Dorota Piekarska-Winkler
Odrodzenie kultu ikon maryjnych w
Rosji XIX wieku na tle stosunków
państwo - Kościół
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 12/1, 77-87
S a e c u lu m C h ristian u m 12 (2 0 0 5 ) n r 1
D O R A T A P IE K A R S K A -W IN K L E R
ODRODZENIE KULTU IKON MARYJNYCH W ROSJI
XIX WIEKU NA TLE STOSUNKÓW
PAŃSTWO - KOŚCIÓŁ
O d m o m e n tu p rzy jęcia c h rz tu p rz e z R u ś w 988 r. ch a ra k te ry sty c z n ą cech ą p o b o ż n o śc i ruskiej s ta ła się w ia ra w szczeg ó ln e o ręd o w n ictw o M a tk i B ożej. S a m o p rzy jęcie ch rześcijań stw a tr a k to w a n e było ja k o przyjście n a R u ś Sofii - M ą d ro ści B ożej, k tó r ą z e w zg lęd u n a ab strak cy jn o ść p o ję c ia u to ż s a m ia n o z M a tk ą B o żą.1 P o tw ie rd z e n ie m teg o zjaw iska były p ierw sze św iątynie n a R u si zw an e so- fijnym i, w k tó ry ch d e k o ra c ji n ajw ażn iejszą ro lę odgryw ały w y o b ra ż e n ia M a tk i B ożej O ra n tk i.2 O d X II w. w ru s k im kulcie m ary jn y m p u n k t ciężkości zo stał p rz e n ie sio n y w s tro n ę jej o p iek u ń cz o ści, o czym p o n o w n ie zaśw iadczyły p o w sta ją c e w ów czas n a R u si św iątynie b u d o w a n e n a w zó r so b o ru B la c h e rn e ń sk ie g o z K o n sta n ty n o p o la , gdzie przech o w y w an y był w e lo n M a tk i B ożej. W e d le p o w szech n eg o n a R usi w ie rz e n ia B o g u ro d z ic a sw ym w e lo n e m (ros. p o k r o w ) o ta czała w iern y ch d ając ty m sam y m o p ie k ę i o ręd o w n ictw o . U w ie ń c z e n ie m idei o p iek i M a tk i B ożej n a d zie m ią ru s k ą było w p ro w a d z e n ie p rz e z księcia A n d rz e ja B o g o lu b sk ieg o (X II w .) do k a le n d a rz a cerk iew n eg o no w eg o św ięta - O p iek i N ajśw iętszej B o g u ro d zicy (ros. P o k ro w ).3 K u lt P okrow u sta ł się je d n ą z n a jb a r dziej c h arak tery sty czn y ch cech k u ltu m a ry jn eg o n a R u si i w R osji.
W iz e ru n k i M a tk i B ożej fu n k c jo n u ją c e w w ielu ty p a c h ik o n o g rafic zn y ch na s ta łe w pisały się w h is to rię p a ń s tw a ru sk ie g o słynąc sw oim i c u d a m i i w sta w ie n nictw em . D o p ie ro o d czasów P io tra I k u lt ik o n m ary jn y ch o słab ł, a w łaściw ie był celow o re d u k o w an y . D la w ład có w o d P io tra I do A le k s a n d r a I R o sja m iała być szybko ro zw ijającą się częścią E u ro p y , ty m c z a se m w ia ra w c u d o w n o ści ik o n w p rz e k o n a n iu p ro e u ro p e js k ic h m o n a rc h ó w b y ła sy n o n im e m zaco fan ia. S tą d liczne u k azy c a rs k ie u k ró c a ją c e p o b o ż n o ś ć lu d u - z a ro z g ła sz a n ie w ieści o c u d a c h czynionych p rz e z ikony groziły re p re s je .4 Taki s ta n rzeczy z m ie n ił się
1 G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, kult, polityka. Rosyjskie ikony maryjne od drugiej połowy XVII wieku. Olsztyn 2000, s. 7.
2 Tamże.
31. Jazykowa, Świat ikony. Warszawa 1998, s. 104. 4 Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, s. 124.
d o p ie ro w czasach M ik o ła ja I, b o w ie m z n a s ta n ie m jeg o rz ą d ó w od ży ła tr a d y cja ru s k a . W y d a rz e n ie m , k tó r e p o p rz e d z iło p o w ró t do ru sk ic h tra d y c ji o ra z d o p ro w a d z iło d o o d ro d z e n ia k u ltu m ary jn e g o b y ła w o jn a R o sji z N a p o le o n e m 1812 r. U a k ty w n iła się w ted y c u d o w n a m o c ik o n tradycyjnych n o szo n y ch jak o la b a r u m n a czele w ojsk. U w a ż a n o je p o w sz e c h n ie z a n a js k u te c z n ie jsz ą b ro ń p rzeciw k o w rogow i. W y g ran a w tej w o jn ie w p rz e k o n a n iu lu d u rosyjskiego b y ła p o tw ie rd z e n ie m c u d u z e sła n e g o z n ie b a głó w n ie z a w sta w ie n n ic tw e m M a tk i Bożej.
R o sja M ik o ła jo w sk a u w a ż a ła się za n a jb a rd z ie j p raw o sław n y n a ró d , co było e fe k te m w ielow iekow ych sta rć i u re g u lo w a ń w s to su n k a c h p ań stw o -k o śció ł. A by sto s u n k i te n ależ y cie z ro z u m ie ć , n ależ y z d a ć so b ie sp ra w ę z te g o , ż e w raz z p rz y ję c ie m c h rześcijań stw a z K o n s ta n ty n o p o la R u ś p rz e ję ła u fo rm o w a n ą w b izan ty jsk iej k u ltu rz e id e ę sy m fo n ii w ładzy cesarsk iej i p a tria rs z e j. W B iz a n cjum , a w ięc i n a R u si k o śció ł m ia ł w sp ó łd z ia ła ć w b u d o w a n iu sp o łeczeń stw a ch rześcijań sk ieg o . Tyle że w im p e riu m b iz a n ty jsk im zw iązek p a ń stw o -k o śció ł n ie o p ie ra ł się n a p ra w n y m p o d z ia le k o m p e te n c ji, lecz n a z a ło ż e n iu , ż e p a ń stw o fu n k c jo n u je w o p a rc iu o w ia rę i d o k try n ę k o ścio ła. Ta k w estia n a R usi i w R o sji w y g ląd ała o d m ie n n ie , k ró tk o m ó w iąc p a ń stw o w ciągu stu le c i d o k o nyw ało u z a le ż n ie n ia w ład zy d u ch o w n ej i sfo rm a liz o w a n ia re la c ji p o m ięd zy w ła d z ą św iecką a d u ch o w n ą.
