych niekontrolowanych wysypiskach œródpolnych i leœnych dominowa³ gruz budowlany. Wystêpowa³y tak¿e w ró¿nych iloœciach: drobna frak-cja popio³owa, ¿u¿el, st³uczka szklana, zu¿yty sprzêt gospodarstwa domowego, opakowania po nawozach i œrodkach ochrony roœlin oraz odpady nieznanego pochodzenia, natomiast udzia³ masy organicznej by³ stosunkowo niewielki. Gleba pod odpadami w po-wierzchniowych warstwach na ogó³ wykazywa³a mniejsze zakwaszenie, co wi¹¿e siê z udzia³em w odpadach znacznych iloœci gruzu cementowo-wap-niowego, domieszek marglistych, popio³ów z indy-widualnych systemów grzewczych i innych materia-³ów o charakterze zasadowym. Materia³y te nie

za-wsze przykrywaj¹ glebê na okreœlonym obiekcie rów-nomiernie. Dlatego te¿ w glebach piaszczystych, znaj-duj¹cych siê pod odpadami, przy silnej ich przepusz-czalnoœci wodnej, w obrêbie wysypiska zmniejsze-nie zakwaszenia ma zmniejsze-niekiedy charakter punktowy. Zakres wahañ pH_KCl zaznacza siê bowiem w niektó-rych przypadkach du¿ym zró¿nicowaniem (tab. 1 – pH_KCl gleby pod odpadami od 4,2 do 8,1). Jednak¿e szczegó³owa analiza parametrów odczynu w glebach na 10 obiektach wysypisk wykazuje, ¿e w powierzch-niowej warstwie gleb pod odpadami zakwaszenie ule-g³o zmniejszeniu i pH_KCl wynosi³o powy¿ej 6,5. Po-dobne wahania odczynu zwi¹zane m.in. z wymywa-niem zwi¹zków wapnia w glebach pod wysypiskami stwierdzili Filipiak i in. [2007] oraz Zab³ocki i in. [2011]. Zdaniem Chudeckiego i in. [1970], Pondla i in. [1991], Sykuta [1993], Ruszkowskiej i in. [1996], Wojcieszczuk i in. [2001], Skowron i Filipka [2001] wapñ jest kationem dominuj¹cym w przes¹czach wszystkich gleb, a stosowane ró¿ne metody badaw-cze wskazuj¹, ¿e pierwiastek ten oraz magnez mog¹ byæ wymywane w du¿ych iloœciach z gleb do wód. Meller [1996] zwraca przy tym uwagê, ¿e w glebach piaszczystych procesy spadku odkwaszania i kwaso-woœci hydrolitycznej po zaprzestaniu dop³ywu odpa-dów zawieraj¹cych zwi¹zki wapnia, s¹ krótkotrwa³e. W prowadzonych badaniach (tab. 1) w warunkach œródpolnych, uprawne gleby piaszczyste w pobli¿u niekontrolowanych wysypisk, wykazywa³y wiêksz¹ zawartoœæ materii organicznej (œrednio 3,0%), ani¿e-li powierzchniowa warstwa gleb pod odpadami (œred-nio 2,1%). Stan ten, w du¿ej mierze wynika z faktu, niekontrolowanego tworzenia wysypisk tak¿e na gruntach bezglebowych, m.in. w obrêbie wyrobisk piaszczystych, ¿wirowych i po eksploatacji pospó-³ek. Badane wysypiska odpadów w lasach zalegaj¹ na poziomie organicznym gleb leœnych i st¹d zawar-toœæ materii organicznej w wierzchniej warstwie gle-by jest wysoka i wynosi œrednio 4,68%. Natomiast, przy pobieraniu próbek gleb leœnych w celach porów-nawczych, nie uwzglêdniano materia³u z poziomu organicznego, co spowodowa³o nisk¹ jej zawartoœæ – œrednio 0,79%. Pomimo tak znacz¹cych ró¿nic w za-wartoœci materii organicznej na porównywanych gle-bach stwierdzony poziom C:N przedstawia siê doœæ korzystnie (tab. 1). £oginów [1982] podkreœla, ¿e zmiany zawartoœci wêgla i azotu wp³ywaj¹ce na sto-sunek C:N, mog¹ wi¹zaæ siê z charakterem substan-cji organicznej, a tak¿e z ca³ym zespo³em w³aœciwo-œci gleb, w tym równie¿ z jej sk³adem granulome-trycznym.

