Renata Skowrońska-Kamińska
Elita polityczna Starego Miasta
Torunia w latach 1440-1454
Rocznik Toruński 27, 47-70
2000
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 27 R O K 2000
E lita polityczna Starego M iasta Torunia
w latach 1440-1454
R e n a ta S k o w ro ń sk a -K a m iń sk a
L a ta 1440-1454 w h isto rii P ru s K rzy żack ich to b u rzliw y o k res n a r a s ta n ia konfliktu sta n ó w z w ła d c ą teg o te re n u , zak o n em krzyżackim . Z n aczącą rolę w w y d arzen iach teg o o k resu o d e g ra ło S ta re M ia sto T o ru ń . P o m im o wielu op raco w ań o m aw iający ch ó w czesn ą sy tu a c ję p o lity czn ą, g o sp o d a rc z ą i sp o łe czn ą teg o o śro d k a 1, w y o d ręb n ien ie jeg o g ru p y kierow niczej o ra z o kreślenie p rzy czy n w y k s z ta łc e n ia się jej p o g ląd ó w sp ra w ia p ew n e problem y. P o d ejm o w an e przez h isto ry k ó w b a d a n ia n a d p a try c ja - te m m ia s ta rów nież nie o d p o w ia d a ją n a ta k p o sta w io n e p y ta n ia lu b też nie o d n o sz ą się d o in teresu jąceg o n a s o k re su 2.
R a m y chronologiczne poniższych ro zw ażań o tw ie ra ro k z ało żen ia Z w iązku P ru sk ieg o . C elem p o w s ta n ia tej o rg a n iz a c ji b y ła o b ro n a
1M.in. ostatnio: Historia Torunia, t. 1: W czasach średniowiecza (do
roku 1Ą5Ą), pod red. M. Biskupa, Toruń 1999; K. Mikulski, Przestrzeń i
społeczeństwo Torunia od końca X I V do początku X V I I I wieku, Toruń 1999;
R. Czaja, Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad stosunkam i między
m iastem a władzą terytorialną w późnym średniowieczu, Toruń 1999.
2I. Janosz-Biskupowa, Rola Torunia w Związku Pruskim i wojnie trzyna
stoletniej w latach 1ĄĄ0-1Ą66, Toruń 1965; K. Mikulski, W ym iana elity władzy w Toruniu w drugiej połowie X V wieku, [w:] E lity m ieszczańskie i szlacheckie Prus Królewskich i Kujaw w X I V - X V I I I wieku, pod red. J. Staszewskiego,
Toruń 1995, s. 51-88; tenże, Elity władzy wielkich m iast pruskich w X II I-
X V I I I w., [w:] Genealogia - rola związków rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, pod red. A. Radzimińskiego, J. Wroni-
szewskiego, Toruń 1996, s. 311-330; R. Czaja, Urzędnicy m iejscy Torunia w
średniowieczu do 1Ą5Ą r. (spisy), Toruń 1999; tenże, Patrycjat Starego M ia sta Torunia i Starego Miasta Elbląga w średniowieczu, [w:] Elity mieszczańskie,
s. 13-47.
jej członków p rz e d bezp raw iem i niesp raw ied liw o ścią ze s tro n y w ładz krzy żack ich p rz y jed n o czesn ej d ek laracji z ich s tro n y d o ch o w an ia w ierności Z akonow i. B a d a n ia zam y k a d a ta w y p o w ied zen ia przez sta n y p ru sk ie p o słu sz e ń stw a w ielkiem u m istrzow i (4 II 1454 r.) i o d d a n ia się p o d w ładzę P olski.
P o d e jm u ją c p ró b ę w y o d rę b n ie n ia to ru n ia n a k ty w n y c h p o lity czn ie w la ta c h 1 4 40-1454, n ależy sięgnąć do recesów zjazdów m ia st i s ta n ó w p ru skich, in stru k c ji poselskich, k o resp o n d en c ji o ra z ksiąg m iejskich, a ta k ż e zap isó w kro n ik arsk ich . N a p o d sta w ie pow yższych źró d eł m o ż n a u sta lić , ja k często poszczególni członkow ie R a d y udzielali się p u b liczn ie n a te ren ie m u n icip iu m o ra z re p re z e n tu ją c S ta re M ia sto T o ru ń n a z ew n ą trz. Z e b ra n e w te n sp o só b in fo rm acje w sk azu ją te ż p o śre d n io , ja k d u ż ą rolę o d g ry w ały w y ró żn io n e osoby w k sz ta łto w a n iu p o lity k i in te re su ją c e g o n as o śro d k a . P re z e n to w a n a poniżej ta b e la , ze w zględu n a fra g m e n ta ry c z n o ść zachow anych m a te ria łó w źródłow ych, n iew ątp liw ie nie o d d a je w p ełn i za a n g a ż o w a n ia poszczególnych m ieszczan w d ziałaln o ść p u b lic z n ą , p o z w a la je d n a k o rie n ta c y jn ie określić, k to i w ja k im s to p n iu u d zielał się n a ty m p o lu . Z aw iera o n a d a n e d o ty czące częstotliw ości u d ziału członków R a d y sta ro m ie jsk ie j w zja z d a c h m ia st i sta n ó w p ru sk ich o ra z z ja z d a c h h an- z eaty ck ich , a ta k ż e o d n o to w u je ich u dział w p o selstw ach . Z an o to w an o t u rów nież p rzekazy o w y s tę p o w an iu ra jc ó w w c h a ra k te rz e św iadków w sp raw ac h sp o rn y ch ro zsąd z an y ch przez w ład ze krzyżackie. D u ż ą lite rą „ B ” z azn a czo n o la t a sp raw o w a n ia przez poszczególne osoby funkcji b u rm i s tr z a , m a łą lite rą „ b ” - z a stę p c y b u rm is trz a (k o m p a n a ), bez ro z ró ż n ie n ia n a R a d ę sta rsz y c h i u rz ę d u ją c ą . W celu u zy sk an ia m ożliw ie najw iększej p rz e jrz y sto śc i w ta b e li w ym ieniono n a jp ie rw rajcó w , k tó rz y zm a rli przed 1454 r., a n a stę p n ie ak ty w n y ch przez cały lu b te ż p raw ie cały in te re su ją c y n a s o kres, w kolejności p o zw alającej n a ujęcie n a ja k ty w n ie jsz y c h w p o g ru b io n ą ram k ę. N a końcu um ieszczono P e te r a von N ichte, o k tó ry m p o z a in fo rm a c ją o spraw ow aniu funkcji k o m p a n a n ie m am y żad n y ch w ia dom ości.
