Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VI, 2001
Ewa Wic h r o w sk a, Zbig n iew Wichrow ski
B a d a n i a r a t o w n i c z e n a c m e n t a r z y s k u z m ł o d s z e g o o k r e s u p r z e d r z y m s k i e g o w P i k u l a c h , s t a n . 2 , w 2 0 0 0 r o k u
W latach 1996-97 prowadzono badania archeologiczne na cmentarzysku z młodszego okresu przedrzymskiego w Pi kulach, st. 2, ze względu na systematyczne niszczenie przez poszukiwaczy militariów posługujących się lokalizatorami metalu (Z. Wichrowski 1997,1998). Zmieniły one zasadniczo spojrzenie na rozmiary i funkcję stanowiska w stosunku do wstępnego rozpoznania z lat 1990-92.
Prace wznowiono w 2000 r. po wizytacji stanowiska przez W KZ w Lublinie i stwierdzeniu nowych śladów ingerencji poszukiwaczy militariów.1
Badania finansowane przez W KZ w Lublinie prowadzi ło Muzeum Lubelskie i Muzeum Regionalne w Kraśniku przy współudziale studentów Katedry Archeologii UMCS w Lu blinie pod kierunkiem mgr Piotra Łuczkiewicza.
W pierw szym etapie zrekonstruowano w dużym stop niu wcześniej szą siatkę pomiarową. N astępnie w ramach wy dzielonych stref o boku 50 m wykonano dokładną penetra cję całego obszaru stanowiska. Pozytyw ne sygnały w ery fikowano wykopami sondażowymi, rozszerzając je w razie stwierdzenia występowania zabytków na większej przestrzeni. Wykonano też kilkanaście wykopów sondażowych w m iej scach negatywnej prospekcji lokalizatorów, gdzie potw ier dzono one prawie zupełny brak obiektów. W obecnym sezo nie przebadano łącznie wykopami sondażowymi obszar o po wierzchni 354 m2.
W trakcie prowadzonych prac wyróżniono 28 obiektów 0 różnym charakterze. Nie stwierdzono właściwie żadnych rozbieżności w stosunku do ustaleń z poprzednich sezo nów.
Zniszczenie stanow iska przez osoby penetrujące jego obszar z wykrywaczami metali praktycznie uniemożliwia re- konstrukcję pierw otnego założenia.W śród odsłoniętych w 2000 r. obiektów 4 można uznać ze względu na występo w anie spalonych kości za ewidentne obiekty grobowe. Z e społy w tym przypadku z obiektu 106 stwierdzono obecność szczątki dwóch osobników dorosłych w wieku Maturus (30- 50 lat), być może mężczyzny i kobiety. Kości ludzkie w mniej szej ilości zarejestrowano jeszcze w trzech obiektach 82,84 1 103 (W. Kozak-Zychman, M. Szeliga 2003). W tym ostatnim wystąpiły w śladowej ilości obok ceramiki, co jest wyjątkiem na stanowisku. Generalnie potwierdza to tezę o
występowa-' Serdeczne podziękow anie kierują pod adresem prof, dra hab. A . K okow skiego kierownika Katedry A rcheologii U M C S za pom oc przy organizacji ekspedycji i konsultowanie prac.
niu kości praw ie wyłącznie w południow ej i południow o- wschodniej części stanowiska, przy czym z reguły z kośćmi występuj ąprzedmioty o charakterze militarnym (nity odumba w ob. 106). W siedmiu przypadkach stwierdzono występo wanie ceramiki, w tym jeden raz z nożem (ob. 84), drugi z szy dłem (obiekt 103) i trzykrotnie z kośćmi. Dwa obiekty zawie rały wyłącznie ceramikę, ale nie m a pewności czy nie wyjęto wcześniej z nich przedmiotów metalowych. W kilku w yko pach zaobserw ow ano ew identne ślady wkopów, płytsze mogły zostać niezauważone. Nadal nie stwierdzono wystę powania ceramiki w najdalej na południe wysuniętej „militar nej” części stanowiska.