Powierzchniowa (0–20 cm) warstwa gleb piasz-czystych (tab. 1) znajduj¹ca siê pod wysypiskami odpadów, zarówno w obrêbie pól uprawnych, jak i w

lasach wykazywa³a wg Zaleceñ Nawozo-wych IUNG [1990]: œredni¹ do bardzo wysokiej zasobnoœæ w przyswajalny fos-for, przewa¿nie nisk¹ do œredniej zasob-noœæ w przyswajalny potas i nisk¹ w przy-swajalny magnez. Na tle gleb œródpolnych pod wysypiskami, stwierdzona korzyst-niejsza zasobnoœæ w przyswajalny fosfor i potas w glebach leœnych pod odpadami niekontrolowanymi, wynika ze zwiêkszo-nej w nich iloœci materii organiczzwiêkszo-nej. W ogólnej jednak ocenie w wiêkszoœci przy-padków zawartoœæ potasu i magnezu w po-wierzchniowej warstwie gleb pod odpa-dami jest niska (tab. 1) bowiem gleby lek-kie, przy du¿ej ich przepuszczalnoœci wod-nej, sprzyjaj¹ wymywaniu sk³adników. Prawdopodobnie w wyniku tych procesów w glebach piaszczystych pod odpadami za-wartoœæ K i Mg utrzymuje siê czêsto na poziomie stwierdzonym w porównywal-nych glebach uprawporównywal-nych, b¹dŸ leœporównywal-nych.

Wielu autorów podkreœla, ¿e wielkoœæ wymycia sk³adników zale¿y g³ównie od sk³adu granulometrycznego i intensywno-œci odwodnienia, zwi¹zanego z wielkointensywno-œci¹ odpadów atmosferycznych, b¹dŸ deszczo-waniem. Uwzglêdniane przy tym s¹ tak¿e poziom nawo¿enia i charakter okrywy ro-œlinnej. Intensywnoœæ wymywania sk³ad-ników, m.in. z gleb piaszczystych, udo-wadniane jest badaniami lizymetryczny-mi [Ruszkowska, Sykut 1982; Pondel, Sadurski 1988; Sykut 1993; Kopeæ i in. 1991; Ruszkowska i in. 1996], analizami wód drenarskich [Chojnacki, Œlusarczyk 1982; Borowiec 1984; Durkowski, Bur-czyk 1984; Borowiec, Zab³ocki 1986; Koc i in. 1998; Skowron, Filipek 2001], bada-niami modelowymi [Murawska, Spychaj-Fabisiak 1997; Wojcieszczuk i in. 2001] oraz polowymi [Meller 1996].

Zawartoœæ fosforu i potasu oraz bada-nych metali ciê¿kich (Cd, Pb, Zn, Cu) roz-puszczalnych w mieszaninie stê¿onych kwasów HNO₃+HClO₄, w powierzchnio-wej warstwie gleb piaszczystych pod wy-sypiskami odpadów, utrzymywa³a siê na poziomie zawartoœci, stwierdzonych w porównywalnych glebach uprawnych. W przypadku metali ciê¿kich, na tle wyników badañ gleb gliniastych i ilastych uzyska-ne wartoœci s¹ bardzo niskie i wg Kabaty-Pendias i in. [1993] maj¹ naturaln¹ zawar- TABELA

1. Niektóre w³aœciwoœci powierzchniowej (0–20 cm) warstwy piaszczystych gleb mineralnych pod niekontrolowanymi wysypiska

mi odpadów na tle odpowiadaj¹cych im gleb

uprawnych (I), b¹dŸ leœnych (II) – wartoœci œrednie i ekstremalne TABLE 1. Some properties of mineral sandy soil surface layer (0–20 cm) under uncontroled waste dumping sites on the background