M ia sta p ru sk ie z reg u ły w ysyłały n a zjazd y dw óch przed staw ic ie li, b u rm is trz a i ra jc ę 3. O b ecn o ść je d n e g o b u rm is trz a o ra z ra jc y b y ła je d n a k p ra w d o p o d o b n ie z a s a d ą m in im u m . N a p o d sta w ie zachow anych recesów z au w a ży ć m o żn a, iż S ta re M ia sto T o ru ń często w ysyłało w ięk szą liczbę posłów . N ie je d n o k ro tn ie więc o śro d e k te n p rezen to w an y był p rz e z szer
sze g ro n o - n a p rz y k ła d dw óch b u rm is trz ó w i dw óch ra jc ó w 4. T ę z asad ę o d z w ie rc ie d la ją liczby u ję te w ta b e li 1, k tó re w y raźn ie w sk azu ją n a częsty u d ział b u rm istrz ó w i ich za stę p c ó w w z jazd ac h . P o z a sp raw u jąc y m i fu n k cje b u rm istrz o w sk ie je d y n ie n ieliczn a g ru p a ra jc ó w a k ty w n ie u czestn iczy ła w życiu p o lity czn y m m ia sta . P rz y k ła d k a rie ry T ile m a n a vom W ege, J o h a n a von Loe, R u tc h e ra von B irk en czy K o n r a d a T h e u d e n k u sa (k tó ry b u rm istrz e m zo sta ł w ro k u 1460) w skazuje, iż te najw ażn iejsze w R a d zie sta ro m iejsk iej sta n o w isk a sto p n io w o p rzech o d ziły w ręce u d z ie la ją c y c h się jej członków . W y b ó r n a te n u rz ą d n a stę p o w a ł p o kilku la ta c h ak ty w n o ści, dzięki k tó ry m k a n d y d a c i n a b ie ra li n iezb ęd n eg o d o św ia d czen ia, a ta k ż e m ożliw a b y ła o c e n a ich zdolności i u m iejętn o ści.
S p o śró d w ym ienionych w ta b e li w y ró ż n ia się s p o ra g ru p a osób (n r 4 - 14), k tó r ą ze w zględu n a p e łn io n e fu n k cje w R a d z ie o raz a k ty w n o ść w sp raw ac h publicznych n ależy u z n a ć z a rz e c z y w istą elitę p o lity c z n ą T o ru n ia w ty m okresie. Z aobserw ow ać tu rów nież m o ż n a sto p n io w ą w y m ian ę jej członków , z astęp o w an ie sta rsz e g o p o k o len ia przez m łodszych. Pow yższe zjaw isko nie w y stę p u je w o b ręb ie ty ch sa m y ch ro d zin , lecz często w g ru pie tej p o ja w ia ją się zu p ełn ie nowe oso b y (oczyw iście w cześniej będące ra jc a m i), w y ró żn iające się zd o ln o ściam i i a k ty w n o śc ią w śród p o zo stały ch członków R ady. Bez w ą tp ie n ia nie b y ła to je d n o lita g ru p a . R ó ż n ic a p o koleń o raz inne czy n n ik i, ja k n a p rz y k ła d p o ch o d zen ie, okres obecności ro d zin y w T o ru n iu o raz we w ład zach m iejskich, m iały zap ew n e w pływ n a k sz ta łto w a n ie się poglądów w jej o b ręb ie. P r ó b a odpow iedzi n a p y ta nie o p rzy czy n y tak ieg o sk ła d u pow yższej g ru p y w y m a g a szczegółow ych, ob ejm u jący ch d a n ą ro d zin ę, b a d a ń źródłow ych. N a p o d sta w ie zacho w anych przekazów m ożliw e je s t je d n a k do p ew nego s to p n ia określenie łączących ich lub dzielących zw iązków . Z am ie szczo n a poniżej ta b e la 2 w p rz e jrz y sty sposób p rz e d sta w ia część ty c h in fo rm acji. G ru b szy m d ru k iem w yróżniono osoby, k tó re były p ra w d o p o d o b n ie pierw szym i p rzed staw ic ie lam i sw ych ro d zin w T o ru n iu . R a jc ó w w ym ien io n o w tej sam ej kolejności ja k w ta b e li 1.
