SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
mgr Aleksandra Skotnicka
MODELE PRAWA KARNEGO
1) Sprawiedliwościowy
2) Prewencyjno-resocjalizacyjny
3) Sprawiedliwości naprawczej
MODEL SPRAWIEDLIWOŚCIOWY
•
Reprezentowany przez szkołę klasyczną ukształtowaną w pierwszej połowie XIX w., eksponował karę proporcjonalną do wagi popełnionego przestępstwa, a w tym do stopnia winy.
•
Istotą kary była dolegliwość, której miarą pozostawał wyłącznie czyn, a nie cechy jego sprawcy. Wymiar i realizacja kary należała do państwa reprezentowanego przez powołane do tego organy. W ten sposób kształtowana baza normatywna tworzyła model tzw. sprawiedliwości retrybutywnej wyznaczonej - w ogólnym ujęciu - przez czyn i winę sprawcy, który ponosił karę proporcjonalną do popełnionego przestępstwa.
•
„klasyczna” triada: czyn – wina – kara.
•
Model ten wchodzi w skład różnie pojmowanego neoklasycyzmu.
MODEL PREWENCYJNY
• Wywodzi się z poglądów włoskiej szkoły pozytywnej (E. Ferri, R.
Garofalo).
• Zanegowano wolną wolę człowieka oraz kategorie winy i kary.
• Kluczowe znaczenie dla odpowiedzialności karnej miały
właściwości sprawcy (stan niebezpieczeństwa) i według nich należało dobierać odpowiednie środki obrony społecznej:
lecznicze, izolacyjne czy inne, stosowane obok kar albo zamiast
nich
.MODEL RESOCJALIZACYJNY
• Opiera się na doktrynach obrony społecznej, które powstały po II wojnie światowej. Twórcy to przede wszystkim F. Gramatica, M. Ancel.
• Uwagę przeniesiono z czynu na osobę sprawcy, którego należało przede wszystkim powstrzymać przed powtórzeniem czynu przestępnego w przyszłości.
• Celem reakcji prawnokarnej stało się oddziaływanie na sprawcę, które wymagało uwzględnienia stopnia jego społecznego niebezpieczeństwa opartego m.in. na szczegółowej analizie osobowości sprawcy. Wymierzając karę starano się ustalić, aby była ona dopasowana do danego typu sprawcy.
• Nastawieniu prewencyjnemu towarzyszyła idea resocjalizacyjna i wynikająca z niej potrzeba wychowania sprawcy, przywrócenia mu poczucia osobistej odpowiedzialności
.
MODEL SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
• Propozycje ograniczenia interwencji państwa w zakresie prawa karania, odstępowania od tradycyjnych form karania na rzecz rozstrzygnięć
alternatywnych, w tym pozasądowej probacji, reakcji odszkodowawczych, postępowań pojednawczych.
• Zróżnicowany wewnętrznie, skupiał się przede wszystkim na negowaniu legitymizacji państwa i społeczeństwa do stosowania kary oraz
proponowaniu m.in. transformacji instytucji związanych z prawem karnym, stworzeniu wspólnoty normatywnej, procedur pojednawczych i
naprawczych.
• Jego sztandarowym założeniem stało się sytuowanie w miejsce
przestępstwa konfliktu, którego rozwiązaniu służył dyskurs lub mediacja, a ostatecznym celem była naprawa i pojednanie.
WSPÓŁCZESNY RETRYBUTYWIZM A SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
• Kara odwetowa (sprawiedliwa odpłata) -> kara zasłużona.
Przyjmuje się, że ofiara przestępstwa domaga się przede wszystkim sprawiedliwości, którą jest sprawiedliwość retrybutywna.
• Współczesne systemy uwzględniają różne środki reakcji karnej, wśród których znaczące miejsce przypada środkom o charakterze kompensacyjnym, poczynając od naprawienia szkody jako okoliczności mającej wpływ na wymiar kary, poprzez naprawienie szkody jako osobny środek karny, aż do rozbudowy uprawnień pokrzywdzonego na gruncie procesowym.