W sezonie 2000 r., może nawet szczególnie, potwierdziła się licznie występująca na stanow isku kategoria pojedyn czych przedmiotów metalowych (12 znalezisk) lub występu jących po kilka obok siebie (3 obiekty). Tylko część ma ślady patyny ogniowej lub intencjonalnego zniszczenia, co po zwala je bezpom ie interpretować jako wyposażenie grobo we, być może grobów symbolicznych. Kilka przedmiotów, w tym groty, noże i półkoski nie posiadają tych cech. Z a pew ne pochodzą też z w yposażenia grobow ego, choć nie m ożna wykluczyć w kilku przypadkach ich przypadkowej obecności na stanowisku (zagubione w trakcie polowania).
Istotne je st w yraźne spatynow anie w skutek przepale nia w ogniu półkoska z ob. 98, co w połączeniu z intencjonal nym uszkodzeniem kilkunastu znanych ze stanowiska eg zemplarzy pozwala bezspornie zaliczyć tę kategorię przed miotów do wyposażenia grobowego. Obiekty i zabytki wy- stępująbardzo płytko, od 15-20 cm do 30-35 cm, co potwier dza wcześniejsze spostrzeżenia. Podobnie jak wcześniej ry sują się trudności w określeniu kryteriów wyróżnienia gra nic poszczególnych obiektów przew ażnie wyznaczanych przez zasięg zabytków. Brak jest klasycznych jam grobowych z wyposażeniem w wypełnisku. K ilka występujących obok zabytków jam o nieznacznych wymiarach i miąższości (max do 30 cm) m ożna inteipretow ać jak o ślady stosów (?) lub niewielkich ognisk, a w trzech przypadkach być może jako ślady po spalonych słupach (ob. 89 i 106).
Wyniki badań tegorocznego sezonu również nie zmie- niająustaleń chronologicznych. Ostroga kabląkowaz obiektu 92 prezentuje typ A wg Ginalskiego ( 1991, s. 54-79) charak terystyczny dla późnej fazy późnego okresu przedrzymskie go. Zapinki z obiektu 101 i 104 reprezentujące typ M wg Kostrzewskiego, są charakterystyczne dla fazy A3 młodsze go okresu przedrzymskiego, podobnie masywna fibula żela zna o konstrukcji późnolateńskiej z obiektu 95. Do fonn
cha-Ba d a n iaratowniczen acmentarzyskuzmłodszegookresuprzedrzymskiegow Pikulach
9 0 Ewa Wichrow ska, Zbigniew Wichrowski
Ryc. 2. Pikule, stan. 2: a - plan wykopu z obiektem 106, b - przekroje obiektów; 106 А, В, С; 1 - ziemia szara, 2 - ziemia jasnoszara, 3 - spalone kości, 4 - węgle drzewne, 5 - sprzączka żelazna, 6 - nity żelazne, 7 - osełka kamienna.
Ba d a n iar a t o w n ic z en ac m e n t a r z y s k uzm ł o d s z e g oo k r e s up r z e d r z y m s k i e g ow Pik u l a c h 91
9 2 E
wa Wichrow ska, Zbigniew Wichrowski
Ba d a n iar a t o w n ic z en ac m e n t a r z y s k uzm ł o d s z e g oo k r e s up r z e d r z y m s k i e g ow Pik u l a c h 93
rakterystycznych dla fazy A3 i początku fazy В 1 okresu wpływów rzymskich należy sprzączka z przedłużonym kol cem z ob. 106. Dobrze mieszczą się w tym okresie noże o łu kowatych grzbietach. Inne zabytki mająznacznie szerszy ho ryzont występowania, ale m ieszczą się doskonale również w fazie A3, zwłaszcza w kontekście innych współwystępu- jących zabytków. Półkoski reprezentująpodobnie ja k wcze
śniej znane dw a typy ze w zględu na sposób um ocow ania rękojeści - z prostopadłym, odgiętym kolcem oraz z zawinię tym do środka kolcem i dodatkowymi haczykowatymi zacze pami bocznymi w tylnej części. Obie formy znajdują dosko nałe odpowiedniki na terenie kultury Poienesti-Lukasevka (M. Babes 1993, tabl. 43:15-17; 51:11 -17).