4 Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens (dalej: A SP), hrsg. v. M. Toeppen, Bd. II-IV , Leipzig 1882-1886, passim.
el a 1. U d z ia ł o b y w a te li S ta re g o M ia st a T o ru n ia w z ja zd ac h m ia st i sta n ó w p ru sk ic h , p o s e ls tw a c h o ra z w y st ą p ie n ia c h p u b li c z n y c h w latac h 1 4 4 0 -1 4 5 4 * Tf lO 1 CQ m PQ CM co to co 43cn CQ lO CQ CS m H CM CM lO00 W m h-f - X t -CS T—f <£> « a mco-Ot— Tf
ffl
lO -n eo CS o lOo X> CQffl
oo Xl COmTt* co Oł T}< CQ -O CQ co CQ CS pa 00 <o m co CQX> CS 1—( X) co t - 00 © co CQ X co CS m CM co o « a N x> f - m CO(O LO CM lO T}<■*3* CQ m co X) CJ CM CM cm a N aN 6N M aN m CQ X> CM CO co rH m M a rH N -O CQ <o 43 co CS CN rjnCN £Q m co m m X> ic co j=> co co t-H 00 t—H mffl
« lO 42 oo 1-1 CM O Tt<Oł PQ Tf 43 CS m CM CQ co X lO CM ** ta 1 4 4 0 -1 4 5 4 1 43u o •N >> N «M « 43 fjc$ t/i 3 £ * * 'O T3 .8 N* ci N CJ N W & 3 £ 0) 3 <u PS 3 o 3 4«5 S a a 43 4) N 0 1 "o o 2 2 «2ffi
bO s W 1 l—Jfl
*4? O co 3 O U 2 4> X 3ffi
fl
có 43 o 1-5 bO a co 3 S C/5 3 2 o s < a o </> 3 s a o> a 2 2 s 43 CJO
T
+J O O o; hC a o > 3 «3 a a> H <v o 3 o > > 3 43 o 3 <D fH s 3 o > Ih 0> 43 u -fj 3 tó V coi
1/3s
o! 3 1 .3 'S 3 3 • sw
co 3 44 3 V T3 3 0) 43 Eh *o «3 (h 3 o « "D o dn ia 4 II 14 54 r. - ak t wypo wied ze nia p os łu sz eńs tw a w ie lk ie m u m is tr z o w i.Ю СО ЮCN (M ł-H CN Ю 1—1 Ю T-H
s
N о Ю 05 Tt< M oo t*-CDr-H Ю Tjł СО cs> ł-H\
l
f
\
о TF 1 Lat a 1 4 4 0 -1 4 5 4 | -S a (d о •—5 lO 1-41
"q3 CQ a о S Ć75 îd i—i t-( <D С 4 3 ü 05 £ « s <V ОS
s
о>
i-( 0) о Он oo o> rO ci -ł-s T3 us
00
л S H
fc _ W & Щ • 0 <£) _, SP*e P ■&” ^ s I «7 w
ъ
1 1
ó С -2 S ś a i s ! S. l i4 O r »> M -a 5 rt h ,ÿ 2 1 -H S Э ;>05
Ш O ' û S * | Ą e ° I *а«5 | н 1 8 ? # * 6 fi ■‘î J a ^ ^ £? t4^ ч-*Г Ç £r Он S 'ч- T S « 3 15 « Ю r t M ^ I J 00 ■§ s к5 .8
ю~ h 3 Ä ь -. Ю „ w .y e . -s -s -s 8 £ -g e < " « g i 1- & c1
£ к 5 a . - 12 ■* ■« Q ^ * § 2 'S S§ ^ ^ ,2 's ^ -1а~ W ~ -S > .6?
4 , а e Nl i ^
u MS к Л мj
■a ço ï S ^ » Ь fc e <u b « л s t ч*5 » J i о £ <u p>4 ‘О о -*î Й О ** ■« Еч § > в ^ ^ £ > Oł *~i 9> ... 4) .w - I - S H « CL 5 0 0 <3 0 S : < î ï " Æ d 17 ^ 'K n■§ e . -S ■»>
en § JÖ О3 i l s - 2 S>
^ s ï S ^ > fi я t, 2 - - s h ë -S | - » * -S _T h 3 8 g -s Тл -4 .5 Ë a ; 3 :S «а В ? w t g ^ O ^ S N N I 4 .. < -o i» « g *o 05 ffl < -s ^ *2 -S << . § .2 *> . g ^ g . * ■ g § î f g - 4 ДГ <ô "Ч- Л w О fj N О иT a b e la 2. E lita p o lity c z n a S ta re g o M ia sta T o ru n ia w la ta c h 1440-1454 Nazwisko Pierwsze informacje o członkach rodziny w Toruniu K tóry rajca w rodzinie R ajca od roku Zgon w roku
1. Nicolaus Gelyn (Jelan) 1374 2 1411 1444
2. J o h a n H u x e r 1400 1 1414 1443
3. A rnoldus II Musing 1350 3 1421 1446
4. H erm an Rusop 1385 3 1418 1451
5. Gotschalk Hitfeld 1358 5 1430 1458
6. T ile m a n v o m W eg e 1421 1 1431 1457
7. Johan von Loe 1332 6 1432 1460
8. R utcher von Birken 1403 1 1440 1471
9. M attis II Weise 1363 2 1433 po 1455
10. H a b u n d iu s W i n t e r 1415 1 1426 1455
11. K onrad Theudenkus 1402 3 1441 1471
Źródło: Liber sca b in o ru m V eteris C iv ita tis T h o ru n e n sis 1363-1Ą28, wyd.
K . K aczm arczy k , T o ru ń 1936, passim ; D ie H a n d elsrech n u n g en des D eu tsch en O rdens, h rsg. v. C. S a ttle r, Leipzig 1887, p assim ; T h o m e r D en kw ü rd ig keiten , passim ; A. Sem- ra u , K atalog d er G eschlechter d er Sch ö ffen b a n k u n d des R a tsstu h les in der A ltsta d t
T h o m 12 3 3 -1 6 0 2 , M C V , H. 46: 1938, p assim ; K . G . P rä to riu s , T h o m e r E h rentem pel oder V erzechniss der B ü rg erm eiste r u n d R a th m ä n n e r d er S ta d t T h o m , B erlin 1832,
passim ; R . C z a ja , U rzęd n icy, indeks.