• Uwzględnienie wagi czynu przy zakresie zastosowania
postepowania naprawczego jako formy reakcji na przestępstwo
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
• T. Marshall - sprawiedliwość naprawcza to proces, w którym spotykają się wszystkie strony związane z konkretnym przestępstwem, by wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić skutkom przestępstwa i ich implikacjom na przyszłość. Sprawiedliwość naprawcza oznacza takie podejście, które stara się znaleźć konstruktywną reakcję na przestępstwo, tak by włączyć potrzeby ofiary do procesu rozwiązywania problemów wywołanych przestępstwem oraz uwzględnić chęć sprawcy do przyjęcia na siebie odpowiedzialności za swoje postępowanie.
• M. Wright - intencją sprawiedliwości naprawczej jest naprawienie krzywdy wyrządzonej czynem przestępnym, w szczególności umożliwienie lub wymaganie, by sprawca podjął działanie naprawcze oraz umożliwienie ofierze uczestnictwa w dyskusji ze sprawcą na temat formy zadośćuczynienia. W realizację takiego procesu włączona zostaje społeczność lokalna.
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
Sprawiedliwość naprawcza jest oparta na trzech filarach:
1) Prawo ofiary do rekompensaty
2) Zobowiązanie sprawcy do odpowiedzialności i naprawienia wyrządzonej krzywdy
3) Uczestnictwie stron i społeczności lokalnej w procesie prowadzącym do restytucji przez sprawcę szkody wyrządzonej ofierze
Przestępstwo to odmiana interpersonalnego konfliktu, naruszenie
równowagi społecznej, jaką została dotknięta lokalna społeczność w
wyniku zła, które zostało wyrządzone ofierze
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
Uważa się, że początkiem odradzania się sprawiedliwości
naprawczej w prawie karnym jest eksperyment z Kitchener z
1974 r. Dwóch młodych ludzi obrabowało i dokonało aktów
wandalizmu w 21 domach w Kitchener (Ontario, Kanada). Sędzia
rozpoznający sprawę zgodził się na eksperyment. Sprawcy
odkupili swoje winy odwiedzając wszystkie domy, przepraszając
ofiary za wyrządzone szkody i płacąc odszkodowanie.
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
Według P. McColda:
1) Mediacje
2) Konferencje
3) Kręgi (circles)
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
W każdym z nich minimum to spotkanie ofiary ze sprawcą, na którym zostaje wypracowane rozwiązanie. P. McCold wyróżnia cztery etapy tego ,,spotkania”:
1) Zrozumienie zła (dyskusja o faktach)
2) Dzielenie się krzywdą i jej zrozumienie (wyrażanie uczuć) 3) Uzgodnienie warunków reparacji (ugoda)
4) Wyciągnięcie wniosków na przyszłość (wprowadzenie zmian)
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ - MEDIACJA
• Najprostszy model
• Porozumienie uzyskuje się za pośrednictwem trzeciej neutralnej strony (wyszkolonego ochotnika lub pracownika społecznego)
• Najczęściej obecni są tylko pokrzywdzony, sprawca i mediator.
• Wykonanie ugody może być nadzorowane przez sąd, który
może pośrednio wpłynąć na jej kształt (możliwość złagodzenia
wymiaru kary)
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE
Konferencje to spotkania grup osób, w jakiś sposób związanych lub
dotkniętych przeszłym zdarzeniem, które spotykają się, by przedyskutować i rozwikłać wszystkie sprawy, jakie pojawiają się w związku ze zdarzeniem.
Najważniejsze strony w tych spotkaniach to pokrzywdzony i sprawca.
Nie są to jednak mediacje. Mediacje, wywodzące się z prawa cywilnego, zakładają moralną równość stron, rozstrzygają sprawę za pomocą
wynegocjowanego kompromisu.