P ro c e s te n ro z p o c z ą ł się o d czasu u n ie z a le ż n ie n ia się R u si o d p a tr ia r c h a tu K o n s ta n ty n o p o la w 1448 r .5 W ielcy k s ią ż ę ta m oskiew scy Iw an I I I i W asyl I I I n ie tylko z jed n o c zy li z ie m ie ru sk ie , a le te ż dążyli do p rz e ję c ia p o tę g i im p e riu m b izan ty jsk ieg o chylącego się ju ż w ted y k u u p a d k o w i. A m b ic je n a p r z e ję cie spuścizny p o im p e riu m basileusów p rz ejaw iały się n ie tylko w zw iązkach m a łż e ń sk ic h , a le te ż w k o n k re tn y c h z m ia n a c h n a d w o rze m o sk iew sk im - w p ro w a d z e n ie d o h e rb u p a ń stw a m o sk iew sk ieg o b izan ty jsk ieg o o rła dw ugłow ego, u ży w an ie ty tu łu c a ra , czy w reszcie u k s z ta łto w a n ie id e o lo g ii o M o sk w ie - tr z e c im R zym ie. Iw an I V G ro ź n y - pierw szy k o ro n o w a n y c a r W sz e c h R u si - p o d ją ł w y ra ź n e k ro k i z m ie rz a ją c e n ie tylko do u m o c n ie n ia p a tr ia r c h a tu m o sk iew sk ieg o , a le je d n o c z e śn ie w je g o p o c z y n a n ia c h p rz e ja w iła się d o m in a c ja w ładzy św ieckiej n a d d u ch o w n ą. Z inicjatyw y Iw a n a IV z w o ła n e zo sta ły so b o ry 1547 i 1549 r., n a k tó ry c h d o k o n a n o k a n o n iz a c ji aż 30 ru s k ic h św iętych. O d ta m te g o c zasu w szystkie so b o ry c e rk ie w n e X V I i X V II w. zw oływ ane były n a m ocy c a r skich u k azó w , ich u czestn icy z a p ra s z a n i byli im ie n n ie c a rsk im i g ra m o ta m i. N a o b ra d a c h so b o ró w zaw sze był o b ecn y c a r lu b te ż jeg o p e łn o m o c n ik . D o c a ra ró w n ież n a le ż a ł przyw ilej w y b ie ra n ia i z a tw ie rd z a n ia p a tria rc h ó w i m e tro p o li tów . In g e re n c ja głow y p a ń stw a w spraw y C erk w i b y ła w ięc ju ż w te d y d alek o
5 Sprzyjające warunki do zerwania Moskwy z Konstantynopolem stworzyła podpisana przez Bizancjum unia florencka z 1439 r., na mocy której Bizancjum uznało zwierzchnictwo papieża oraz dogmaty katolickie, z czym nie godzili się kniaziowie ruscy.
p o s u n ię ta i dotyczyła n ie tylko jej a d m in istra c ji, c a r w ydaw ał ro z p o rz ą d z e n ia o p rz e s trz e g a n iu p o stó w , o d p ra w ia n iu n a b o ż e ń stw , p ro w a d z e n iu się m n ich ó w itp. Ż yw ym te g o p rz y k ła d e m był tzw . S o b ó r S tu R o zd ziałó w (ros. Stogław ) zw o łan y z inicjatyw y Iw a n a I V G ro ź n e g o w 1551 r., k tó ry w s tu ro z d z ia ła c h z a w a rł p o s ta n o w ie n ia o s tru k tu r z e C erk w i, re la c ja c h p a ń stw o -k o śc ió ł o ra z p o s ta n o w ie n ia p ra w a p a ń stw o w e g o , c e rk ie w n e g o i ro d z in n e g o , a ta k ż e o d p o w ie d n i m i z a p is a m i u n ifik o w a ł o b rz ę d y i k u lt. F ak ty czn ie w ła d z a św iecka n a R u si od p o c z ą tk u d o m in o w a ła n a d w ła d z ą d u c h o w n ą i ta k i s ta n rzeczy n ie był niczym niezw ykłym - c a r był p rz e c ie ż p o m a z a ń c e m B ożym . M im o iż C e rk ie w n a R usi całk o w icie u z n a w a ła to p ra w o 6, d z ie je sto su n k ó w p a ń stw o -k o śc ió ł toczyły się ta m w sp o só b zm ie rz a ją c y do c o ra z silniejszej p ra w n e j ich form alizacji.
A lek sy M ich aj łow icz R o m a n o w zm u szo n y był ro szczen io w ą p o sta w ą p a tria rc h y N ik o n a k o n ty n u o w a ć w a lk ę o p ry m a t w ładzy św ieckiej n a d du ch o w n ą. S ąd ząc, iż w ła d z a p a tria rc h y p o w in n a być ró w n a w ład zy carsk iej N ik o n z a m ie rz a ł d o k o n a ć w ra m a c h re f o rm o b rz ę d ó w relig ijn y ch z m ia n w s tru k tu r z e k o ścioła. Z a m ia r się n ie p o w ió d ł, z re a liz o w a n o u n ifik a c ję o b rz ę d ó w w e d łu g w z o ró w g reck ich z a p la n o w a n ą p rz e z N ik o n a , lecz jeg o sam e g o o d s u n ię to o d w ła dzy. O d d a ją c N ik o n a p o d są d A lek sy M ich ajło w icz u m o c n ił ab so lu ty zm , ale n ie w yrzekł się b izan ty jsk ieg o m o d e lu w ład zy cesarsk iej o p a rte j n a kościele. Z n a c z ą c y m te g o w y ra z e m były ro z p o w sz e c h n ia n e o d 1668 r. n a m a lo w a n e z p o le c e n ia sam e g o c a ra w iz e ru n k i m a ry jn e w no w y m ty p ie ik o n o g rafic zn y m - była to M a tk a B o ż a W ło d z im ie rsk a D rz e w o P a ń stw a M o sk iew sk ieg o (P o ch w ała M a tk i B o ż e j).7 Z a sa d n ic z y m w ą tk ie m treścio w y m w iz e ru n k u je s t p rz e d s ta w ie n ie id e i sak raliz acji w ładzy carskiej.
