Wykład II
Przesłanki procesowe
dr Katarzyna Łucarz
Przesłanki procesowe - definicja
Przez przesłanki procesowe rozumie się okoliczności warunkujące dopuszczalność procesu (jego wszczęcie i kontynuowanie). Zostały one określone w art. 5 § l k.p.s.w. od strony negatywnej. Przepis ten zawiera katalog okoliczności, które powodują, że nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza. Oceny tej dokonuje prezes (przewodniczący wydziału) sądu rejonowego, który wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania (art. 59 § 2 k.p.s.w.), a po wszczęciu postępowania decyzja powyższa należy do składu sądu, który wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, a jeżeli rozpoczęto już przewód sądowy -wyrok o umorzeniu postępowania (art.
62 § 2 k.p.s.w.) lub wyrok uniewinniający, gdy po wszczęciu przewodu sądowego stwierdzono okoliczności wskazane w art. 5 § l pkt 1-2 k.p.s.w., tj.
brak cech wykroczenia albo dowodów pozwalających na przypisanie jego popełnienia (z wyjątkiem gdy chodzi o niepoczytalność sprawcy (art. 62 § 3 k.p.s.w.). Okoliczności te uwzględnia się z urzędu w każdym stadium postępowania (art. 62 § l k.p.s.w.).
Podział przesłanek procesowych
1. ze względu na funkcje, jakie spełniają w procesie:
a. dodatnie przesłanki postępowania, b. ujemne przesłanki postępowania,
2. ze względu na skutki związane z przeszkodą procesową, jaką wywołują:
a. bezwzględne przesłanki postępowania, b. względne przesłanki postępowania,
3. ze względu na zakres obowiązywania:
a. szczególne przesłanki postępowania, b. ogólne przesłanki postępowania.
Przesłanki dodatnie
To takie warunki, których zaistnienie czyni dopuszczalnym postępowanie w sprawie o wykroczenie na podstawie przepisów k.p.s.w. Zaliczamy do nich:
1. popełnienie czynu albo istnienie danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia;
2. istnienie znamion wykroczenia w czynie zarzucanym oraz prawnych warunków odpowiedzialności obwinionego;
3. podległość sprawy orzecznictwu sądów do spraw wykroczeń;
4. właściwość sądu;
5. złożenie wniosku o ukaranie przez uprawniony podmiot.
Popełnienie czynu albo istnienie danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia
Obowiązujący k.p.s.w. wyodrębnił, jako podstawę wszczęcia
postępowania, istnienie danych dostatecznie uzasadniających
podejrzenie popełnienia przez obwinionego zarzucanego mu
wykroczenia (art. 5 § l pkt 1). Wiąże się z tym wymaganie, aby wniosek
o ukaranie wskazywał dowody potwierdzające zarzut (art. 57 § 2 pkt 3
k.p.s.w.), przy czym brak takich dowodów albo ich niedostateczność
uzasadniają zwrot wniosku w celu usunięcia braków albo umorzenia
postępowania, jeżeli zostało wszczęte (art. 59 § l i art. 62 § 2 w zw. z
art. 60 § l pkt 5 lit. a k.p.s.w.).
Istnienie znamion wykroczenia w czynie zarzucanym oraz prawnych warunków odpowiedzialności obwinionego
Chodzi tu o okoliczności składające się na istotę wykroczenia (elementy definicji wykroczenia) oraz na odpowiedzialność za wykroczenia. Tym samym nie można wszcząć i prowadzić postępowania, jeżeli w czynie zarzucanym brak jest społecznej szkodliwości czy też zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność czynu lub winę (np. sprawca działał w ramach prawnych obowiązków lub zezwolenia; jest nieletnim, niepoczytalnym) lub brak jest wszystkich znamion niezbędnych do przypisania danego typu wykroczenia.
Podległość sprawy orzecznictwu sądów do spraw wykroczeń
Zgodnie z regulacją zawartą w art. 9 i 10 k.p.s.w., sprawy o wykroczenia podlegają orzecznictwu sądów rejonowych, a w odniesieniu do wykroczeń związanych ze służbą wojskową- sądów garnizonowych. Od zasady podległości spraw o wykroczenia właściwym funkcjonalnie sądom karnym istnieją liczne wyjątki, które polegają bądź na ustawowym wyłączeniu spod orzecznictwa sądów w sprawach o wykroczenia określonych osób, bądź też uzależniają proces od zgody właściwego organu.
Są to :
- Immunitety bezwzględne które nie pozwalają na pociągnięcie do odpowiedzialności
- Immunitety względne które uzależniają pociągnięcie do odpowiedzialności karnej od zgody właściwego organu
Immunitety bezwzględne
1. immunitety dyplomatyczne (art. 5 § l pkt 6 lit. a-e k.p.s.w.)