Ceramika nawiązuje dokładnie do podobnej z wcześniej szych badań zarówno pod względem technologii (z powodu bardzo słabego wypału, łuszczy się i kruszy), fonn i zdobnic twa. Są to naczynia gamkowate z gruboziarnistą dom ieszką trudne—ze względu na stan zachowania - do wiernej rekon- strukcji. Brunatne powierzchnie są lekko schropowacone lub miotełkowane i słabo wygładzone, pod wylewem wygładzo ne staranniej. Ornamentyka ogranicza sie do dołków palco wych, wałków dookolnych z dołkami palcowymi oraz naci nania i karbowania krawędzi wylewu. Ceramika ma bardzo bliskie analogie w grubościennej ceramice z Jutlandii (T. Dą browska 1998, ryc. 16 a,b) oraz z terenu kultury Poienesti- Lukasevka, utożsamianej z Bastamami (M. Babes 1993, tabl. 28,29,40,41,43,15-17,51,11-17).
Zakończenie prac badawczych na stanowisku pozwala na pizedstawienie kilku ogólniejszych spostrzeżeń.
1. Badania pozwoliły na uściślenie granic stanowiska. Potwierdziły one w zasadzie całkowicie wcześniejsze ustale nia (Z. Wichrowski, 1997, s. 98; 1998 s. 98). Granica stanowi ska została przesunięta tylko w kierunku północno-zachod nim, gdzie odkryto dwa obiekty ( 107 i 108) najdalej wysunię te w tą stronę. Pozostałe zagęściły sieć dotychczas ju ż zna nych zespołów. P ozw ala to na potw ierdzenie dotychczas ustalonej wielkości stanowiska na co najmniej 12 ha.
2. Przytoczone wcześniej przykłady pozwalająbezspor- nie określić całość założenia jako cm entarzysko z różnego rodzaju obiektami grobowymi. Łącznie w latach 1990-2000 zarejestrowano ich 109 obiektów.
3. Chronologię stanowiska w świetle przytoczonych za bytków zamyka się od połowy lub końca fazy A2 do począt ku fazy В 1 ze szczególnie intensywnym użytkowaniem w fa zie A3 młodszego okresu przedrzymskiego.
4. W yraźnie ry su ją się strefy zagęszczenia obiektów odzielone obszarami rozrzedzonego występowania lub ob szarami ich pozbawionymi.
5. Generalnie utrzymuje sie podział na kilka stref, w któ rych dom inują określone formy zabytków: część południo w o-w schodnia- m ilitarne, gdzie najczęściej w ystępują też spalone kości, oraz części północna i zachodnia, w których dominują narzędzia rolnicze (półkoski, noże) i ceramika.
6. Potwierdza się praktycznie wykluczenie się ceramiki i spalonych kości w jednym obiekcie.
7. Stan zachowania stanowiska zmusza do dużej ostroż ności przy pow yższych hipotezach, całkow ita bow iem re konstrukcja pierwotnego założenia jest obecnie niemożliwa. Prawdopodobnie jednak cmentarzysko w Pikulach użytko wane było pizez kilka społeczności.
8. Interpretacja kulturowa i etniczna nadal nastręcza trud ności. Ludności użytkującej teren cm entarzyska nie można łączyć z kulturąprzeworską. Liczne analogie do terenu Jutlan dii i kultury Poienesti-Lukasevka oraz kultury zarubinieckiej wskazująna związki z tymi terenami i być może z Bastamami.
9. Przeprowadzone prace pozwoliły na definitywne za mknięcie badań na stanowisku. W niosły nowe uzupełniają ce elementy i pozwoliły uchronić pozostałe jeszcze zabytki przed rabunkowym wydobyciem.