W ie lk im n a s tę p c ą A le k se g o M ich ajło w icza w dziele sa k ra liz a c ji w ład zy z o sta ł P io tr I, z a czasów k tó re g o w ła d z a św iecka przew yższyła sta tu s b iz a n ty jsk ie go basileusa, a lb o w iem tw o rząc Ś w iątobliw y S y n o d i p rz y jm u ją c ty tu ł im p e ra to r a sta ł się P io tr I je d y n o w ła d c ą . M im o ż e o P io trz e W ie lk im m ó w i się jak o 0 r e f o rm a to rz e R osji, k tó ry ją z e u ro p e iz o w a ł, d o k o n a ł z m ia n obyczajow ych 1 k u ltu ro w y ch p a m ię ta ć trz e b a , ż e n ie p o d e jm o w a ł o n o stre j p o lity k i antyreli- gijnej, k tó r a z m ie rz a ła b y d o w y k o rz e n ie n ia p raw o sław ia. F ak ty czn ie z je d n e j stro n y je g o u k azy w sp o m n ia n e w cześniej m iały n a ce lu z m n ie jsz e n ie w ierzeń w c u d o w n o ść ik o n (u w zg lęd n ić te ż n ależ y fa k t, iż c zęsto w ie rz e n ia te o p a rte były n a p rz e s ą d a c h i z a b o b o n a c h ), z d ru g iej je d n a k stro n y sa m m o n a rc h a z n a j dow ał w relig ii p raw o sław n ej w sp a rc ie d la a u to r y te tu w ład zy św ieckiej, dla
6 Zdarzały się w historii Cerkwi wystąpienia jej hierarchów przeciw głowie państwa jak np. wystąpienie metropolity Filipa w obronie bojarów, z którymi krwawo rozprawiał się Iwan IV w ramach tzw. opryczniny. Zawsze jednak wystąpienia te kończyły się podobnie - w przy padku metropolity Filipa pozbawieniem godności, osadzeniem w klasztorze i potajemnym uduszeniem. Zob. L. Bazylow, Historia Rosji. T. 1, Warszawa 1983, s. 199-200.
p o d k re ś le n ia w ła sn e g o triu m fu . Z a je g o p a n o w a n ia , p o d o b n ie ja k z a A lek seg o R o m a n o w a , p o w sta ł now y typ ik o n y m ary jn ej w yrażający a p o te o z ę w ład zy c a r skiej - b y ła to M a tk a B o ża A zo w sk a.8
Tzw. o k re s sy n o d aln y ro z p o c z ę ty w czasach P io tra I, a zak o ń c z o n y d o p ie ro w 1917 r. p rz y w ró c e n ie m p a tr ia r c h a tu c h a ra k te ry z o w a ł się p ra w n y m i u r e g u lo w a n ia m i s ta tu s u C erk w i w p a ń stw ie i w o b e c p a ń stw a . U re g u lo w a n ia p o d ję te z p o le c e n ia P io tra I p rz e z T eo fan a P ro k o p o w ic z a ow ocow ały p o w s ta n ie m „ R e g u la m in u d u c h o w n e g o ” . D o k o ń c a zo sta ły d o p ro w a d z o n e w e p o c e M ik o łajo w - skiej, k ied y c a r zlecił M ic h a ło w i S p e ra ń s k ie m u o p ra c o w a n ie „ Z b io ru p ra w im p e riu m ro sy jsk ieg o ” . A rty k u ł 42 „ O w ie rz e ” o s ta te c z n ie o d d a ł C e rk ie w p o d k u ra te lę p a ń stw a u sta n a w ia ją c , że „ im p e ra to r ja k o m o n a rc h a ch rześcijań sk i je s t najw yższym o b ro ń c ą d o g m a tó w w iary i stra ż n ik ie m p ra w o w ie rn o śc i (...). W ty m zn a c z e n iu im p e ra to r nazyw a się głow ą C erk w i” .9 G ło sz o n a w e p o c e M i- ko łajow skiej o ficjaln a id e o lo g ia „p raw o sław ie, sam o w ład ztw o , lu d o w o ść ” , ja k sa m a sły n n a tr ia d a m ów i, sta w ia ła n a p ierw szy m m iejscu re lig ię p rzo d k ó w , z m ie rz a ła do o d ro d z e n ia trad y cji ru sk iej, a w ra z z n ią w iary w c u d a ikon.
W ś ró d w iz e ru n k ó w m aryjnych, k tó r e w X IX stu le c iu u ak ty w n iły sw ą m o c na szczeg ó ln ą u w ag ę z a słu g u ją tzw. ikony - p a lla d ia , t. j. ik o n y o p ie k u ń c z e m iast. B ę d ą c p a tr o n k a m i m ia st ikony te n ie m iały je d y n ie lo k a ln e g o c h a ra k te ru , b o w ie m ro z p o w sz e c h n ia n o je p rz e z sp o rz ą d z a n ie z n ich licznych p o w tó rz e ń i r o z w o ż e n ie p o k ra ju . Z a ró w n o p ierw o w zo ry ja k te ż ich k o p ie w sław iając się c u d a m i ro z ta c z a ły w e fe k c ie sw ą o p ie k ę n a d w ielk im i te ry to ria m i im p e riu m ro sy j skiego. D o w iz e ru n k ó w ta k ic h p o w sz e c h n ie czczonych w X IX w. n ależ ały m .in.:
I k o n a M a tk i B ożej S m o leń sk iej - p a lla d iu m S m o leń sk a, I k o n a M a tk i B ożej W ło d z im ie rsk ie j - p a lla d iu m M oskw y,
I k o n a M a tk i B ożej B o g o lu b sk iej - p a lla d iu m W ło d z im ie rz a n a d K laźm ą, I k o n a M a tk i B ożej „ Z n a m ie n ije ” - p a lla d iu m N o w o g ro d u ,
I k o n a M a tk i B ożej K azań sk iej - p a lla d iu m P e te rsb u rg a , I k o n a M a tk i B ożej Tołgskiej - p a lla d iu m Ja ro sła w ia , I k o n a M a tk i B ożej Tychw ińskiej - p a lla d iu m Tychw ina.10
O ik o n a c h p a lla d ia ch w iele ju ż n a p is a n o 11, ch o ć in fo rm a c je o n ich z g ro m a d z o n e ró ż n ią się szczeg ó łam i w y nikającym i z b łę d ó w w la to p is a c h lu b te ż z r ó ż nych le g e n d m ów iących o c u d a c h p rz e z n ie sp raw ow anych. Tu z o s ta n ą p r z e d
8 Azow - miasto u ujścia Donu zdobyte przez Piotra I w 1696 r., otwierające wejście do Morza Azowskiego. Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 54.