P rz y stę p u ją c d o o m a w ia n ia w y o d ręb n io n ej n a p o d sta w ie ta b e li 1 elity politycznej łatw o w yróżnić w jej fun k cjo n o w an iu p o d z ia ł n a dw a okresy. W la ta c h 1440-1445 n a jb a rd z ie j a k ty w n i byli N icolaus G ely n , J o h a n H uxer, A rn o ld M using, H e rm a n R u so p , G o tsc h a lk H itfeld , T ile m a n vom W ege, J o h a n von Loe. W gro n ie ty m szczególnie w y ró ż n ia ją się cz te ry pierw sze osoby. B io rąc p o d uw agę d a tę w ejścia do R a d y byli o n i n a js ta rs z y m i wie kowo i p raw d o p o d o b n ie m niej więcej rów ieśnikam i. N ie w ątp liw ie łączyły ich la ta dośw iadczeń zw iązanych ze w spólnym z a sia d a n ie m w R a d zie. Nie tw orzyli on i je d n a k je d n o lite j grupy.
J o h a n H u x er był pierw szym o ty m nazw isk u r a jc ą sta ro m ie jsk im 5. O p ie ra ją c się zap ew n e n a p o d o b ień stw ie b rz m ie n ia A. S em rau stw ierdził,
5 ASP, I, II, indeks; T h o m er Denkwürdigkeiten, s. 64-65; A. Semrau, Die
Neustadt T h o m während ihrer Selbständigkeit 126Ą-1Ą5Ą^ MCV, H. 37, 1929,
że ro d z in a t a p o c h o d z iła z H ö x te r z W estfalii6. N a północnoniem ieckie ko rzenie m oże w skazyw ać w y stę p o w an ie n a p o c z ą tk u X V w. H a n sa H u x e ra z L u beki. K ilk a osób o ty m n azw isk u m o ż n a te ż zn aleźć w śród rajcó w G d ań sk a, E lb lą g a o ra z K ró lew ca7. B r a t J o h a n a , H e rm a n H u x er, w ielo k ro tn ie w y stę p o w ał ja k o słu g a sz a fa rz y zak o n n y ch . Je g o o b ecność w S ta rym M ieście T o ru n iu rów nież w y d a je się w iązać z in te re sa m i K rzy żak ó w 8. H e rm a n p rzek azał te ż b r a tu p o sia d ło ść p rzy ulicy Szkolnej9. B yć m oże z p ro te k c ją w ład z w iązać n ależy o b ecn o ść J o h a n a H u x e ra o d 1411 r. w gro nie członków są d u ław niczego w ty m m ieście10. H e rm a n w spółpracow ał z u rzęd n ik am i zak o n n y m i i k a rie ra J o h a n a w o rg a n a c h sa m orządow ych S tareg o M ia sta T o ru n ia m o g ła b y ć w s p ie ra n a przez w ładze. A k ty w n o ść n a z ja z d a c h m ia st i sta n ó w , w szczególności w la ta c h 1438-1439, kiedy to p o ja w iła się in ic ja ty w a z a p e w n ie n ia sobie w zajem n ie pom ocy, o raz w roku 1440, g d y u tw o rzo n o Zw iązek P ru s k i, z a p rz e c z a p o d ejrzen io m o jego e w en tu aln ej w sp ó łp racy z K rz y ż a k a m i11. B yć m oże pow odem tak ieg o s ta now iska J o h a n a H u x e ra były u tru d n ie n ia w h a n d lu spow odow ane w ojnam i o ra z u p a d e k p o ro k u 1410 w sp ó łp racy z w ielkim i sz a fa rz a m i zakonnym i, k tó ry d la osób zw iąza n y ch z nim i za p e w n e ozn acz ał znaczące zm niejszenie do ch o d ó w 12.
N icolaus G elyn, A rn o ld M u sin g i H e rm a n R u so p byli kolejnym i p rz e d staw icielam i sw oich ro d ó w w R a d zie. N iew ątp liw ie łączyło ich spędzone
6A. Semrau, Katalog, s. 52.
7ASP, I, II, indeks; Hanserecesse, A bt. I, Bd. 5, nr 169, Bd. 2-6, indeks; J. Zdrenka, R a ts- und Gerichtspatriziat der Altstadt (1377-1792) und des Jung
stadt (1387-145Ą/1455), Danzig, Ham burg 1991, s. 19, 357; tenże, R ats- und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig, T. I, 1342-1525, Ham burg 1991,
s. 88 i in.
8H erm an Huxer od 1400 r. był w Toruniu przedstawicielem szafarza królwieckiego, a następnie malborskiego. W ystępuje tu również Johan Huxer, przedstawiciel szafarzy w G dańsku i Lubece, który był mieszkańcem Gdańska i zmarł przed 1424 r.; Liber scabinorum, n r 572 i in.; Die Handelsrechnungen, passim; R. Czaja, Miasta, s. 122, 142.
9Liber scabinorum, nr 1808; Księga ławnicza Starego Miasta Torunia 1428- 1456, cz. 1-2 (dalej cyt. Księga SM T), wyd. K. Ciesielska, J. Tandecki, Toruń
1992-1993, nr 952.
10Wielki m istrz dołączył wówczas do rady swoich popleczników, nie m a jednak dowodów, aby wpływał również n a skład ławy; T h o m er Denkwürdigkeiten, s. 46.
11 ASP, II, III, passim; Historia Torunia, t. 1, s. 267-269. 12R. Czaja, Miasta, s. 158-160.
w ty m sa m y m m ieście dzieciństw o, być m oże razem uczęszczali do szkoły p a ra fia ln e j, a ich ro d zin y sp o ty k a ły się.
