T. Urbaniak
Sprawozdanie z Studenckiej Sesji
Naukowej poświęconej
średniowiecznej filozofii arabskiej na
Wydziale Filozofii ATK
Studia Philosophiae Christianae 11/1, 247-253
Studia Philosophiae Christianae A TK
11/1975/1
SPRAWOZDANIA
U r b a n i a k T.
Sprawozdanie z Studenckiej S esji Naukowej poświęconej śred niow iecznej filozofii arabskiej na W ydziale Filozofii ATK
K l i m s k i T.
Sprawozdanie z M iędzywydziałow ej S esji Antropologicznej
na
W ydziale Filozofii ATK C y m e r A.
Sprawozdanie z Posiedzenia Naukow ego z okazji uroczystości św. Tomasza z A kw inu
S esja filozofii arabskiej
W dniach 4—6 m aja 1974 r. odbyła się w ATK IV studencka sesja filozoficzna, poświęcana średniowiecznej filozofii arabskiej. W sesji obok pracowników naukowych i studentów ATK uczestniczyli przedstaw icie le prasy, oraz alum ni i studenci z innych ośrodków akademickich. Organizatorami i gospodarzam i se sji byli członkow ie i Zarząd Nauko w ego Koła Studentów Filozofii ATK.
Obrady otworzył kurator Koła prof. dr M. Gogacz referatem pt. D la czego zasta n a w ia m y się nad filozofią arabską? W w ystąpieniu sw oim uzasadnił ważkość problem atyki, podjętej przez studentów, wskazując na to, że filozofia arabska jest kontynuacją filozofii greckiej i stanow i w stęp do europejskiej filozofii średniowiecznej. Filozofia europejska podjęła m yśl arabską jako interpretację patrystyki i przekaz m etafi zyki A rystotelesa. Z badań nad kulturą europejską wiemy, że m etafi zyka A w icenny była znana 100 lat wcześniej aniżeli m etafizyka A ry stotelesa. W owych czasach była to jedyna w ielka analiza rzeczyw i stości dostępna na gruncie europejskim. W pływ filozofii arabskiej na kulturę europejską był ewidentny. Filozofia ta oddziaływała z w ięk szym czy m niejszym nasileniem przez w iele lat, a jej rem iniscencje możemy odnaleźć także i w e współczesnej filozofii. W ystąpienie sw oje
prof. Gogacz zakończył stwierdzeniem, że poprawne odczytanie poglą dów św. Tomasza nie jest m ożliwe bez znajomości filozofii arabskiej, gdyż — jak twierdzi A. M. Goichon — tam, gdzie jest tomizm, tam jest filozofia arabska.
P ierw szy referat został w ygłoszony przez K rystynę Kuć, która omó w iła S tan polskich badań nad filozofią arabską. Przedstawiła stopień zaawansowania tych badań, wydaną na ten tem at literaturę, problemy i autorów arabskich dotychczas opracowanych. Podsum owaniem refe ratu było stwierdzenie, że literatura polska, dotycząca opracowania arabskich tekstów filozoficznych, jest bardzo uboga. Opracowania w większości dotyczą aspektu literackiego lub kulturowego, a tem aty filozoficzne traktw ane są w w iększości prac m arginalnie. W Polsce w y dano dotychczas tylko trzy teksty filozoficzne: Al-Farabi: P ań stw o do skonale. P olityka, tłum. i wstęp J. Bielaw skiego, PWN 1967: A w icen- na — Abu A li Ibn Sina: M etafizyka ze zbioru p t. K sięga w ied zy, tłum. zbiorowe ze w stępem i opracowaniem M. Gogacza, ATK 1973; A w i- cenna: K sięga w ied zy , tłum. B. Składanek, PWN 1974. Wśród autorów opracowań poglądów filozofów arabskich wyróżnić można dwie grupy badaczy: filologów arabskich: J. Bielaw ski, A. Mrozek, B. Składanek, A. Zajączkowski, i filozofów: M. Gogacz, W. Heinrich, L. Kołakowski, S. Swieżaw ski. Na zakończenie referentka przedstawiła prace nad filo zofią arabską, prowadzone przez seminarium historii filozofii średnio wiecznej w ATK.