9 S. W. Rimskij, Prawosławnaja cerkow i gosudarstwo w X IX wiekie. Rostow-na-Donu 1998, s. 10.
10 Fiłosofija russkogo religioznogo iskusstwa, Red. N. K. Gawriuszyna, s. 108.
11 Zob.: A. Prasal, Mały słownik ikon maryjnych. Warszawa 1996; G. Kobrzeniecka-Sikor ska, Ikona...,; Prazdniki w cziest czudotwornych ikon PrieswjatojBogorodicy. Moskwa 1996.
sta w io n e te fra g m e n ty le g e n d c u d o w n y ch ik o n m aryjnych, k tó r e d o p isało X IX stu le c ie do ich w ielow iekow ej biografii.
W iz e ru n k o w i M a tk i B ożej S m o le ń sk ie j12 u z n a n e m u z a n a js ta rs z e n a R usi w y o b ra ż e n ie H o d e g e trii p rzy p isu je się zw ycięstw o n a d N a p o le o n e m w 1812 r. J e d n o z cu d o w n y ch je g o p o w tó rz e ń tow arzyszyło w o jsk o m ro sy jsk im d o w o d z o ny m p rz e z k sięcia K u tu zo w a. Po k ażd ej zw ycięskiej b itw ie p rz e d w iz e ru n k ie m S m o leń sk iej o d p ra w ia n o litu rg ię dziękczynną. W p rz e d d z ie ń s ta rc ia p o d B o ro d in o w iz e ru n e k o b n ie s io n o p o o b o z ie b ło g o sław iąc ż o łn ie rz y p rz e d w alk ą. Po o sta te c z n y m ro z g ro m ie n iu F ra n c u z ó w z ro z k a z u gen. K u tu z o w a ik o n ę M a tk i B ożej S m o leń sk iej zw ró c o n o do S m o le n sk a .13
O b ra z M a tk i B ożej W ło d z im ie rsk ie j n ależ y do n a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n eg o n a R u si iw R o sji w iz e ru n k u E le u sy (ros. „ U m ilie n ije ” ).14 Z n a c z e n ie
ogól-12 Wizerunek ten został przywieziony na Ruś w 1046 r. przez bizantyjską księżniczkę Annę, córkę cesarza Konstantyna IX Monomacha, która poślubiła księcia czernihowskiego. Jej syn - Włodzimierz Monomach od 1079 r. książę smoleński przewiózł ikonę w 1101 r. z Czernigo- wa do Smoleńska (stąd jej toponimiczny przydomek) i umieścił w soborze Zaśnięcia Boguro dzicy. W 1398 r. ikonę z nieznanych przyczyn przeniesiono do Moskwy do soboru Zwiastowa nia, lecz w 1456 r. na prośbę biskupa smoleńskiego Mścisława odesłano ją do Smoleńska wy konawszy uprzednio jej kopię, która pozostała w kremlowskim soborze. Wizerunkowi Matki Bożej Smoleńskiej przypisuje się ocalenie Smoleńska przed najazdem Tatarów pod wodzą Batyja w 1238r. Święto ikony Matki Bożej Smoleńskiej obchodzone jest 28 lipca. Dzień ten upamiętnia wzniesienie w 1525 r. przez Wasyla III klasztoru Nowodziewiczego w Moskwie na cześć powrotu Smoleńska do państwa moskiewskiego w 1514 r. Do klasztoru Nowodziewicze- go przeniesiono wówczas kopię Matki Bożej Smoleńskiej z kremlowskiego soboru Zwiasto wania. Z wizerunku Matki Bożej Smoleńskiej ze smoleńskiego soboru Zaśnięcia Bogurodzicy wykonano wiele powtórzeń, z czego ponad 30 uznano za cudowne. Zob. G. Kobrzeniecka-Si- korska, Ikona..., s. 73-74 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 115-120.
13 Materiał zebrany na podstawie G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 73-74, Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., Ikona..., s. 115-120.
14 Najstarsze wyobrażenie Matki Bożej Włodzimierskiej sprowadzone było z Konstantyno pola do Wyszgorodu koło Kijowa w 1136 r. dla księcia Jerzego Długorękiego. Jego syn An drzej Bogolubski zamierzał przewieźć ikonę do ziemi suzdalskiej, lecz ta obrała sobie Włodzi mierz nad Klaźmą za miejsce pobytu. Na pamiątkę cudownego objawienia Matki Bożej wzniesiono we Włodzimierzu świątynię Zaśnięcia Bogurodzicy, w której umieszczono ikonę odtąd zwaną Włodzimierską. Towarzysząc wyprawom wojsk ruskich ikona wkrótce zasłynęła cudami, w rezultacie czego stała się patronką Rusi, a potem Rosji. W 1164 r. jej cudowne działanie objawiło się w wyprawie A. Bogolubskiego przeciwko Bułgarom Nadwołżańskim. W 1185 r. spłonęła włodzimierska świątynia Zaśnięcia Bogurodzicy, lecz ikona Matki Bożej Włodzimierskiej cudownie ocalała. W 1237 r. podczas najazdu Tatarów pod wodzą Batyja ikona straciła drogocenny okład, ale sam wizerunek ocalał (niektóre źródła mówią o jej zagi nięciu wówczas, zob. A. Prasal, Mały słownik..., s. 33.). W 1380 r. Dymitr Doński za sprawą ikony Matki Bożej Włodzimierskiej zwycięży! nad chanem Mamajem. W 1395 r. (inne źródła podają rok 1480, zob. A. Prasal, Mały słownik..., s. 33.) cudowna ikona została przeniesiona do Moskwy do soboru Zaśnięcia, gdzie już pozostała, stąd nie raz ratując ziemię ruską, szcze gólnie przed najazdami tatarskimi, co upamiętniają trzy dni w roku ustanowione na jej cześć. Są to: 26 sierpnia - na pamiątkę bezkrwawego zwycięstwa nad wojskami tatarskimi pod wo
no ro sy jsk ie teg o c u d o w n eg o w iz e ru n k u p o d k re ś la fa k t, ż e w szystkie w a ż n e a k ty p ań stw o w e ta k ie ja k p rzy sięg a n a w ie rn o ść ojczyźnie, m o d litw y p rz e d w y p ra w am i w o je n n y m i czy w ybory p a tria rc h ó w W sz e c h R u si odbyw ały się p rzy jego u d z ia le . W n o sić s tą d m o ż n a , ż e w X IX stu le c iu ik o n a W ło d z im ie rsk ie j to w a rzyszyła k o ro n a c ji aż 4 m o n a rc h ó w (A le k s a n d ra I 1801-1825, M ik o ła ja I 1825 1855, A le k s a n d r a II 1855-1881, A le k s a n d r a I I I 1881-1894), n a to m ia s t ja k o że o d czasów P io tra I n ie p rz e p ro w a d z a n o w yb o ró w p a tria rc h ó w W sz e c h R u si s ą dzić należy, iż ik o n a M a tk i B ożej W ło d z im ie rsk ie j tow arzyszyła w y b o ro m m e tro p o lity m o sk iew sk ieg o F ilre ta (W. M . D ro z d o w ). P rzy p u szczać p o n a d to m o ż n a , ż e ja k o o p ie k u n k a p a ń stw a rosyjskiego M a tk a B o ża W ło d z im ie rsk a o ta c z a n a b y ła k u lte m w ro d z in ie carsk iej, a jej w iz e ru n k i z n ajd o w ały się w p o m ie szczen iach p ałac o w y ch , co z d a ją się su g ero w ać p rz e p ro w a d z a n e jesz c z e na p o c z ą tk u X X w. spisy in w en tary zacy jn e k o m n a t d w o ru .15