W konferencji po każdej ze stron występują osoby wspierające (supporters).
Ogromną wagę przykłada się do oddziaływania na całą wspólnotę, dlatego
uczestniczą w niej także przedstawiciele wspólnoty. W każdej konferencji
uczestniczy także przeszkolona osoba, która ułatwia jej prowadzenie.
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE
Police conferencing (Wagga Model) - przyjęcie odpowiedzialności przez sprawcę w taki
sposób, który go nie wyzuje z godności i dać mu możliwość naprawienia zła, które wyrządził.
Przebieg konferencji:
1) Pozwolenie sprawcy na opowiedzenie o zdarzeniu, o jego przyczynach, o tym, co teraz o nim myśli i kogo (jego zdaniem) jego zachowanie dotknęło
2) Wypowiedź pokrzywdzonego o swoich reakcjach, przeżyciach i o tym, jak został dotknięty.
3) Wspierający ofiary (np. rodzina) – jak przestępstwo wpłynęło na nich i jaka była ich reakcja
4) Rodzina i osoby wspierające sprawcę zabierają głos
5) Co zrobić, aby porządek powrócił, strony określają swoje oczekiwania
6) Przerwa na sporządzenie pisemnej ugody przez mediatora zawierającej postanowienia kompensacyjne
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ - KONFERENCJE
Program Wagga ma wiele celów:
• Dać pokrzywdzonemu możliwość uczestniczenia w oficjalnej odpowiedzi na przestępstwo
• Dać sprawcy możliwość zrozumienia konsekwencji swojego zachowania
• Włączyć w ten proces społeczność, wspólnotę ludzi dotkniętych zdarzeniem
Wszystkie te cele są równorzędne i żadnego nie można pominąć
MODELE SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ - KRĘGI
• Najbardziej złożona forma, zbliżona do pierwotnych metod radzenia sobie z przestępstwem, zakładający wolność i indywidualność jednostek
• Zazwyczaj nie występuje profesjonalny mediator, co najwyżej
profesjonalni konsultanci
ZAŁOŻENIA SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
•
Celem prawnokarnej reakcji na przestępstwo jest likwidacja konfliktu, a nie samo ukaranie sprawcy
•
Na zasadzie dobrowolności w postępowaniu biorą udział pokrzywdzony i sprawca, ich interesy powinny zostać uwzględnione, przy czym sprawca musi w możliwym stopniu naprawić szkodę poniesioną przez pokrzywdzonego
•
Postępowanie ma charakter mediacji i jest prowadzone w ramach społeczności lokalnej
•
postępowanie jest subsydiarne w stosunku do postępowania
prowadzonego przez organy państwowe – dochodzi do skutku tylko gdy
nie sprzeciwia się temu interes publiczny
ZAŁOŻENIA SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
• Odmiennie pojmuje się kontradyktoryjność – postępowanie to nie walka stron, a poszukiwanie rozwiązania
• Odmiennie pojmuje się legalizm – nie musi być wszczęte i prowadzone przez organy państwowe, a celem nie jest ukaranie sprawcy
• Odmienne zasady dotyczące prawa dowodowego i prawa do obrony – nie chodzi o to, by sprawcy udowodnić, że popełnił przestępstwo, gdyż
punktem wyjścia jest jego przyznanie się do czynu
• Brak nacisku na szybkość postępowania
• Odmienne podejście do zasady prawdy materialnej – postępowanie to
przede wszystkim wygaszenie konfliktu, lecz mediator dąży do wyjaśnienia wszelkich okoliczności niezbędnych do osiągnięcia porozumienia
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
W. Zalewski:
• Ujęcie minimalistyczne: postulat uwzględniania kompensacyjnych interesów pokrzywdzonych w ramach prawa karnego
• Ujęcie maksymalistyczne: nie tylko nowy paradygmat nowy
model sprawiedliwości, ale także postulat głębokiej i
całościowej przebudowy społecznej realizowany wokół
przywracania sprawiedliwości
SPRAWIEDLIWOŚĆ NAPRAWCZA
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE - normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw
Art. 1 lit. d sprawiedliwość naprawcza oznacza wszelkie procedury, dzięki którym ofiara oraz sprawca mają możliwość, pod warunkiem wyrażenia przez nich na to dobrowolnej zgody, czynnego udziału w rozwiązaniu kwestii będących wynikiem przestępstwa przy pomocy bezstronnej strony trzeciej.