coresponding arable soils (I) and forest soils (II) – mean

values and ranges

ein a wo uty s U utk eib o tc eib O noit ac ol abz ci L wót kei bo ke bór pi hc yzc roi bz fo re b mu N dn a stc eib o etis op mo c sel p mas lio s Hp l C K yzr p yta rt S uin azr a¿ y w no ses so L noitingi N: Ce nlaj a wsy zr pi kin da³ kS stn e mel e elb alia vA O N H hc yn o¿ êts eini naz sei m w enl azc zsu pz ori kin da³ kS 3 Ol C H+ 4 O N H fo det art ne cn oc fo erut xi m ni stn e mel e elb ulo S 3 Ol C H+ 4 PK g MP K g Md Cb Pn Zu C ] %[g m × gk 1– g× gk 1– g m –. m.s × gk 1–m.dg m × gk 1– g m –. m.s × gk 1–m.d I* . W8 36 1 1,8 –2, 4 20, 2 0,4 1– 1,0 7,2 1 2,9 1– 4,5 5,5 5 8,3 43 –0, 3 2,4 6 1,0 91 –0, 1 0,3 3 7,6 92 –1, 3 13, 0 43 8,0 –0 1,0 19, 0 67, 3– 01, 0 38, 0 00, 5– 01, 0 82, 0 1,2 –s. n 1,8 3,4 5– 1,1 1,7 2 9,4 91 –5, 4 4,1 1 2,8 01 –9, 0 **. P 8 23 6,7 –9, 3 0,3 5,6–2,0 9,1 1 8,6 1– 0,8 7,9 6 27, 07 1– 5,7 3 8,6 5 0,7 71 –8, 91 6,5 1 7,8 2– 0,4 44, 0 29, 0– 81, 0 09, 0 62, 2– 24, 0 67, 0 33, 2– 31, 0 62, 0 34, 0–s .n 7,4 1 5,0 4– 0,2 5,2 3 4,4 9– 5,4 2,5 8,3 1– 6,1 II* . W2 54 1,8 –3, 4 86, 4 8,3 1– 8,0 4,3 1 7,6 1– 5,1 1 6,3 01 9,6 82 –6, 57 9,1 31 0,6 84 –5, 13 7,1 3 6,3 01 –2, 4 64, 0 47, 1– 01, 0 31, 1 89, 1– 82, 0 74, 0 14 3,1 –2 1,0 65, 0 7,2 –.s. n 2,7 2 9,5 8– 7,2 1,0 32 6,9 33 1– 9,8 1 8,2 2 7,5 6– 8,2 **. L2 22 7,5 –6, 3 ** *9 7,0 0,1–6,0 3,4 1 2,7 1– 0,1 1 5,4 31 9,2 12 –3, 87 5,8 8 9,3 81 –4, 72 1,2 1 1,0 2– 9,3 34, 0 86, 0– 42, 0 72, 0 64, 0– 30, 0 81, 0 43, 0– 9,0 84, 0 00, 1– 81, 0 8,7 8,3 1– 2,3 7,4 1 6,4 2– 9,8 3,4 6,6–6,2

Objaœnienia – Explanations: I, II, *W

. – próbki zbiorcze gleby spod niekontrolowanych wysypisk odpadów – composite soil samples

from under waste dumping sites; I, II., **P

., **L. – próbki zbiorcze gleby z

pobliskich pól uprawnych i lasów

, composite soil samples collected from nearby arable land and forest; *** próbki zbiorcze gleb

y leœnej bez poziomu or

ganicznego, composite forest soil samples collected without

or

toœæ (0o _{zanieczyszczenia). Takie wartoœci}

normatyw-ne zawiera Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska [2002]. Natomiast nieznaczne podwy¿szenie zawar-toœci cynku i miedzi w powierzchniowej warstwie piaszczystych gleb leœnych jest wynikiem zwiêkszo-nej iloœci w nich materii organiczzwiêkszo-nej i jej zdolnoœci do punktowego zatrzymywania sk³adników.

Przeanalizowany bogaty materia³ glebowy (262 próbki zbiorcze) potwierdza, ¿e zanieczyszczenia z odpadów gromadzonych na terenach piaszczystych, b¹dŸ w piaszczystych obni¿eniach po wyrobiskach migruj¹ do g³êbszych warstw gleby, do pobliskich cieków wodnych, „oczek” i jezior [Greinert i in. 1998; Jêdrczak i Drab 1999; Meller i in. 2000]. W zwi¹zku z tym uwzglêdnienie w Rozporz¹dzeniu Ministra Œro-dowiska [2002], dotycz¹cym wartoœci dopuszczal-nych stê¿eñ w glebie lub ziemi, wspó³czynnika wo-doprzepuszczalnoœci gruntów jest jak najbardziej w³aœciwe.