G elynow ie w T o ru n iu p o ja w ili się w d ru g iej połow ie X IV w. O soby o ty m sa m y m nazw isk u o d n a jd u je m y te ż ja k o m ieszkańców G d a ń sk a oraz K ró lew ca13. Nie m a ż a d n y c h śla d ó w ew en tu aln eg o pólnocnoniem ieckiego p o c h o d z e n ia tej rodziny. In try g u ją c e je s t, że syn N ico lau sa, J o h a n , z o stał w 1455 r. stra c o n y z a u czestn ictw o w spisk u p ro k rz y ż a c k im 14. M o ż n a się w ięc do m y ślać n ie do k o ń c a sp recyzow anych lu b w ręcz prokrzyżackich poglądów ta k ż e u N ico lau sa, nie m a je d n a k odpo w ied n ieg o o p a rc ia w źró d łach d la p o d o b n y ch stw ie rd zeń .
Do ro d zin osiad ły ch w T o ru n iu około połow y X IV w. n a le ż ą rów nież M usingow ie. W jej w y p a d k u z n a jd u je m y liczne ślad y północnoniem ieckich k o rzen i15. A rn o ld M u sin g spraw ow ał w R a d zie liczne urzędy, a od ro k u 1422 w ielo k ro tn ie posłow ał n a zjazd y sta n ó w i m ia st. W ziął rów nież u d ział w w ażnych d la p o w s ta n ia kon fed eracji zeb ra n ia c h w la ta c h 1 438- 1439. B yć m oże je g o p o p a rc ie d la idei z a ło żen ia zw iązku b ro n iąceg o in teresó w m iesz czań stw a i sz la c h ty w y n ik ała z n iep rzy jem n y ch d ośw iadczeń doty czący ch sp ła ty d łu g u zaciąg n ięte g o u s z a fa rz a m alb o rsk ieg o . Nie zn am y je d n a k okoliczności jeg o p o w s ta n ia i re g u la c ji16.
O sta tn ie g o w ym ienionego, H e rm a n a R u so p a , n a p o d sta w ie ta b e li 1 o k reślić m o żn a ja k o przy w ó d cę R a d y sta ro m ie jsk ie j w la ta c h 1440-1451. P o d w zględem a k ty w n o śc i d o ró w n y w ał m u w ów czas je d y n ie T ile m a n vom W ege, k tó ry je d n a k u stę p o w a ł w iekiem o ra z dośw iadczeniem w pełnieniu funkcji pu b liczn y ch . H e rm a n R u so p przez cały te n okres był b u rm istrz e m (lu b z a s tę p c ą b u rm is trz a ). T a k w ysoka p o z y c ja w R a d z ie nie w y n ik ała z p o lity czn y ch osiągnięć je g o przo d k ó w . Z aró w n o K o n ra d R u so p (ra jc a w la ta c h 1 3 99-1410) ja k i J o h a n (ra jc a - 1 4 15-1416) nie osiągnęli godności b u rm is trz a 17. N ie z n a jd u je m y in fo rm acji o p o ch o d zen iu tej rodziny. B ra k rów nież d an y ch tłu m a c z ą c y c h n iechęć H e rm a n a R u s o p a d o K rzyżaków .
13 Hanserecesse, A bt. I, Bd. 7, 8, indeks; J. Zdrenka, R a ts- und Gerichtspa triziat der Rechten, s. 60 i in.
14 Księga S M T, nr 1070; I. Janosz-Biskupow a, Rola, s. 18.
15Osoby o tym nazwisku w ystępują jako mieszkańcy Bremy, Stralsundu oraz Gdańska; Hanserecesse, A bt. I, Bd. 2, 3, passim; J. Zdrenka, R a ts- und Ge
richtspatriziat der Altstadt, s. 179-189, 403.
16Chodzi o sumę 1000 grzywien; ASP, I, II, passim; Die Handelsrechnungen, s. 97.
P e w n e w nioski m o ż n a w ysnuć a n a liz u ją c jeg o w y stą p ien ie w obecności w ielkiego m is trz a w 1433 r. Z ażąd ał w ów czas w im ieniu m ia st i ry cer stw a p o k o ju , w skazując p rz y ty m n a zn iecierpliw ienie p o d d a n y c h Z akonu p rz e c ią g a ją c ą się w o jn ą o ra z w ielkim i zn iszczen iam i18. Je g o p o sta w a być m oże b y ła w y n ik iem o sobistych d o św iadczeń, s tr a t poniesionych z p ow odu trw a ją c e g o ko n flik tu . B ra ta n e k H e rm a n a , Jo h a n R u so p , około 1446 r. był zad łu żo n y u k o m tu ra to ru ń sk ie g o 19. T akże H e rm a n a łączyły z w ład zam i zak o n n y m i in te re sy 20. P o 1448 r. n ie z n a jd u je m y ju ż in fo rm a cji w skazujących, a b y uczestn iczy ł w życiu p o lity czn y m P ru s czy pełnił, p o z a b u rm istrz o w sk im , u rzęd y w R a d zie. Z ap ew n e te n sp a d e k a k ty w n o ści w iązał się ze sta n e m zdrow ia. N iew ątpliw ie je d n a k b ędąc b u rm istrz e m n a d a l m ial w pływ n a p o zo stały ch członków R ady.
W śró d p rz e d sta w io n y c h w yżej czterech osób trz y były p rzed staw ic ie lam i s ta ry c h , rep re zen to w an y ch ju ż w cześniej w R a d zie sta ro m iejsk iej ro d zin . M ożliw ość w ejścia do tego o rg a n u w ład z m iejskich o ra z o siąg n ięcia zn acz ącej p ozycji w śród je j członków nie w y d a je się być je d n a k , j a k w ska zu je p rz y k ła d J o h a n a H u x e ra , ściśle zw ią z a n a z po ch o d zen iem czy o kresem o b ecn o ści ro d zin y w T o ru n iu .