(46) Preambuły - usługi sprawiedliwości naprawczej to m. in.:
-
Mediacja między ofiarą a sprawcą
-Konferencje grup rodzinnych
-
Zgromadzenia wyrokujące
REALIZACJA ZAŁOŻEŃ
SPRAWIEDLIWOŚĆI NAPRAWCZEJ
Gwarancje procesowe pokrzywdzonego
Instrumenty kompensacyjne
Mediacja, porozumienia
KOMPENSACJA
• Ujęcie szerokie – wyrównanie wszelkich szkód wyrządzonych przestępstwem, także tych wyrządzonych całemu
społeczeństwu.
• Ujęcie wąskie – naprawienie szkody wyrządzonej bezpośrednio
konkretnemu pokrzywdzonemu
DOCHODZENIE NAPRAWIENIA SZKODY
inicjatywa pokrzywdzonego
wniosek o orzeczenie
obowiązku naprawienia szkody z art. 46 §
1 k.k.
powództwo
cywilne
NAPRAWIENIE SZKODY
Naprawie szkodynie
Środek kompensacyjny
(art. 46 k.k.)
Środek probacyjny
przy warunkowym
umorzeniu postępowania
(art. 67 § 3 k.k.)
Środek probacyjny
przy warunkowym
zawieszeniu wykonania kary
(art. 72 § 2 k.k.)
ŚRODEK KOMPENSACYJNY –
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY
art. 46 § 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§ 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
POKRZYWDZONY
art. 49 k.p.k.
§ 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.
§ 2. Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej:
1) instytucja państwowa lub samorządowa;
2) inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
§ 3. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
§ 3a. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
§ 4. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, o której mowa w § 2, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki organizacyjnej, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.
POKRZYWDZONY A OFIARA PRZESTĘPSTWA
• Pokrzywdzony – art. 49 k.p.k., ofiara przestępstwa – pojęcie używane w dokumentach międzynarodowych i w wiktymologii
• Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o podstawowych zasadach wymiaru sprawiedliwości odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy nr 40/34 z 29.11.1985 r. definiuje ofiary przestępstwa jako osoby, które indywidualnie lub zbiorowo doznały uszczerbku na zdrowiu fizycznym lub psychicznym, zaburzeń emocjonalnych, strat materialnych lub istotnego naruszenia swoich podstawowych praw w wyniku działania lub zaniechania będącego naruszeniem ustaw karnych obowiązujących w państwach członkowskich, w tym również ustaw dotyczących przestępczego nadużycia władzy. Pojęcie ofiary obejmuje również najbliższą rodzinę lub osoby pozostające na utrzymaniu rzeczywiście pokrzywdzonego oraz osoby, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub zapobiegnięcia wiktymizacji, niezależnie od tego, czy sprawca został ujawniony, zatrzymany, oskarżony lub skazany, i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę (art. 2 deklaracji).
POKRZYWDZONY A OFIARA PRZESTĘPSTWA
Dyrektywa 2012/29/UE w art. 2 ust. 1 lit. a definiuje ofiarę jako osobę fizyczną, która doznała szkody, w tym krzywdy fizycznej, psychicznej, moralnej lub emocjonalnej lub straty majątkowej, bezpośrednio spowodowanej przestępstwem, lub jako członków rodziny osoby, której śmierć była bezpośrednim skutkiem przestępstwa, jeżeli doznali oni szkody w wyniku śmierci tej osoby.