WNIOSKI

1. W powierzchniowej warstwie gleb piaszczystych znajduj¹cych siê pod niekontrolowanymi wysy-piskami odpadów stwierdzono zmniejszenie za-kwaszenia, niewielkie iloœci materii organicznej, nisk¹ zawartoœæ potasu i magnezu oraz kadmu, o³owiu, cynku i miedzi. Zawartoœæ w niej sk³ad-ników mineralnych utrzymuje siê na poziomie stwierdzonym w pobliskich glebach uprawnych. 2. Na tle badañ zwiêz³ych gleb gliniastych i ilastych,

niekontrolowane wysypiska odpadów na terenach piaszczystych, nie powoduj¹ w powierzchniowej warstwie gleby (0–20 cm), wysokiego nagroma-dzenia sk³adników mineralnych, w tym tak¿e me-tali ciê¿kich.

LITERATURA

BOROWIEC S. 1984. Ocena strat sk³adników nawozowych z gleb Niziny Szczeciñskiej do wód drenarskich i rzecznych.

Zesz. Prob.. Post. Nauk Rol. 286: 275–296.

BOROWIEC S., ZAB£OCKI Z. 1986. Wspó³dzia³anie czynni-ków kszta³tuj¹cych stê¿enie sk³adniczynni-ków w odciekach drenar-skich. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie 124, Rolnictwo XL seria

Przyrodnicza: 49–55.

CHOJNACKI A., ŒLUSARCZYK E. 1982. Zawartoœæ i straty niektórych sk³adników mineralnych w wodach drenarskich z pól Zak³adu Doœwiadczalnego Osiny k. Pu³aw. Pamiêtnik

Pu³awski 78: 50–61.

CHUDECKI Z., GREINERT H., NIEDWIECKI E., ZAB£OC-KI Z. 1970. Ruchliwoœæ niektórych makro- oraz mikropier-wiastków w glebach ornych i ³¹kowych obszarów s³abo urzeŸ-bionych w pobli¿u Szczecina. Zesz. Nauk. WSR Szczecin. 32: 19–35.

DURKOWSKI T., BURCZYK P. 1984. Ocena odp³ywu sk³adni-ków nawozowych w odciekach drenarskich z gleb Pomorza Zachodniego. Zesz. Nauk. AR we Wroc³awiu. Konf. III, 2(246): 83–90.

FILIPIAK P., DUSZA E., KUGLARZ K., KUNIAR J., ÆWIR-KO K. 2007. Wp³yw „dzikich wysypisk” œmieci na terenie dziel-nicy Warszewo (Szczecin) na œrodowisko naturalne. [W:] Œro-dowiskowe Aspekty Melioracji Wodnych. Materia³y Miêdzy-narodowej Konferencji Meliorantów i In¿ynierów Œrodowiska. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc³awiu: 67–75. GREINERT H., JÊDRCZAK, DRAB M. 1988. Wp³yw

wysypi-ska odpadów komunalnych Zielonej Góry na wybrane ele-menty œrodowiska. Archiwum Ochrony Œrodowiska 3–4: 155– 173.

INSTYTUT UPRAWY NAWO¯ENIA I GLEBOZNAWSTWA 1990. Zalecenia nawozowe, cz. I Liczby graniczne do wyce-ny zawartoœci makro- i mikroelementów w glebach. S.P.(44), Pu³awy, 26 ss.

JÊDRCZAK A., DRAB M. 1989. Zanieczyszczenie gleb i roœlin w otoczeniu sk³adowiska odpadów przemys³owych Szczeci-na. Archiwum Ochrony Œrodowiska 3–4: 183–199.

KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIO-TROWSKA M., TERELAK H., WITEK T. 1993. Ocena stop-nia zanieczyszczestop-nia gleb metalami ciê¿kimi i siark¹. Ramo-we wytyczne dla rolnictwa. IUNG Pu³awy, seria P(53), 22 ss. KOC J., CIENKO CZ., JANICKA R., ROCHWERGER, SOLAR-SKI K. 1998. Wp³yw wysokoœci opadu na wymywanie sub-stancji organicznych i mineralnych z gleb uprawnych. Zesz.

Prob.. Post. Nauk Rol. 456: 305–310.

KOPEÆ S., NOWAK K., MOROÑ S. 1991. Straty sk³adników nawozowych przez wymywanie w zale¿noœci od nawo¿enia i uprawianej roœliny. Rocz. Glebozn. 42 (3/4): 109–114. £OGINÓW W., JANOWIAK J., MURAWSKA B. 1982.

Zmien-noœæ ogólnej zawartoœci wêgla i azotu w ró¿nych glebach.