W gro n ie m ło d szy c h członków w y o drębnionej tu elity p o lity czn ej n a ja k ty w n ie js i byli G o tsc h a lk H itfeld, T ile m a n vom W ege, J o h a n von L oe o ra z - o d 1445 r. - R u tc h e r von B irken. T ile m a n vom W ege i R u tc h e r von B irk en byli p ierw szy m i p rzed staw ic ie la m i sw oich ro d zin w R a d zie. B y ła to g ru p a m niej więcej ró w n a w iekowo, je d y n ie R u tc h e r B irken, k tó ry później ro zp o czął d z ia ła ln o ść p o lity c z n ą , był p raw d o p o d o b n ie m łodszy.
G o tsc h a lk H itfeld p raw ie przez cały in te re su ją c y n as okres był b u r m istrz e m (lu b z a s tę p c ą ). P e łn ił ta k ż e w R a d z ie liczne in n e urzędy. A k ty w n y p o lity czn ie był szczególnie w ro k u 1440 i la ta c h p ięćd ziesiąty ch 21.
18ASP, I, nr 479; Historia Torunia, t. 1, s. 266.
19J. Sarnowsky, Die W irtschaftsführung des Deutschen Ordens in Preußen
(1S8S-1454), K öln-W eim ar-W ien 1993, s. 701; K. Mikulski, Wymiana, s. 69-
71.
20R. Czaja, Miasta, s. 170.
21 Powstało już kilka artykułów dotyczących rodziny Hitfeldów, w tym miej scu zaznaczmy więc jedynie, że występujący w tabelach Hartwig oraz Gotschalk byli kuzynam i, przy czym pozostali dwaj bracia tego ostatniego przyjęli oby watelstwo G dańska i Krakowa; M. Magdański, Jan Hitfeld, kartka z dziejów
mieszczaństwa toruńskiego w drugiej połowie X I V w., Zapiski T N T, t. 10, 1935,
z. 3, s. 41-46; A. Czacharowski, Hitfeldowie - kupcy i politycy w średniowiecznym
Zachow ały się p rzekazy d o k u m e n tu ją c e k o n ta k ty handlow e G o tsc h alk a H itfeld a w P o lsce22. B a rd z o ożyw ione in te re sy z sz afa rzam i zakonnym i prow adził jego ojciec, rów nież G o tsc h a lk 23. Z kolei o jciec i b r a t H a rtw ig a zakupili (w różnym oczyw iście czasie) re n ty we W rocław iu24. Pow yższe in fo rm acje w skazują, że p rzed staw ic ie le tej ro d zin y prow adzili, ta k ż e we w sp ó łp racy z sz a fa rz a m i zak o n n y m i, w y k ra c z a ją c e p o z a te re n P ru s przedsięw zięcia handlow e. P o c h o d z e n ie H itfeldów nie je s t zn an e. A. Sem - ra u p o d a je im io n a „ H etv eld o w ” , k tó rz y w połow ie X IV w. byli członkam i h am b u rsk iej R a d y . W ty m sa m y m czasie w G d a ń sk u w y stę p o w ał A m b rosius H itfeld. Istn ie n ie północnoniem ieckich korzeni ro d zin gdańskiej i to ru ń sk iej je s t więc b a rd z o p ra w d o p o d o b n e . B yć m oże dzięki tem u w łaśnie k o n ta k ty H itfeldów z z a c h o d n ią E u ro p ą były b a rd z o ożyw ione. W d ru g iej połow ie X IV i p o c z ą tk a c h XV w. H einrich, E v e rt, R einold i R o tg e r H etv eld spraw ow ali kolejno funkcje sta rs z y c h p ru sk ich k a n to ru w B ru g ii25. B yć m oże zw iązali się te ż oni n a sta łe z ty m m iastem .
Vom W egowie p o ch o d zili z W estfalii. D o T o ru n ia przenieśli się n a p o c z ą tk u XV w. P ra w d o p o d o b n e je s t więc, że T ile m a n w ychow yw ał się w ty m m ieście lu b te ż p rzy b y ł tu ja k o m ło d y człow iek i zn ał p rz y n a jm n ie j n ie k tó ry c h sw oich rów ieśników , dzieci ro d zin kupieckich. O d 1434 r. uczestn iczy ł w zjazd ac h sta n ó w i m ia st, a ju ż od 1444 r.
Toruniu, [w:] Personae - colligationes - facta, Toruń 1991, s. 193-200; K. Mi
kulski, K ryterium imionowe w badaniach nad genealogią patrycjału toruńskiego
ui X I V - X V I wieku na przykładzie rodziny Hitfeldów, [w:] Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej, pod red. A. Radzimińskiego, A. Supru-
niuk, J. Wroniszewskiego, Toruń 1997, s. 307-318.
22M. Biskup, K. Górski, K azim ierz Jagiellończyk, Warszawa 1987, s. 52, 54, 56.
23Die Handelsrechnungen, s. 107, 188, 189; R. Czaja, Miasta, s. 144, 162.
24 Księga SM T, nr 937, 1131; J. Tandecki, Działalność finansowa m ie
szczaństwa toruńskiego we Wrocławiu w okresie konfliktów połsko-krzyżackich w X I V i X V w., [w:] Prace z dziejów państwa i zakonu krzyżackiego, pod red.