O żyw ym k u lcie M a tk i B ożej B o g o lu b sk ie j16 w X IX stu le c iu św iadczy o d n o to w an y w m a te ria ła c h ź ró d ło w y ch fa k t o b d a ro w a n ia jej w iz e ru n k u d ro g o c e n n ą ryzą p rz e z m ieszk ań có w W ło d z im ie rz a w 1820 ro k u .
Ik o n a N o w o g ro d u M a tk i Bożej „ Z n a m ie n ije ”17 słynęła w X IX w ieku u z d ro w ieniam i. N p. z n ajd u jące się w m oskiew skim klasztorze J a n a Z ło to u ste g o cudow
-dzą Tamerlana w 1395 r. (wtedy właśnie według niektórych badaczy przewieziono Włodzi mierską do Moskwy), 23 czerwca - na pamiątkę wyzwolenia Moskwy i ojczyzny spod najazdu chana Achmata w 1480 r. dzięki cudownej opiece Matki Bożej, 21 maja - na pamiątkę cudow nej ochrony Moskwy w 1571 r. przed wojskami chana krymskiego Dewlet-Gireja.
15 Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 129 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/books/ Materiał o Włodzimierskiej zebrano na podstawie: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 20-25, G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 68 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/books
16 Wizerunek Matki Bożej Bogolubskiej - opiekunki Włodzimierza nad Klaźmą - wiąże się z postacią księcia A. Bogolubskiego, ponieważ przedstawia Bogurodzicą tak jak ukazała się ona księciu, kiedy poleciła pozostawić w miejscowej świątyni przewożoną przez niego iko nę (znaną potem jako Włodzimierska). Święto ikony obchodzone jest dwukrotnie: 18 czerwca na pamiątkę objawienia się Bogurodzicy księciu Andrzejowi w 1157 r. oraz 21 maja na pa miątkę cudownego uwolnienia miasta Włodzimierza od zarazy w 1771 r. Przeniesiona wów czas z klasztoru w Bogolubowie pod Włodzimierzem ikona dokonała licznych uzdrowień i za hamowała rozwój zarazy. Od tamtego zdarzenia co rok przenoszona była z procesją do Wło dzimierza 21 maja, a 16 czerwca uroczyście wracała do klasztoru w Bogolubowie. W Moskwie w kaplicy Bogolubskiej wzniesionej przy wjeździe do Kitaj-Gorodu znajdowała się kopia cu downej ikony Matki Boże Bogolubskiej. Kopia ta również zasłynęła uzdrowieniami zwłaszcza podczas panującej w Moskwie w 1771 r. epidemii dżumy. Zob. Prazdniki w czest czudotwor- nych ikon... , s. 13-15.
17 Ikona ta znana jest w Rosji od 1170 r., kiedy syn A. Bogolubskiego Mścisław z wojskami suzdalskimi oblegał Nowogród. Wyniesiona 27 listopada przez arcybiskupa Jana na mury miasta ikona Matki Bożej „Znamienije” dokonała cudu - wrogowie odstąpili od Nowogrodu. Na cześć tego zdarzenia arcybiskup Jan ogłosił 27 listopada świętem Matki Bożej „Znamieni je ”. Ikona wielokrotnie ocaliła miasto m.in. w 1566 r. od pożaru, w 1611 r. podczas grabieży dokonywanych w mieście przez Szwedów ocaliła świątynię, w której się znajdowała broniąc w cudowny sposób wejścia do środka. W całej Rosji znane są jej cudowne powtórzenia.
n e p o w tó rzen ie ikony dokonyw ało w yleczeń p o d czas ep id em ii cholery w 1848 r. P rzed p rzen iesio n y m p rz e z P io tra I z M oskw y do P e te rsb u rg a w izeru n k iem M a t ki Bożej „ Z n a m ie n ije ” z C arskiego S ioła m odlili się w 1820 r. A le k sa n d e r I, a w 1862 r. A le k sa n d e r II p ro sząc o ra tu n e k p o d czas p o żaró w pałacu . W ize ru n ek te n ta k ż e zasłynął u zd ro w ien iam i w czasie ep id em ii cholery w la tach 1831 i 1848.18 W iz e ru n e k M a tk i B ożej K a z a ń sk ie j19 p rzy w iezio n y z o sta ł do P e te rsb u rg a z M oskw y p rz e z P io tra I w 1721 r. N a jp ie rw u m ieszczo n y w so b o rz e Trójcy Ś w iętej, a o d 1811 r. z n a la z ł m iejsce w so b o rz e K azań sk im . J a k o p a lla d iu m p ó łn o c n e j stolicy w iz e ru n e k te n uczestn iczy ł w e w szystkich p ro c e s ja c h P e te r s b u rg a . O ry g in ał ikony M a tk i B ożej K azań sk iej p rzech o w y w an y w K a z a n iu n a j p ra w d o p o d o b n ie j z a g in ą ł w 1904 r.20 W ź ró d ła c h m ów i się o licznych o b ja w ie n ia c h M a tk i B ożej K a zań sk iej, a co z a ty m id zie o p o ja w ie n iu się jej now ych p o w tó rz e ń , do k tó ry c h zalicza się m .in. w iz e ru n k i M a tk i B ożej T obolskiej, I r k u ck iej, Jaro sław sk iej o ra z ik o n ę z p e trs b u rs k ie g o so b o ru p o d w ezw an iem k sięcia W ło d z im ie rz a (К н я з ь -В л а д и м и р с к и й с о б о р ). Z tą o s ta tn ią w iążą się p rz e k a z y o c u d a c h czynionych p o d c z a s II w ojny św iatow ej.21 P rzy jm u je się, że W Moskwie w klasztorze Matki Bożej „Znamienije” znajdowała się kopia namalowana na przełomie XVI i XVII w., przed którą modlił się patriarcha Filaret (Nikitycz), kopia ta była też opiekunką domu Romanowów.