Pam. Pu³awski 77: 6–18.

MELLER E. 1996. Badania nad przydatnoœci¹ rolnicz¹ popio³ów ze spalania wêgla kamiennego w Elektrowni „Dolna Odra” w Nowym Czarnowie. Maszynopis, Akademia Rolnicza: 111 ss. MELLER E., NIEDWIECKI E., SZUBERLA U. 2000. Kon-centracja makroelementów i pierwiastków œladowych w od-ciekach pochodz¹cych z wysypiska odpadów komunalnych w Sierakowie w 1999 roku. [red.] M. Malicki. Wyd. AR w Szczecinie: 135–140.

MURAWSKA B., SPYCHAJ-FABISIAK E. 1997. Badania mo-delowe nad wymywaniem potasu z gleb. ART. Bydgoszcz, Zesz. Nauk 208, Ochrona Œrodowiska 1: 117–126.

NIEDWIECKI E., PROTASOWICKI M., CIEMNIAK A., MEL-LER E., TOMZA A. 2003a. Zawartoœæ rtêci, kadmu i o³owiu w powierzchniowym poziomie gleb w obrêbie niekontrolowanych wysypisk odpadów i u¿ytków rolnych Równiny Gumieniec-kiej. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 492: 205–210.

NIEDWIECKI E., PROTASOWICKI M., MELLER E., TOM-ZA A. 2003b. Zawartoœæ metali ciê¿kich w powierzchniowym poziomie gleb w obrêbie niekontrolowanych wysypisk odpa-dów i u¿ytków rolnych Równiny Gumienieckiej. Zesz. Prob.

Post. Nauk Rol. 493: 817–823.

NIEDWIECKI E., MELLER E., MALINOWSKI R., SAMMEL A. 2007. Zanieczyszczenie œrodowiska glebowego metalami ciê¿kimi przez niekontrolowane wysypiska odpadów. [W:]

PONDEL H., RUSZKOWSKA M., SYKUT S., TERELAK H. 1991. Wymywanie sk³adników nawozowych z gleb w œwietle badañ Instytutu Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa. Rocz.

Glebozn. 42 (3/4): 97–107.

PONDEL H., SADURSKI W. 1988. Wp³yw zró¿nicowanego nawo¿enia mineralnego na w³aœciwoœci gleb w doœwiadcze-niu lizymetrycznym. Pam. Pu³awski, 91: 252–272.

ROZPORZ¥DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA 2002. W sprawie standardów jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi z dnia 9 wrzeœnia, Dz.U. nr 165, poz. 1359: 10560– 10564.

RUSZKOWSKA M., KUSIO M., SYKUT S. 1996. Wymywanie pierwiastków œladowych z gleby w zale¿noœci od jej rodzaju i nawo¿enia (badania lizymetryczne). Rocz. Glebozn. 47 (1/2): 11–22.

RUSZKOWSKA M., SYKUT S. 1982. Zesz. Nauk. AR w Kra-kowie 169, sesja nauk. 10, 19–27.

SKOWRON P., FILIPEK T. 2001. Wp³yw intensywnego nawo-¿enia organicznego na zawartoœæ potasu, wapnia i magnezu w wodach drenarskich. Biul. Magnezol. 6(3): 372–379.

SYKUT S. 1993. Dynamika procesu wymywania sk³adników mineralnych z gleb w doœwiadczeniu lizymetrycznym. II. Kationy. Pam. Pu³awski 103: 40–55.

USTAWA z dnia 13 wrzeœnia 1996. O utrzymaniu czystoœci i porz¹dku w gminach. Dz.U. 1996, nr 132, poz. 622 z póŸ-niejszymi zmianami.

WOJCIESZCZUK T., NIEDWIECKI E., MELLER E. 2001. Zawartoœæ wapnia, magnezu i sodu w przes¹czach glebowych w zale¿noœci od zastosowanej dawki popio³u. Biul.

Magne-zol. 6 (3): 405–410.

ZAB£OCKI Z., PODLASIÑSKA J., KRUCZEK I. 2011. Wp³yw nielegalnych wysypisk odpadów na niektóre w³aœciwoœci gleb na terenie gminy Kobylanka. Folia Pomeranie Universitatis Technologiae Stetinensis, Agric. Aliment. Pisc. Zootech. 283(17): 51–66.

Dr in¿. Ryszard Malinowski Zak³ad Gleboznawstwa

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, ul. J. S³owackiego 17