A. Czacharowskiego, Toruń 1984, s. 83-106.
25 Hanserecesse, Abt. I, Bd. 1, 2, 3, indeks; A. Semrau, Katalog, s. 47; J. Zdrenka, R a ts- und Gerichtspatriziat der Rechten, passim; por. T. Jasiński,
Imigracja westfalska do Prus ul okresie późnego średniowiecza ( X I II - X V w.J,
[w:] N iem cy - Polska w średniowieczu, pod red. J. Strzelczyka, Poznań 1986, s. 105-117; M. Magdański, Organizacja kupiectwa i handlu toruńskiego do roku
p rezen to w ał w y raźn ie a n ty k rzy żack ie p o g ląd y 26. Nie z n a jd u je m y w źró d łach d o k ład n eg o w y tłu m a c z e n ia ta k ie j p ostaw y. M ogły n a to m ieć w pływ jeg o k o n ta k ty handlow e w K rakow ie i n a Z achodzie o ra z u łatw ien ia, ja k ic h się sp o d ziew ał p o zacieśnieniu zw iązków z P o lsk ą. Z a sta n a w ia jeg o niezw ykłe zaan g a żo w an ie w sp raw y Z w iązku H an ze aty ck ieg o . W la ta c h 1440-1454 o d b y ło się p o z a te re n e m P ru s osiem sp o tk a ń zrzeszo nych m ia s t, w k tó ry c h b ra li u dział przed staw ic ie le S tareg o M ia sta T o ru n ia . In te re s u ją c e je s t, że aż w sied m iu p rz y p a d k a c h d eleg atem był w łaśnie T i- lem an vom W ege27. T akże w późniejszym okresie niezw ykle często u d aw ał się on w m isjach d y p lo m aty czn y ch n a Z achód. Szczególnie znacz ące d la kon fed eracji były, zw iązane z p rzy g o to w an iam i do pro cesu przeciw ko Za konow i, w y jazd y n a dw ó r ce sa rsk i28. W la ta c h 1440-1445, w g ro n ie osób m ło d szy ch , k tó re weszły do R a d y w la ta c h trz y d z ie sty c h , T ile m a n vom W ege był n a jb a rd z ie j a k ty w n y m jej członkiem . B io rąc p o d uw agę całą g ru p ę (w ta b e li 1: n r 4 -1 0 ) w y p rzed zał go p o d ty m w zględem je d y n ie , ja k ju ż w yżej w sp o m n ia n o , H e rm a n R usop.
J o h a n von L oe po ch o d ził ze sta re j rodziny, rep re zen to w an ej w R a dzie sta ro m iejsk iej ju ż w X IV w. Jej przed staw ic ie le p rzen ieśli się do P ru s z W estfalii w d ru g iej połow ie X IV w .29 P ra w d o p o d o b n ie osiedlili się w ów czas w T o ru n iu i E lb lą g u 30. T o ru ń sk i o d ła m ro d zin y nie był zap ew n e z b y t lo jaln y w obec w ład z k rzyżackich, g d y ż w 1411 r. wielki
26Znajdujem y osoby o podobnym brzmieniu nazwiska (Weyge, Wygę) z Dor p atu , Elbląga i Hamburga; Hanserecesse, A bt I. Bd. 4, n r 47, 656, Bd. 6, nr 308; I. Janosz- Biskupowa, Tileman vom Wege, burmistrz toruński (ze studiów nad
mieszczaństwem toruńskim w X V w.), Zapiski T N T, t. 20, 1955, z. 1-4, s. 223-
255; Toruński Słownik Biograficzny, t. 1, pod red. K. Mikulskiego, Toruń 1998, s. 247-248.
27Hanserecesse, A bt. II, Bd. 2, nr 439, 463, 489-490, 494, Bd. 3, nr 205, 288,
316, 649, Bd. 4, nr 63; J. Sarnowsky, Die preußischen Städte in der Hanse, Hansische G eschichtsblätter, Jg. 112, 1994, s. 97-124.
28I. Janosz-Biskupowa, Tilem an, s. 223-255.
29 Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 1997, s. 75-76; K. O. Ahnsehl, T h o m er Seehandel und K aufm anschaft
um 1370, M arburg 1961, s. 93, 115.
30Johan von Lo z Elbląga - zapewne to on prowadzi! interesy z szafarzami królewieckim i m alborskim , gdyż Johan III von Loe z Torunia zmarł w r. 1400, a Johan IV byl wówczas (ok. 1402-1403) zbyt młody; ASP, I, passim; Hanse
recesse, A bt. I, Bd. 7, nr 280 i in.; Die Handelsrechnungen, s. 176; R. Czaja, Miasta, s. 146; tenże, Urzędnicy, s. 211.
m is trz usu n ą! z R a d y A rn o ld a von L o e31. To n iech lu b n e zakończenie k a rie ry k re w n ia k a zap ew n e w yw arło d u że w rażenie n a m ło d y m J o h a n ie i w p ły n ęło n a k sz ta łto w a n ie się jeg o poglądów . J o h a n von L oe był a k ty w n y przez cały o m aw ian y okres. Szczególnie je d n a k był zaan g a żo w an y w d z ia ła ln o ść Z w iązku P ru s k ie g o w la ta c h p o p rz e d z a ją c y c h k o n fro n tację z b ro jn ą . W ie lo k ro tn ie posłow ał w ów czas w in teresie tej o rg an izacji do m ia st i sz la c h ty p ru sk ie j o ra z p o z a te re n p a ń s tw a k rzyżackiego32. J o h a n nie k ry ł sw oich a n ty k rzy żack ich poglądów . Jego w y stą p ie n ia ju ż od 1451 r. cechuje n iechęć w obec w ładzy. W sty c zn iu 1454 r. za b ro n ił p ro k u ra to ro w i krzy żack iem u w P ap o w ie B isk u p im i innym członkom Z akonu za trz y m y w a n ia się w g o sp o d a c h to ru ń sk ic h , w z b u d z a ją c ty m ich zro zu m iałe p r o te s ty 33.