Tadeusz Walemtowicz w referacie pt. Filozofia m ottekalam inich omó w ił starą i nową ortodoksję islamu, zagadnienie atomizmu i wolności Boga. M ottekalamini mówią o absolutnej wolności Boga. Zastępuje ona w szystkie prawa przyczynowe w świecie. Teza ta jest potwierdzona ato- mizmem, który nie im plikuje koncepcji m echanistycznej. Filozofia m ot- .tekalam inów jest okazjonalizmem, gdyż w szystkie działania natury prze
sunięte są na Boga. Referent przedstawił także historyczne uwarunko wania poglądów m ottekalam inów mówiąc, że w ystępow ali oni w okre sie upadku kalifatu i dążyli do uznania ich koncepcji jako obowiązu jącej.
Po referacie najbardziej dyskutow ana była sprawa atomizmu w filo zofii m ottekalam inów. Stwierdzono, że każdy byt składa się z jakiejś ilości niepodzielnych atomów, które są powiązane przypadłościowo. Atom y w ięc warunkują byt w sposób przypadłościowy. Teza ta jest zgodna z okazjonalizmem. Rozważono także w pływ m ottekalam inów na filozofię europejską przeprowadzając analogie między wolnością woli w tym system ie, a nom inalizmem europejskim. W nioskami było, że na pewno u podstaw nominalizm u np. Dunsa Szkota jest filozofia A w i- cenny, który czerpał z m ottekalaminów.
Filozofia A l-K in diego. Na w stępie .omówił życiorys Al-K indiego podkre ślając, że w pływ na jego filozofię m iały poglądy starożytnych Gre ków, oraz że był on poprzednikiem złotego okresu średniowiecznej filo zofii arabskiej. Koncepcja filozofii A l-K indiego w ypłynęła z rozważań nad przyrodą, gdyż był on bardziej przyrodnikiem niż filozofem. We dług A l-K indiego do filozofii należały: 1. m atem atyka i logika, 2. za gadnienia przyrody i 3. metafizyka. M atematyka była konieczna w filo zofii. W poglądach m etafizycznych A l-K indi akcentował pięć zasadni czych substancji: 1. m aterię, 2. form ę rozumianą na dwa sposoby: a) jako tworząca rodzaj i b) jako jakość, ilość i dziesięć orzeczeń, 3. ruch, 4. czas, i 5. m iejsce. W poglądach antropologicznych Al-K indiego w ażną rolę odgrywa koncepcja czterech intelektów. W zakończeniu refe ratu autor przedstaw ił w pływ Al-K indiego na filozofię europejskich, a w szczególności na R. Bacona i R. Grosseteste.
W dyskujsi rozważano związek filozofii A l-K indiego z matematyką, a w związku z tym ujm owanie świata jako całości. Omawiano ponadto m ieszanie przez A l-K indiego filozofii z mistycyzmem, co w konsekwencji prowadzi do niedokładności metodologicznych tego systemu.
Ewa Badowska, jako ostatnia w pierwszym dniu obrad, przedstawiła filozofię Braci Czystych, sek ty filozoficzno-m istycznej mającej za cel uprawianie nauki i szukanie prawdy. Poglądy ich zostały zawarte w „Encyklopedii”, zawierającej w szystkie ówczesne nauki. W poglą dach Braci Czystych, które m iały wskazać prawdę, referentka omó w iła em anacyjne pochodzenie bytów i relację: materia—forma w skazu jąc, że jest to podstawa system u. Zanalizowała pojęcie form y substan cjalnej, form y przypadłościowej i form y egzystencjalnej. W poglądach teoriopoznawczych podkreśliła, że w edług Braci Czystych um ysł poznaje w szystko, a rozum jest naczelną władzą poznawczą. Jako źródła po znania Bracia Czyści uznawali: poznanie przez pięć zm ysłów, w yobra żenia i ujęcia czysto intelektualne czyli dedukcję. Poznanie w tym sy stem ie jest bardzo ważne, gdyż doskonali człowieka i zbliża go do Boga. Postulaty tej filozofii są postulatam i etycznymi, prowadzącymi do m i stycyzmu, który przenika całą tę filozoifę. Mistyka dla Braci Czystych to zjednoczenie człowieka ze w spólną duszą świata. Może ono nastąpić przez poznanie. Jest tu w ięc kult intelektu. W poglądach dotyczących przyrodoznawstwa referentka stwierdziła, że Bracia Czyści byli konty nuatorami jońskich filozofów przyrody, neoplatoników i ewolucjonizm u X wieku.