18 Materia! zebrany na podstawie: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 49-54. 19 Ikona ta swój toponimiczny przydomek otrzymała na pamiątkę cudownego jej odnale zienia w Kazaniu w 1579 r. w zgliszczach spalonego domu. Cud ten upamiętnia lokalne świę to obchodzone 8 lipca. Ogólnorosyjskie święto obchodzone 22 października ustanowione zo- stalo ku czci Matki Bożej Kazańskiej jako obrończyni Rosji w wojnie z Polską w 1613 r. Świę to to ustanowi! car Mikołaj Fiodorowicz, założyciel dynastii Romanowów. Źródła podają, że wszyscy kolejni władcy tej dynastii otaczali wizerunek Kazańskiej szczególnym kultem. Za równo w 1579 r. jak też w 1613 wykonano powtórzenia ikony Kazańskiej, obie później zasły nęły cudami. Początkowo trafiły one do Moskwy. W 1579 r. pierwsza kopia została przywie ziona jako dar dla Iwana Groźnego. Tę właśnie cudowną kopię Piotr I przeniósł do Petersbur ga. Drugie powtórzenie Kazańskiej przybyło do oblężonej przez Polaków Moskwy w 1613 r. razem z wojskami Dymitra Pożarskiego. Po zwycięstwie za wstawiennictwem Matki Bożej wzniesiono w Moskwie świątynię pod wezwaniem Matki Bożej Kazańskiej (zburzona w 1930 r., obecnie odbudowana), gdzie umieszczono cudowną kopię.
20 Podczas Dnia Papieskiego z okazji 25 rocznicy pontyfikatu Ojca Świętego program 1 TVP podał wiadomość o tym, że ikona Matki Bożej Kazańskiej znajduje się w prywatnym ga binecie papieskim w Watykanie, czeka na wizytę papieża w Rosji, podczas której Jan Paweł II chciałby ją zwrócić patriarsze Aleksemu II.
21W 1941 r. metropolita Gór Libanu Ilija mial objawienie Matki Bożej, która zapewniła że Leningrad zostanie uratowany, jeśli wokół miasta przejdzie procesja z wizerunkiem Kazań skiej Bogurodzicy z soboru księcia Włodzimierza. Metropolita powiadomi! przedstawicieli rosyjskiej Cerkwi oraz władze państwowe. Te wydały zgodę na obniesienie ikony w oblężonym Leningradzie. Następnie cudowny wizerunek został odesłany do Stalingradu oraz do Konigs- bergu (Królewiec/ Kaliningrad) przed samym szturmem na miasto. Ocalenie miast przypisuje się cudownej opiece Matki Bożej Kazańskiej. W 1947 r. metropolita Gór Libanu Ilija został zaproszony do ZSRR i uhonorowany przez samego Stalina tzw. premią za pomoc podczas wojny (której zresztą nie przyjął). Zob. www.nesusvet.narod.ru/ico/icons.
cu d o w n y w iz e ru n e k M a tk i B ożej K azań sk iej o c h ra n ia z ie m ie ro sy jsk ie na w sch o d n iej granicy. M a ta k ż e m o c u z d ra w ia n ia , zw łaszcza w c h o ro b a c h oczu .22 P alladium J a ro sła w ia - ik o n a M a tk i B ożej Tołgskiej sły n ęła w X IX stu leciu c u d a m i, zw łaszcza u z d ro w ie n ia m i, d la te g o żarliw ie m o d lo n o się p rz e d w iz e r u n k ie m Tołgskiej p ro s z ą c o w staw ien n ictw o w c h o ro b a c h .23
R ó w n ie sz e ro k o słynęły c u d a m i liczn e w X IX w. p o w tó rz e n ia o b ra z u M a tk i B ożej Tychw ińskiej, p rz e d k tó r e z a n o sz o n o m o d litw y o jej o ręd o w n ic tw o .24
P o z a w y m ien io n y m i w yżej p o w sz e c h n ie z n an y m i p a lla d ia m i były i są te ż ik o ny M a tk i B ożej D o ń sk ie j i Iw iersk iej.25
K u lt m ary jn y w R osji, w ia ra w jej szczeg ó ln e o ręd o w n ictw o spraw iły, ż e K o ściół P raw o sław n y m a o k o ło 300 ik o n B o g u ro d zicy w sław ionych c u d a m i i p o 22 Material o Kazańskiej zebrany w oparciu o: Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 71-76; A. Prasal, Mały słownik..., s. 27 oraz www.nesusvet.narod.ru/ico/icons.
23 Ikona swój toponimiczny przydomek zawdzięcza rzece Tolga (dopływ Wołgi), u ujścia której w 1314 r. wizerunek Matki Bożej objawi! się biskupowi jarosławskiemu Trifonowi, ob jeżdżającemu wówczas eparchię. Na miejscu objawienia wzniesiono cerkiew, potem klasztor pod wezwaniem Ofiarowania Matki Bożej w Świątyni (zwany Tolgskim), gdzie przechowywa no ikonę. Zob. G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona..., s. 82 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 142-143.