2. immunitety konsularne (art. 5 § l pkt 6 lit. f oraz § 2 k.p.s.w.)
Wyłączeń na podstawie immunitetów dyplomatycznych i konsularnych nie stosuje się do osób mających obywatelstwo polskie lub miejsce stałego zamieszkania w Polsce, przedstawicieli państw, z którymi nie ma w tym przedmiocie umowy, a nie zapewniają one wzajemności (art. 5 § 2 i 3 k.p.s.w.).
3. immunitety krajowe (art. 5§I pkt 7 k.p.s.w.):
- sędziowski, - prokuratorski, - Prezydenta RP.
Immunitety względne
Immunitety względne przysługują :
1. posłom i senatorom (art 105 ust. 2 i art. 108 Konstytucji);
2. sędziom Trybunału Stanu (art. 200 Konstytucji);
3. Rzecznikowi Praw Obywatelskich (art. 211 Konstytucji);
4. Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli oraz pracownikom wykonującym lub nadzorującym czynności kontrolne (art. 206 Konstytucji oraz art. 18 i 88 ustawy z 23.12.1994 r. o NIK).
Właściwość sądu
W przypadku właściwości sądu nie chodzi o podleganie sprawy orzecznictwu sądów w ogóle, lecz o wniesienie wniosku o ukaranie do właściwego sądu.
Musi to być sąd właściwy funkcjonalnie, a także sąd właściwy miejscowo do rozpoznania danej sprawy. Sąd z urzędu bada swoją właściwość, a w razie stwierdzenia niewłaściwości przed rozpoczęciem postępowania - przekazuje sprawę sądowi właściwemu. Zgodnie z regulacją zawartą w art. 12 k.p.s.w., w wypadku powstania sporu o właściwość między sądami rejonowymi, spór ten rozstrzyga sąd okręgowy właściwy dla okręgu, w którym działa sąd, który pierwszy wszczął spór, natomiast spór między sądami garnizonowymi rozstrzyga właściwy wojskowy sąd okręgowy.
Wniosek o ukaranie
Wniosek o ukaranie może złożyć pokrzywdzony, gdy wykroczenie podlega ściganiu na jego żądanie albo zachodzą okoliczności określone w art. 27 § 2 k.p.s.w., bądź też organ uprawniony do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego w danej sprawie. Organem takim może być Policja, inspektor pracy w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika, organ administracji rządowej lub samorządowej albo organ kontroli państwowej lub samorządowej, straż gminna (miejska), albo wreszcie instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, której Rada Ministrów nadała rozporządzeniem takie uprawnienie (art. 17 § 1-5 k.p.s.w.). W każdej sprawie o wykroczenie wniosek o ukaranie może złożyć prokurator, stając się oskarżycielem publicznym (art. 18 k.p.s.w.).
Przesłanki ujemne (przeszkody procesowe)
Są to takie okoliczności, których wystąpienie stanowi przeszkodę procesową.
Stwarza zakaz wszczynania postępowania, a w razie wszczęcia - nakaz umorzenia postępowania wszczętego.
Zaliczamy do nich:
1. ustawową okoliczność uchylającą karalność za wykroczenie;
2. przedawnienie orzekania;
3. śmierć obwinionego;
4. prawomocne rozstrzygnięcie sprawy w innym postępowaniu;
5. zawisłość sprawy przed innym sądem;
6. inną okoliczność wyłączającą z mocy ustawy orzekanie.
Ustawowa okoliczność uchylającą karalność za wykroczenie
Wymieniona przesłanka dotyczy sytuacji, gdy ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze za wykroczenie ( art. 5 § l pkt 3 k.p.s.w.). Uchylenie karalności może wynikać z materialnego prawa wykroczeń (np. klauzula niekaralności usiłowania w wypadku odstąpienia od czynu lub zapobieżenia skutkowi - art.
11 § 4 k.w.), jak i innych ustaw, które uchylają karalność za wykroczenia w trybie określonym w k.w. Można tu zaliczyć przykładowo uchylenie karalności wynikające z immunitetu materialnego (bezwzględnego), a także klauzulę abolicyjną, którą może wprowadzić ustawa amnestyjna zarówno w odniesieniu do przestępstw, jak i wykroczeń.