Które pojęcie jest szersze?
POKRZYWDZONY A OFIARA PRZESTĘPSTWA
W rozumieniu deklaracji i dyrektywy ofiarą może być tylko osoba fizyczna. W tym sensie definicja pokrzywdzonego z art. 49 k.p.k.
jest szersza.
Jednak art. 2 deklaracji i art. 2 dyrektywy uznają za ofiarę nie
tylko osobę, która jest rzeczywiście pokrzywdzona w wyniku
naruszenia swoich praw lub zagrożenia im, ale także osobę
najbliższą oraz pozostającą na utrzymaniu
pokrzywdzonego. Te osoby nie mogą być uznane za
pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49, ponieważ ich dobra
prawne nie zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez
przestępstwo.
POKRZYWDZONY A OFIARA PRZESTĘPSTWA
Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych
• Ofiarą jest osoba fizyczna, która na skutek czynu zabronionego
poniosła śmierć, doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia,
trwających dłużej niż 7 dni.
POKRZYWDZONY A POSZKODOWANY
Poszkodowany występuje na gruncie prawa cywilnego. Jest to
osoba, której prawa zostały naruszone lub zagrożone poprzez
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania albo
przez czyn niedozwolony, a więc także przez przestępstwo, z tym
że nie tylko bezpośrednio, ale i pośrednio.
REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO
Art. 51. § 1. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.
§ 2. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
§ 3. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.
REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO
• Uchwała (7) SN z 30.09.2010 r., I KZP 10/10:
Rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców.
SN zwraca uwagę, że w wypadku gdy jeden z rodziców dziecka występuje de facto jako przeciwnik procesowy drugiego rodzica, zachodzić musi uzasadniona obawa związana z trudnością dokonania przez niego obiektywnej oceny sytuacji, mającej przede wszystkim na względzie interes dziecka, a nie swój własny.
• Jednak postanowienie SN z 30.03.2016 r. – rodzic może być przedstawicielem ustawowym w sprawie przeciwko drugiemu z rodziców w przypadku przestępstwa niealimentacji – art. 209 k.k.
REPREZENTACJA POKRZYWDZONEGO
Art. 52. § 1. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu.
§ 2. W przypadku gdy organ prowadzący postępowanie
dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla
pokrzywdzonego lub osobach pozostających na jego utrzymaniu,
poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z
nich.
POKRZYWDZONY
pokrzywdzon y
Postępowanie sądowe
oskarżyciel posiłkowy
Subsydiarny (art. 55
k.p.k.) Uboczny (art.
54 k.p.k.) oskarżyciel
prywatny Postępowanie
przygotowaw cze
strona z
mocy prawa
POKRZYWDZONY
Art. 299 kpk § 1. W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony i podejrzany są stronami.
W postępowaniu sądowym pokrzywdzony nie jest już stroną z mocy prawa, ale może się nią stać.
art. 53 kpk W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia
publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w
charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela
publicznego lub zamiast niego.
POKRZYWDZONY
Nawet jeśli pokrzywdzony nie jest stroną postępowania sądowego, to przysługują mu pewne uprawnienia:
• pokrzywdzony może sprzeciwić się wnioskowi oskarżonego o skazanie bez rozprawy albo dobrowolne poddanie się karze
• może wnieść apelację od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu
• może uczestniczyć w posiedzeniach i rozprawach
• może mieć pełnomocnika
POKRZYWDZONY
art. 300 § 2 k.p.k. Przed pierwszym przesłuchaniem albo niezwłocznie po ustaleniu pokrzywdzonego, jeżeli odstępuje się od jego przesłuchania, poucza się pokrzywdzonego o posiadaniu statusu strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz o wynikających z tego uprawnieniach, w szczególności: do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach, określonych w art. 51, art. 52 i art. 315-318, do korzystania z pomocy pełnomocnika, w tym do złożenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w okolicznościach wskazanych w art. 78, jak również o uprawnieniach określonych w art. 23a § 1, art. 156, art. 204, art. 306 i art. 315a oraz o obowiązkach i konsekwencjach wskazanych w art. 138 i art. 139.