24 Miasto Tychwin uzyskało swoją opiekunkę w cudowny sposób - jak głosi legenda w 1383 r. na 70 lat przed upadkiem Konstantynopola wizerunek Matki Bożej Blacherneńskiej objawi! się nad wodami jeziora Ładoga u ujścia rzeki Tychwinki. Na miejscu cudu wzniesiono świątynię pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy, a na pamiątkę objawienia ustanowiono święto Matki Bożej Tychwińskiej 26 czerwca. W 1560 r. staraniami Iwana Groźnego został wzniesiony klasztor Tychwiński. Słynna obrona klasztoru Tychwińskiego w 1613 i 1614 r. przy czyniła się do upowszechnienia historii cudów Matki Bożej Tychwińskiej. Z cudownej ikony wykonano powtórzenie, które uczestniczyło w podpisywaniu pokoju ze Szwedami w wiosce Stolbowo 17 lutego 1617 r. Stamtąd posłowie udali się z kopią Tychwińskiej do Nowogrodu, który wówczas powróci! do Rosji po 7 latach szwedzkiej okupacji. Ten powrót do macierzy przypisano cudownemu wizerunkowi. Początkowo cudowne powtórzenie Tychwińskiej umieszczone było w Moskwie w soborze Zaśnięcia, lecz na prośbę Nowogrodzian odesłano je do Nowogrodu i umieszczono w soborze Sofijskim. Zob. Prazdniki w czest czudotwornych ikon... , s. 133-138.
25 Matka Boża Dońska obchodząca swe święto 19 sierpnia wybawiła w 1591 r. Moskwę spod najazdu Tatarów Krymskich. Na cześć cudu wzniesiono klasztor Doński, w którym cu downa ikona znalazła schronienie i ustanowiono jej swięto. Wcześniej jej wizerunek noszono wśród wojsk ruskich m.in. przed bitwą na Kulikowym Polu w 1380 r. Od tamtego zdarzenia pochodzi jej przydomek, jako że cudownie wspomogła księcia Dymitra Dońskiego. Więcej zob. Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., s. 46-48.
Wizerunek Matki Bożej Iwierskiej rozpowszechniony na Rusi dopiero od drugiej połowy XVII w. początkowo (1648 r.) byl palladium rodziny carskiej i znajdował się w mieszkalnych komnatach pałacu. W 1654 r. wzięty do Smoleńska na wojnę z Polską wsławił się cudami. Po zwycięstwie został umieszczony w moskiewskim klasztorze Nowodziewiczym. Równie znane jest powtórzenie Iwierskiej wykonane dla klasztoru Waldajskiego założonego przez patriar chę Nikona. Klasztor ten będący kopią klasztoru Iwiron na Athosie (od jego nazwy pochodzi przydomek ikony) otrzyma! replikę Matki Bożej Iwierskiej. Więcej zob. G. Kobrzeniecka-Si korska, Ikona..., s. 36 oraz Prazdniki w czest czudotwornych ikon..., op. cit., s. 56-62.
siad ający ch sw e św ięta w k a le n d a rz u litu rg iczn y m .26 O d ro d z e n ie się k u ltu m a ry jn eg o w X IX stu le c iu sp raw iło , że n ie tylko odżyły le g e n d y n ajsłynniejszych w R o sji w iz e ru n k ó w M a tk i B o żej, a le te ż o d n o to w y w an o ich w sp ó łc z e sn e c u d o w n e d z ia ła n ie u c ie k a ją c się p o d o p ie k ę B o g u ro d zicy w now ych w a ru n k a c h historycznych. P rz e z w iek i ikony, n ie tylko m a ry jn e , u czestn iczy ły w w ażnych w y d a rz e n ia c h p a ń stw a rosyjskiego. X IX w ie k w p isał w tę tra d y c ję co n ajm n iej dw a fakty. J a k w ynika z e ź ró d e ł w 1812 ro k u p rz e d ro z p o c z ę c ie m decydujących w a lk z n a je ź d ź c ą m e tro p o lita P ła to n p rz e k a z a ł A le k sa n d ro w i I w raz z b ło g o sław ień stw em c u d o w n ą ik o n ę św. S e rg iu sza z R a d o n e ż a , p a tr o n a w o jsk ro sy j skich. W ed łu g p rz e k a z ó w im p e ra to r b ło g o sław ił w o jsk o ik o n ą , k tó r a p o w ró c iła n a sw oje s ta łe m iejsce (d o Ł aw ry T ro ick o -S erg ijew sk iej) d o p ie ro p o r o z p r a w ie n iu się z w ro g a m i.27 Tą sa m ą ik o n ą m e tro p o lita F ila re t b ło g o sław ił w 1855 ro k u A le k s a n d r a II p rz y s tę p u ją c e g o d o w alk w w o jn ie krym skiej. P o d o b n ie ja k w 1812 ro k u ik o n a w ró c iła do Ł aw ry d o p ie ro p o za w a rc iu p o k o ju .28 K u lty w o w a n o ró w n ież w X IX stu le c iu zwyczaj n o sz e n ia ik o n ja k o la b a r u m n a czele w ojsk, by z a ż e g n a ć n ie b e z p ie c z e ń stw o lu b w y b łag ać ła sk ę .29 P o n o w n ie stw ie r dzić w y p ad a, ż e to w o jn a 1812 r. u m o c n iła p rz e k o n a n ie , iż c u d o w n e w izeru n k i są n a jsk u te c z n ie jsz ą b ro n ią p rzeciw w ro g o m Rosji.
X IX stu le c ie o b fito w ało p o n a d to w ikony lecz ące tzw. celebniki, k tó ry c h t e m a te m były w iz e ru n k i ró żn y ch św iętych, a w szczeg ó ln o ści M a tk i B o ż e j.30 Z b a d a n e g o o k re s u z ach o w ały się m .in. n a s tę p u ją c e d a n e o c u d a c h i cudow nych u z d ro w ie n ia c h d o k o n a n y c h z a sp ra w ą ikon:
- w 1804 r. w p u ste ln i S ie d m io z ie rn a ja (18 w io rst o d K a z a n ia ) m ia ło m iejsce u z d ro w ie n ie o d ikony M a tk i B ożej S m o leń sk iej zw anej te ż S ied m io ziern aja.
- w 1829 r. w e re m ie B erliu k o w sk im m oskiew skiej g u b e rn i z a n o to w a n o p ięć u z d ro w ie ń o d ikony Z b aw iciela,
- w 1832 i 1844 r. o d n o to w a n o dw a u z d ro w ie n ia p rz e d ik o n ą M a tk i B ożej K azań sk iej w m o n a s te rz e św. S zy m o n a w M oskw ie.