Z punktu w idzenia badaw czego i konserw atorskiego spełnione zostały w szystkie postulaty, trudno bow iem by łoby chronić stanowisko na tak dużym obszarze leśnym.Być m oże pew ne dane do dotychczasow ych ustaleń i hipotez wniosłyby badania przyrodnicze i rozpoznanie okolicznych bagien.
Li t e r a t u r a
B a b e s M.
1993 Die Poienesti- Liikasevka- Kultur, Ein Beitrag zur Kulturgeschichte im Raum östlich der Karpaten in den letzten Jarhunderten vor Christi Geburt, Bonn.
D ą b r o w s k a Т.
1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia-zasięg-występowanie, Warszawa.
G i n a 1 s k i J.
1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasy fikacja typologiczna, PArch., t. 38, s. 53-84.
K o z a k - Z y c h m a n W., S z e l i g a M.
2003 Szczątki kostne z ciałopalnego cmentarzyska młod szego okresu przedrzymskiego w miejscowości Pikule, stan. 2, pow. Janów Lubelski (w tym to mie).
W i c h r o w s k i Z.
1997 Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzym skiego w Pikulach, stan. 2, woj. Tarnobrzeskie, APŚ, t. 2, s. 113-116.
1998 Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzym skiego w Pikulach, stan.2, APŚ, 13, s. 104-109.
94 Ew a Wic h r o w s k a, Zb ig n ie w Wic h r o w s k i
Ew a W i c h r p w s k a, Zb i g n i e w W i c h r o w s k i
A r c h a e o l o g i c a l I n v e s t i g a t i o n a t a C e m e t e r y f r o m г н е Y o u n g e r P r e - R o m a n P e r i o d in P i k u l e , S i t e 2 , Ja n ó w Lu b e l s k i Di s t r i c t
The excavations in 2000 completed a three-year programme of rescue excavations at this site. A systematic study by means of metal detectors was carried out at the entire area. The discovered features were explored through sondages. In total, an area of 6,2 ares was examined. 28 new features were discovered, which were mainly graves. For example, feature 106 contained charred bones and rivets from a shield boss. The anthropological analysis deter mined that we are dealing with a burial of two adult individuals
(maturus). Other features contained metal items with traces of
charring or intentional destruction (knives, scythe blades). Addi tionally, individual items such as spearheads and knives were fo und which had no traces o f fire or deliberate destruction. Seven features contained badly preserved fragments of clay vessels occur ring individually or together with tools (knife, scythe blade, awl).
It was only possible to determine the perimeters of the site more accurately in the north-eastern and eastern part of the site where two new features were discovered. Thus, the entire area of the site, in accordance with the earlier results, covered roughly 12 hectares. The features rarely occur in concentrations. The trenches and sondages set up between the features did not yield any new findings. Items typically occur at small depth, mainly in the sand, and with no outlines of pits. Only in feature 98 a great amount of charcoal was recorded.
Two zones are currently shaping up. One with more intensive occurrence of artefacts of military character (south and south east), and another with tools (north and north-west). Potsherds also do not occur at the entire area of the site. It is completely lacking in the part of the site which is located in the south and south-eastern area, where a concentration of military artefacts is observed. Only in two instances was the presence o f individual fragments of charred bones found next to potsherds. Due to a con siderable destruction of the site by amateur collectors of military items and the removal of a large number of sizeable metal items, the reconstruction of the original arrangement of the features is extre mely difficult. Undoubtedly, however, the function of the site should be defined as a sepulchral and cult feature.
The analysis of grave furniture points to anlogies with the territory of Jutland (ceramics), Moldavia and Belarus (ceramics, scythe blades) within circle of the Poienesti-Lukasevka and Zaru- bincy cultures, thus contributing new data to the formation of the cultural situation in the final phase of the younger Pre-Roman period at the territory o f the Lublin region. Also a fairly narrow chronology of the site finds support (bow-like spur in feature 92, a brooch of type M from feature 101 and 104, a buckle with an elongated tongue from feature 106).