Przedawnienie orzekania
Przedawnienie jest ujemną przesłanką o podwójnym charakterze prawnym - materialnym i procesowym. Przedawnienie uchyla z jednej strony karalność czynu, a w rezultacie powoduje skutek procesowy w postaci zakazu wszczynania postępowania i nakazu umorzenia postępowania wszczętego (art. 5 § l pkt 4 k.p.s.w.). Zgodnie z art. 45 § l k.w., przedawnienie karalności następuje po upływie roku od popełnienia czynu, a jeżeli w tym czasie postępowanie wszczęto - po upływie dwóch lat od popełnienia czynu. Nie przerywają biegu przedawnienia żadne czynności procesowe dokonywane po wszczęciu postępowania przez sąd, co przyczynia się do realizacji zasady szybkości w postępowaniu w sprawach o wykroczenia. Tym niemniej krótkie terminy przedawnienia stwarzają zagrożenie przedawnieniem się postępowań, np. gdy obwiniony uchyla się od odebrania wezwania do sądu, zmienił miejsce pobytu i nie można ustalić jego adresu itp.
Jedynie w wypadku uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia (w wyniku kasacji, wznowienia postępowania - rozdz. 18 i 19 k.p.s.w.) przedawnienie biegnie na nowo od daty uchylenia (art. 45 § 2 k.w.).
Śmierć obwinionego
Śmierć obwinionego jest przeszkodą o charakterze bezwzględnym, gdyż odpowiedzialność za wykroczenie jest rodzajem odpowiedzialności osobistej i nie może przechodzić na krewnych czy osoby najbliższe sprawcy (art. 5 § l pkt 5 k.p.s.w.). W razie śmierci obwinionego postępowanie nie ma się przeciwko komu toczyć, brak jest bowiem niezbędnej strony tego postępowania. Należy zatem umorzyć postępowanie bez względu na to, na jakim jego etapie wystąpiła ta przeszkoda.
Prawomocne rozstrzygnięcie sprawy w innym postępowaniu
Prawomocne rozstrzygnięcie sprawy w innym postępowaniu (art. 5 § l pkt 8 k.p.s.w.) stwarza zakaz ponownego prowadzenia postępowania o czyn, co do którego zapadło już prawomocne rozstrzygnięcie (ne bis in idem). Granice prawomocności zakreśla tożsamość osoby sprawcy i przypisanego jej czynu -jako zdarzenia faktycznego, bez względu na przyjęty jego opis, a także kwalifikację prawną. Cechę tę, zwaną prawomocnością materialną uzyskują niezaskarżalne rozstrzygnięcia merytoryczne i postanowienia o umorzeniu postępowania podjęte na skutek bezwzględnej przeszkody procesowej.
Natomiast w sytuacji, gdy odmowa wszczęcia lub umorzenie nastąpiło na skutek przeszkody względnej (usuwalnej), postępowanie umorzone może być wszczęte w razie usunięcia przeszkody (np. uzyskanie przez oskarżyciela publicznego wymaganego żądania ścigania od pokrzywdzonego - art. 6 § l k.p.s.w.).
Zawisłość sprawy przed innym sądem
Zawisłość sprawy przed innym sądem stanowi przeszkodę w jej prowadzeniu (art. 5 § l pkt 8 k.p.s.w.). Prowadzenie równolegle dwóch postępowań w tej samej sprawie, w których mogłyby zapaść różne rozstrzygnięcia jest oczywiście niedopuszczalne. Dotyczy to wyłącznie postępowań w sprawie o wykroczenie, natomiast w sytuacji, gdy ten sam czyn zawiera znamiona przestępstwa i wykroczenia (zbieg idealny), nie ma przeszkód prawnych w równoległym toczeniu się procesu karnego i postępowania w sprawie o wykroczenie.
Przepis art. 61 § l pkt l k.p.s.w. wprowadza tu jedynie możliwość odmowy wszczęcia postępowania w sprawie o wykroczenie lub umorzenia wszczętego postępowania, a nie zakaz jego prowadzenia. Należy przy tym pamiętać, że w razie orzeczenia za ten sam czyn kar lub środków karnych tego samego rodzaju, wykonuje się tylko surowszą karę lub środek karny, a w razie wcześniejszego wykonania kary lub środka karnego łagodniejszego, zalicza się je na poczet surowszych (art. 10 k.w.).
Nie stanowi ujemnej przesłanki procesowej przewidziana w art. 61 § l pkt 2 k.p.s.w.
możliwość odmowy wszczęcia albo umorzenia postępowania, wszczętego na tej samej podstawie, że wobec sprawcy wykroczenia zastosowano środek oddziaływania wychowawczego albo środek przewidziany w przepisach o odpowiedzialności dyscyplinarnej lub porządkowej, który sąd uznaje za wystarczającą reakcję na wykroczenie. Regulacja ta jest konsekwencją zasady celowości rządzącej postępowaniem w sprawach o wykroczenia.