- w la ta c h 1832, 1833, 1835, 1836 p o w ta rz a ły się u z d ro w ie n ia o d cud o w n ej ikony M a tk i B ożej Poczajow skiej w Ł a w rz e w P oczajow ie,
- w la ta c h 1824, 1839, 1840, 1849, 1850 z a re je s tro w a n o u z d ro w ie n ia d z ie w ięciu o só b z a sp ra w ą ik o n y M a tk i B ożej Iw iersk iej w m iejscow ości M o z d o k a , - w 1841 r. z a sły n ę ła u z d ro w ie n ia m i ik o n a M a tk i B ożej C ypryjskiej w e wsi S tro m u n i m oskiew skiej g u b e rn i w p o w ie c ie b o g o ro d z k im ,
- w 1844 i 1847 r. w M o sk w ie m iały m iejsce u z d ro w ie n ia p rz e d w iz e ru n k ie m M a tk i B ożej P o rę k i G rzeszn ik ó w . W 1848 r. z a sp ra w ą tej sam ej ikony d o k o n a
26 Zob. www.nesusvet.narod.ru/ico/books 27 Fitosofija russkogo religioznogo iskusstwa, s. 110. 28 Tamże.
29 O. Popova, E. Smirnova, P. Cortesi, s. 10. 30 Tamże, s. 128.
ły się liczn e u z d ro w ie n ia o ra z cu d - o d d n ia P aschy do p o ło w y czerw ca ik o n a p o k ry w a ła się k ro p la m i o leju św iętego,
- w 1849 r. z a n o to w a n o u z d ro w ie n ie w sio le P aw ło w sk o je m oskiew skiej g u b e r n i o d ik o n y M a tk i B ożej Tychw ińskiej. Ik o n a ta p o w tó rz y ła sw e cu d o w n e d z ia ła n ie w 1852 r.,
- w 1854 r. w ysłano d o T roickosaw ska w za b a jk a lsk im o b w o d zie k o p ię ikony M a tk i B ożej P o rę k i G rzeszn ik ó w . W d z ie ń P aschy z a re je s tro w a n o n iew y ja śn io n e św iecen ie ikony, je d n o z silniejszych m ia ło m iejsce w m a ju 1854 ro k u . N a s tę p n ie ik o n a p rz e ja w iła u z d ro w ic ie lsk ie d ziałan ia,
- w 1856 r. in fo rm o w a n o o u z d ro w ie n iu p rz e d k o p ią ikony M a tk i B ożej Ty- chw ińskiej w g u b e rn i n o w o g ro d zk iej,
- w la ta c h 1859 i 1860 - o u z d ro w ie n ia c h p rz e d ik o n ą M a tk i B ożej Tychw iń skiej w so b o rz e św. Iz a a k a (Issakijew skij) w S a n k t-P e te rs b u rg u .31
W szy stk ie u z d ro w ie n ia , ja k p o d a ją ź ró d ła , dotyczyły ciężkich c h o ró b b e z sk u te c z n ie lecz o n y ch p rz e z m edyków , w szystkie zo sta ły p o tw ie rd z o n e p o d p rzy sięg ą p rz e z n ao czn y ch św iadków o ra z lek arzy i zg ło sz o n e do Ś w iąto b liw e go Synodu.
Z b ie ra n ie d an y ch o o d ro d z o n y m w X IX stu le c iu k u lc ie ik o n m aryjnych k o ń czy się z n a s ta n ie m 1917 r. M im o ż e w ro k u ty m n a so b o rz e w M oskw ie p rz y w ró c o n o p a tr ia r c h a t i p o tę p io n o w ła d z ę ra d z ie c k ą d la K o ścio ła P ra w o sław n eg o w Z S R R ro z p o c z ą ł się o k re s p rz e ś la d o w a ń i m n iej lu b b a rd z ie j n ie u d o ln y c h p ró b ra to w a n ia w ła sn e g o status qu o . K o le jn e z g ro m a d z e n ie s o b o r o w e w M o sk w ie w 1923 r. m u sia ło p o p rz e ć R ew o lu cję P a ź d z ie rn ik o w ą , a n u lo w a ło ty m sam y m w cześniej rz u c o n ą a n a te m ę . P o w szech n ie n iszczo n e p rz e z w ła d z e ikony m im o w szystko p o zo sta w a ły w św iad o m o ści lu d zi „ o s ta tn ią d esk ą r a tu n k u ” , o czym św iadczy k u lty w o w an ie o b rz ę d u b ło g o sła w ie n ia św iętym i w i z e ru n k a m i32 o ra z n o sz e n ie ich p o d c z a s I i II w ojny św iatow ej. D o p ie ro now e b a d a n ia z m ie rz a ją do u s ta le n ia ro li w iz e ru n k ó w m ary jn y ch w p o n u ry m o k resie k o m u n iz m u .33
31 Dane zebrano na podstawie publikacji S. Spasskij, O poczitanii, glawa 22, Czudesa od swiatych ikon wXIXstoletii, [w:] http://www.orthodoxy.ru/tropinka/Box/Ikona/Main-Tit.htm
32 Ciągle pozostają ciekawostkami odnotowywane we wspomnieniach obrzędy błogosła wienia ikonami w tak niesprzyjających im warunkach, jakimi była np. wojna z bolszewikami. Zob. Gen. P. Wrangel, Wspomnienia, tłum. E. Rojewska-Olejarczuk. Warszawa 1999, s. 116.
33 Zob. np. A. Siemionowa, Poczemu płaczut ikony, Czudesa mirotworienija i obnowlienija, Sankt-Petersburg 2002.
В озрож дение культа богородичных икон в России XIX века на ф оне отношений государство - церковь Резюме С мом ента крещения Руси характерной чертой русской набожности стала вера в особое покровительство Богородицы над землей русской (распространение на Руси строительства богородичных храмов, введение праздника Покрова). Иконы Богородицы прочно вписались в историю государства, прославляясь творением чудес и своим заступничеством в поворотных для Руси моментах. И только в период от П етра I по Александра I, когда Россия должна была превратиться в европейское государство, почитание икон оценивалось как невыгодное и ограничивалось царскими указами. При Николае I Россия заново стала считать себя наиболее православным народом, что было результатом нескольких факторов (война 1812 года, окончательное правовое урегулирование отношений государство-церковь). В статье проводится краткий обзор главнейших фактов истории Руси и России, имевших решающее значение для оформления отношений между властью светской и духовной. Затем обращается особое внимание на николаевский период и возобнавленный культ икон Богородицы (в частности икон покровительниц городов). В заключении делается замечание об открытости вопроса о роли богородичных икон в следующем столетии.