W dyskusji rozważono m etodologiczne następstw a „Encyklopedii” Braci Czystych i ich przekonanie, że suma w szystkich ujęć ma dać pełną prawdę.
A w icenny z zaakcentowaniem wyraźnych w pływ ów Al-G azela i Koranu na tę filozofię.
Poglądy A l-G azela, filozofa, który pierwszy zinterpretował poglądy Awicenny, przedstawił P aw eł Bromski, om awiając podstaw owe dzieła tego filozofa: Upadek filozofii i T ra k ta t o du szy. W U padku filozofii A l-G azel iterpretuje Arystotelesa wykorzystując poglądy Awicenny. Re ferent na podstawie tego traktatu przedstawił analizę term inu esse, którego w edług A l-G azela nie można zdefiniować. Można natom iast po w iedzieć, że jest ono podstawą bytu, tym , co zapoczątkowuje byt. Na podstaw ie drugiego traktatu zostały om ówione zagadnienia antropolo giczne. W edług A l-G azela ciało jest warunkiem istnienia duszy. Dusza ta pochodzi od dawcy dusz tzn. Inteligencji Czynnej. Do w ładz duszy należy działanie i wiedza. Dusza działa dzięki intelektow i czynnemu, z którego pochodzi.
W dyskusji rozważano, czym jest w filozofii A l-G azela esse. W yróż niono esse boskie i indyw idualne wskazując na różnicę m iędzy nimi. To esse zostało stworzone przez coś najwyższego.
W drugim referacie Jan W łoszycki skonfrontował filozofię A w i cenny z poglądami filozoficznymi, zawartym i w Koranie. Omówił spo sób powstawania bytów, niekoherencje Koranu w poglądach na tę spra w ę i analogię m iędzy tym i ujęciam i i poglądami Awicenny. Omawiając Koran autor zw rócił uwagę, że jest to tekst, w którym znajduje się w iele poglądów zaczerpniętych ze starego Testamentu, filozofii greckiej i poglądów funkcjonujących przed napisaniem Koranu na terenach arabskich.
W dyskusji rozważono zagadnienie stwarzania: czy według Koranu stwarzanie jest przekształcaniem materii, emanacją, czy powoływaniem do istnienia ex nihilo. Rozważono też zagadnienie duszy i ciała: czy jest to com positum w m yśl poglądów A rystotelesa, czy też stanow i od rębne hipostazy w m yśl neoplatonizmu. Koran, jako tekst w w ielu m iejscach niekonsekwentny, daje duże możliwości interpretacji tych po glądów i chyba wyraźne odczytanie jednej z tych propozycji jest n ie możliwe.
Dwa następne referaty dotyczyły analizy poglądów Awicenny. Pod staw ą pierwszego był tekst M etafizyki z „Danisz-nam e”, drugiego — „Nadżat”.
Marek Prokop przedstaw ił Sposób dojścia do b ytu koniecznego na pod sta w ie K sięgi w ied zy. Według referenta Awicenna do bytu koniecz nego dochodzi dzięki przeciwstawieniu: konieczne—'możliwe z jednej strony, oraz przez ciąg celowości zakończony bytem pierwszym. Dalej przedstawił poglądy pani A. M. Goichon, według której przeciwtawienie konieczności—m ożliwości prowadzi analizę od strony bytu koniecznego do rzeczy, oraz od strony m aterii do świata podksiężycowego. Są tu
w ięc dw ie drogi i dwa kierunki. Według analiz referenta jest tylko droga w jedną stronę: od m aterii przez św iat podksiężycowy i dalej przez w szystk ie sfery do Boga, gdyż Bóg jest bytem koniecznym. Byt konieczny to to samo, co istnienie.
W dyskusji rozważono, czy to, co m ówi Awicenna, dotyczy porządku ontologicznego, czy też może jest to tylko język, opisujący porządek m ożliwości i konieczności. W nioskiem było to, że Awicenna porządek m ożliwości i konieczności odczytuje z rzeczywistości, a w ięc porządek ontologiczny. Nie jest to jednak w e w szystkich problemach ewidentne. Na podstaw ie tekstu A wicenny można powiedzieć, że często miesza on porządek logiczny z realnym.