Pouczenie obejmuje również informację o: możliwościach naprawienia szkody przez oskarżonego lub uzyskania kompensaty państwowej, dostępie do pomocy prawnej, dostępnych środkach ochrony i pomocy, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz. U. z 2015 r. poz. 21), pomocy przewidzianej w art. 43 § 8 Kodeksu karnego wykonawczego, możliwości wydania europejskiego nakazu ochrony, organizacjach wsparcia pokrzywdzonych, treści art. 337a oraz możliwości zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem w postępowaniu. Pouczenie należy wręczyć pokrzywdzonemu na piśmie; pokrzywdzony otrzymanie pouczenia potwierdza podpisem. W razie odstąpienia od przesłuchania pokrzywdzonego pouczenie podlega doręczeniu.
GWARANCJE PROCESOWE POKRZYWDZONEGO
• pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 k.p.k.),
• anonimizacja niektórych danych pokrzywdzonego (art. 148a),
• dopuszczenie pokrzywdzonego i jego pełnomocnika do udziału w
przesłuchaniu biegłego oraz do zapoznania się z opinią biegłego złożoną na piśmie (art. 318 k.p.k.),
• prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia po zaznajomieniu się podejrzanego z materiałami postępowania (art. 321 § 5 k.p.k. w zw. z art. 299 § 1 k.p.k.),
• prawo do zażalenia na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym (art. 159 k.p.k.),
GWARANCJE PROCESOWE POKRZYWDZONEGO
• zabezpieczenie majątkowe, art. 293 k.p.k
• informowanie o terminach rozprawy i posiedzenia, art. 337a k.p.k.
• rozwiązanie przewidziane w art. 53 k.p.k., według którego oskarżyciel posiłkowy może działać jako strona w procesie nie tylko obok oskarżyciela publicznego, lecz także zamiast niego. Stanowi ono bowiem konsekwencję dopuszczenia według art. 55 k.p.k. samodzielnego aktu oskarżenia pokrzywdzonego w sprawie z oskarżenia publicznego, w której prokurator nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia.
• prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie wszczęcia (rozpoznanie zażalenia przez sąd)
UPRAWNIENIA POKRZYWDZONEGO
• Pokrzywdzony może sprzeciwić się wnioskowi oskarżonego o dobrowolne poddanie się karze (art. 387 § 2).
• Pokrzywdzony może wnieść apelację od wyroku warunkowo
umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu (art. 444 § 1).
• W terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia wyroku,
pokrzywdzony (strona) może złożyć wniosek o sporządzenie na
piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Wniosek składa się na
piśmie (art. 422 § 1). Środek odwoławczy wnosi się na piśmie do
sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie w terminie 14 dni od
doręczenia wyroku z uzasadnieniem.
ŚRODEK KOMPENSACYJNY –
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY
art. 46 § 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.
§ 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.
§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY – PRZESŁANKI ORZECZENIA
1) Wydanie przez sąd orzekający w sprawie wyroku skazującego (nie warunkowo umarzającego postępowanie!)
2) Wyrządzenie przez sprawcę szkody
3) Złożenie wniosku przez pokrzywdzonego bądź inną
uprawnioną do tego osobę (sąd może także działać z urzędu) 4) Niewytoczenie przez pokrzywdzonego powództwa cywilnego –
res iudicata, lis pendens
INNA OSOBA UPRAWNIONA
Poza pokrzywdzonym do złożenia wniosku o orzeczenie środka
kompensacyjnego uprawnione są podmioty wykonujące
prawa pokrzywdzonego (art. 49 § 3ai 4 k.p.k.), prokurator
(art. 49a k.p.k.) oraz inni zastępcy procesowi
pokrzywdzonego (art. 51 § 2 i 3 k.p.k.), a w wypadku śmierci
pokrzywdzonego – osoby mu najbliższe lub pozostające na jego
utrzymaniu.