Drugi referat był analizą kluczow ego zagadnienia filozofii Awicenny. W itold Radwański w referacie pt. K on cepcja stw arzan ia w „ M etafizy ce” ze zbioru K sięga w ybaw ien ia ustalił, że problem atyka ta pojawia się po zagadnieniach dotyczących bytu i Boga. Stwarzanie w edług A w i cenny odbywa się przez m yślenie, gdyż Bóg m yśląc o sobie, jako o by cie koniecznym , w yłania pierwszą inteligencję. Pierw sza inteligencja ujm ując siebie w yłania następną. Proces ten powtarza się aż do dzie siątej, zgodnie z zasadą, że z jednego może powstać tylko jedno. O stat nia inteligencja stanow i sferę księżyca, a pod nią jest inteligencja jedy- nasta, ale n ie oddzielona. Jest to inteligencja czynna zwana dator fo r m arum . Stw arzanie jest odwieczne, gdyż byt konieczny jest ponad czasem.
W dyskusji poruszono problem zasięgu działalności Boga w tej kon cepcji. Bóg tu poznaje siebie i powszechniki. Nie może poznawać rzeczy jednostkow ych. To poznawanie jest stwarzaniem em anacyjnym, kończą cym się na in telekcie czynnym. Intelekt czynny także emanuje. Byt pojawia się w ięc n ie tylko dzięki przyczynie pierwszej. W dalszej dys kusji w skazano, że poglądy św. Tomasza różnią się od poglądów A w i cenny przede w szystkim ze w zględu na różne koncepcje Boga, który u A w icenny jest inteligencją, a w edług św. Tomasza inteligencja jest jednym z atrybutów Boga.
W ostatnim dniu obrad przedstawiono poglądy drugiego w ielkiego filozofa arabskiego — Awerroesa.
Cezary Windorbski w referacie pt. „Wybrane zagadnienia z filozofii A w erroesa” om ówił przedm iot m etafizyki. Tym przedmiotem jest byt jako byt. Awerroes zastanaw iając się nad tym doszedł do wniosku, że substancja spełnia warunki bytu. Stwierdził też w substancjach przy padłości, których nie m ożem y pojąć sam ych w sobie. Tak substancja jak i przypadłość zasługują na miano bytu. N a podstawie powyższego w niosku Awerroes rozwiązał aw icenjańską tezę, że istnienie jest przy padłością, wykazując, że tak być nie może, jak chciał A wicenna. Przed
stawiając podział ówczesnych nauk, powiedział referent, że Awerroeś rozwiązał problem interpretowania Koranu.
Drugi referat pt. „Awerroes i awerroizm według E. Renana” przed staw iła Jolanta Rybińska omawiając powstaw anie bytów, które według A werroesa odbywa się dzięki ruchowi w materii, a w szystko jest w ru chu dzięki Pierw szem u Poruszycielowi. Omawiając poznanie ustaliła, że według Awerroesa poznanie zachodzi tam, gdzie jest percepcja zm ysło wa. Dzięki niej tworzy się pojęcia ogólne w możności w w yniku inge rencji intelektu czynnego. W teorii intelektów referentka akcentowała to, że intelekt możnościowy jest w człowieku i zmusza do łączenia się z in telektem czynnym; intelekt czynny jest zewnętrzny wobec człowieka, niezniszczalny, w spólny wszystkim ludziom. Przedstawiła też koncepcje etyczne i dotyczące państwa.
W dyskusji po obu referatach zastanawiano się, czy analizy Awerroe sa, zwanego w średniowieczu Komentatorem, opierają się na prze kształceniach językowych, dzięki którym rozważa on problemy rzeczy wistości. W związku z tym analogia do współczesnych kierunków, szczególnie do struktualizmu. Wnioskiem było, że Awerroesowi chodzi o prawdę dotyczącą rzeczywistości, ale prawdę rozumie jako zgodność sw ych analiz z poglądami Arystotelesa, którego był komentatorem.