WNIOSEK
•
Wniosek powinien być złożony najpóźniej do zamknięcia przewodu
sądowego na rozprawie głównej.•
Termin ten ma charakter materialnoprocesowy i nie podlega
przywróceniu.•
Wniosek o orzeczenie środka kompensacyjnego może mieć formę
pisemną lub ustną, do protokołu z posiedzenia sądu. Istotne jest tylko,aby z jego treści wynikała wola wydania takiego orzeczenia przez sąd karny, na rzecz kogo ma być ono orzeczone i o jaką postać kompensacji chodzi.
•
Wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej obliguje sąd do
orzeczenia środka kompensacyjnego
STOSOWANIE PRZEPISÓW PRAWA CYWILNEGO
• Przepisy prawa cywilnego stosuje się wprost, a nie odpowiednio.
• szczególne znaczenie mają przepisy prawa cywilnego dotyczące następujących kwestii:
• pojęcia i zakresu szkody oraz sposobu jej naprawienia i znaczenia stanowiska pokrzywdzonego (art. 361 oraz 363 § 1 k.c.),
• odsetek ustawowych za opóźnienie w naprawieniu szkody, w postaci pieniężnej (art. 359 § 1 i 2 oraz art. 455 i 481 k.c.),
• przesłanek orzeczenia zadośćuczynienia za doznane krzywdy (art. 445 i 448 k.c.),
• przesłanek miarkowania odszkodowania (art. 362 i 440 k.c.)
• solidarnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez współdziałających (art.
441 § 1 k.c.)
SZKODA I KRZYWDA
• Odszkodowanie obejmuje nie tylko straty rzeczywiste w majątku pokrzywdzonego (damnum emergens), będące skutkiem przestępstwem, lecz także utratę spodziewanych korzyści (lucrum cessans)
• Przy ustaleniu wysokości zadośćuczynienia uwzględnia
się na pewno winę sprawcę, charakter i rozmiar krzywd, czas
trwania cierpień i ich rodzaj (cierpienia fizyczne, cierpienia
psychiczne) oraz sytuację pokrzywdzonego, w szczególności
gdy na skutek czynu jego sytuacja osobista, zawodowa czy też
majątkowa uległa pogorszeniu
SZKODA I KRZYWDA
•
W przypadku zaś gdy osoby bliskie pokrzywdzonemu przestępstwem, dochodzą należnego im zadośćuczynienia za ich własne krzywdy będące skutkiem osądzonego przestępstwa, przy ustalania kwoty należnego zadośćuczynienia należy brać pod uwagę dramatyzm doznań osób bliskich, poczucie osamotnienia i odczuwalnej pustki, cierpienia i wstrząs psychiczny, rolę, jaką osoba zmarła odgrywała w rodzinie, a także to, czy najbliżsi będą umieli się znaleźć w nowej rzeczywistości (SA we Wrocławiu w wyroku z 13.09.2018 r., II AKa 236/18, LEX nr 2571566).
•
jeśli na skutek przestępstwa wyrządzono szkodę, jak i spowodowano
krzywdę, to na podstawie art. 46 § 1 k.k. należy orzec zarówno obowiązek
naprawienia szkody, jak i zadośćuczynienie za doznane czynem krzywdy
(wyrok SN z 5.04.2017 r., III KK 418/16, LEX nr 2278297)
NAPRAWIENIE SZKODY
Naprawie szkodynie
Środek kompensacyjny
(art. 46 k.k.)
Środek probacyjny
przy warunkowym
umorzeniu postępowania
(art. 67 § 3 k.k.)
Środek probacyjny
przy warunkowym
zawieszeniu wykonania kary
(art. 72 § 2 k.k.)