Ostatnim w ystąpieniem studenckim na sesji była recenzja „Księgi w iedzy” w tłum. B. Składanka, (Warszawa, PWN, 1974), przedstawiona przez W. Radwańskiego, który omówił niekonsekw encje i błędne inter pretacje A w icenny zawarte w e W stępie omawianej książki. Wskazano, że B. Składanek traktuje m ożliwość jako rzecz a m ożliwość jest tylko prawdopodobieństwem. Mówi o bytach niem ożliwych, a takich u A w i cenny nie ma. Omawiając inteligencje oddzielone, autor Wstępu mówi 0 coraz mniejszej ich doskonałości, a one różnią się tylko kolejnością 1 nie ma w nich żadnych różnic. B. Składanek pisząc o ruchu opisuje ruch dokoła swojej osi, podczas gdy u Awicenny chodzi o ruch kołowy. Zagadnienia dotyczące intelektu są także potraktowane nie dość precy zyjnie: np. intelekt czynny nie jest władcą duszy, ma kontakt z duszą, ale tylko pośredni, a jest władcą wszechśw iata. Dalej recenzent powie dział, że tłum aczenie z perskiego jest bardzo rzetelne. Przy czytaniu tekstu nie należy się jednak sugerować propozycjami zawartym i w e W stępie do tego tłumaczenia.
W podsumowaniu obrad prof. M. Gogacz powiedział, że sesja dała w zględnie pełny obraz filozofii arabskiej i spełniła cele staw iane przez organizatorów. Obrady były próbą zrozumienia tej filozofii. W innych ośrodkach naukowych pracuje się głów nie nad edycją tekstów filozofów arabskich. W ATK zajm ujem y się metafizyką, którą chcemy poznać i zrozumieć.
dach im prezy towarzyszące. Dnia 4.V. wieczorem przy współpracy NKF i DKF w yśw ietlony został film w łoski pt. „Rogopag”, po którym odby ła się dyskusja. Po drugim dniu obrad odbyła się uroczysta kawa, gdzie uczestnicy sesji bez skrępowania, jakie towarzyszy na sali obrad, m ogli swobodnie dyskutować nad problem ami sesji. Na zakończenie se sji zostały wręczone gościom teksty „M etafizyki” A w icenny, w ydane na ATK.
T. Urbaniak
M iędzywydziałowa Sesja Antropologiczna
W dniu 25 marca 1974 r. odbyła się w Akadem ii Teologii Katolickiej M ięd zyw yd zia ło w a sesja antroplogii filozoficznej przygotowana przez dziekana Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej, ks. prof. dr. Kazimierza Kłósaka. W obradach w zięli udział pracownicy naukowi trzech w ydzia łów Akademii: Filozofii Crześcijańskiej, Teoogii i Praw a Kanonicznego Cele i charakter posiedzenia określił w e wprowadzeniu otwierającym sesję ks. prof. К. Kłósak. Zwrócił on uwagę na posługiw anie się przez nauki filozoficzne, teologiczne i kanonistyczne pojęciami tego samego typu epistem ologicznego. Wspólną płaszczyzną noematyczną dla porozu m ienia się tych nauk może być najpierw płaszczyzna filozoficznego po znania człowieka, a zwłaszcza płaszczyzna ontologiczna w sensie szer szym. Zadaniem m iędzywydziałowych sesji antropologii filozoficznej by łoby także w yodrębnianie założeń antropologicznych w znaczeniu szer szym, które można znaleźć w naukach teologicznych i kanonistycznych. W ygłoszone następnie trzy referaty wprowadzały w szczegółowe za gadnienia antropologiczne.
Ks. doc. dr Andrzej Zubierbier m ówił na temat: Zagadnienie te n d en cji w d zisiejszej antropologii teologicznej. Ukazując problemy, ja kie staw ia się w form ułującej się dopiero od połow y X X w ieku antro pologii teologicznej, referent w yakcentow ał najtrudniejsze zagadnienia nie rozwiązane w pełni przez filozofie, którymi teologow ie muszą się posługiwać, a które nie tłum aczą w pełni tej rzeczywistości, jaką jest człowiek badany przez teologa. Tym i trudniejszym i problemami w an tropologii teologicznej są zagadnienia struktury człowieka, natury i ła ski, porządku przyrodzonego i nadprzyrodzonego. Teologowie poszukując dzisiaj odrębności teologii jako nauk, nie chcą przenosić rozwiązań filo zoficznych do teologii uważając, że są one niew ystarczające dla potrzeb teologii. Zagadnienie jest w ażne tym bardziej, że obecnie człowiek sta je w centrum uwagi teologii, mówi się też o antropocentryzm ie w teolo gii i wyodrębnia się w osobny traktat antropologię teologiczną. Zagad