J a k ju ż w yżej w sp o m n ia n o , w y o d rę b n io n ą d la la t 1440-1445 elitę p o d zielić m o ż n a n a sta rsz y c h i m łodszych. M n ie jsza a k ty w n o ść p o d ko niec ży c ia N ic o la u sa G ely n a, J o h a n a H u x e ra , A rn o ld a M u sin g a i H e r m a n a R u s o p a je s t ze w zględu n a w iek tych osób oczy w ista. Je d n a k ż e z a p e w n e decy d o w ało tu ich dośw iadczenie, m ieli oni n ajw ięk szy w pływ n a p o lity k ę R a d y sta ro m ie jsk ie j. W o kresie k sz ta łto w a n ia i realizacji idei p o w o ła n ia Zw iązku P ru sk ie g o w łaśn ie oni w ykazyw ali n a jw ię k sz ą a k ty w n o ść . W la ta c h 1438-1440 od b y ło się siedem w ażnych d la te j sp raw y zjazd ó w . U cz e stn ic tw o ra jc ó w to ru ń sk ic h n a ty ch sp o tk a n ia c h p rz e d s ta w ia się n a s tę p u ją c o 34:
- N ico lau s G elyn - 2 razy - J o h a n H u x e r - 4 ra z y - A rn o ld M u sin g - 2 ra z y - H e rm a n R u so p - 2 ra z y - G o tsc h a lk H itfe ld - 2 razy - T ile m a n vom W ege - 1 raz - M a ttis W eise - 1 ra z - H a b u n d iu s W in te r - 1 ra z - N ico lau s C z e h n m a rk t- 1 ra z
B u rm istrz o w ie a k ty w n ie uczestniczyli w d ecy d u jący c h d la p o w s ta n ia Z w iązku z ja z d a c h . N ie z n a jd u je m y przek o n u jący ch dow odów , ab y
31 ASP, I, n r 121; R. Czaja, Urzędnicy, s. 211.
32 Księga Theudenkusa, passim; ASP, III, IV, passim.
33A. Radzimiński, J. Tandecki, Katalog, nr 301; Słownik Biograficzny Pomorza
Nadwiślańskiego, t. 3, s. 75-76.
p o g lą d y R a d y w ty m o kresie in sp iro w an e były przez T ile m a n a vom W ege o ra z oso b y z jeg o p o kolenia. P ra w d o p o d o b n e je s t więc, że w la ta c h 1 440- 1445 p o g lą d y dośw iadczonych b u rm istrz ó w decydow ały o p o lity c e S ta rego M ia sta T o ru n ia . D o m in a c ja osó b sta rsz y c h z d a je się trw a ć do około 1445 r., kiedy to funkcje b u rm istrz o w sk ie przeszły n a m łodszych rajców . W la ta c h 1445-1454, zg o d n ie z ta b e lą 1, g ru p ę w io d ą c ą tw o rzy li więc: H er m an R u so p (do 1451 r.), G o tsc h alk H itfeld, T ile m a n vom W ege, Jo h a n von Loe, R u tc h e r von B irk en o raz w końcow ym o kresie K o n ra d T h e u d e n - kus. Częściej p o ja w ia ją się rów nież w źró d łach M a ttis W eise i H a b u n d iu s W in te r.
D o g ro n a ak ty w n y ch rajcó w dołączy) w ty m czasie R u tc h e r von B ir ken. Je g o ro d z in a sp ro w ad ziła się do T o ru n ia za p e w n e n a przełom ie X IV i X V w. R u tc h e r by! w ięc co n a jm n ie j w d ru g im p o k o len iu obyw atelem teg o m ia s ta i p raw d o p o d o b n ie też t u t a j spędził d z ieciń stw o 35. P o ra z p ierw szy w y stę p u je w źró d łach ja k o p ełn o m o cn ik p o b o rc y c ła funtow ego z G d a ń sk a w 1437 r .36 B yć m oże o d zw iercied la to jeg o h a n d lo w e zw iązki z ty m m ia ste m . R u tc h e r von B irk en b ra ł u d ział w w iększości w ażnych d la Zw iązku zjazd ac h , w ielo k ro tn ie posłow ał do m ia s t i m iastec zek p ru skich, p o św ia d czał u d zielan e n a p o trz e b y sta n ó w pożyczki o ra z dokonyw ał rozliczeń z zaciężnym i. W 1454 r. o trz y m a ł od k ró la Siem oń, wieś p o d T o ru n ie m 37. Je g o a k ty w n o ść p rzed w o jn ą o ra z w o kresie d z ia ła ń z b ro j nych je d n o z n a c z n ie w skazuje n a a n ty k rz y ż a c k ie i je d n o c z e śn ie p ro p o lsk ie poglądy.
M a ttis W eise n ależał do sta re j, zam ieszk u jącej w T o ru n iu ju ż w pierw szej połow ie X IV w ., rodziny. O soby o ty m n azw isk u z n a jd u je m y rów nież w śród o b y w ateli G d a ń sk a , K ró lew ca i B ra n ie w a . P o m im o ta k długiego p o b y tu w T o ru n iu M a ttis W eise był d o p iero d ru g im r a jc ą z tej ro d zin y 38. B y ł on stosunkow o ak ty w n y m członkiem sta ro m ie jsk ie j R ady. W 1451 r.
35A. Semrau, Katalog, s. 29-30.
36 Toruński Słownik Biograficzny, t. 1, s. 29-30; Słownik Biograficzny Pomorza
Nadwiślańskiego, t. 3, s. 197.
37ASP, II, III, IV, passim; Księga Theudenkusa, nr B 1243, 1244, 1254, 1259, 1345, 1349; Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Toruń 1964, passim.
38W śród mieszkańców Bremy w ystępują osoby o podobnym brzm ieniu nazwi ska - Wyże; ASP, I, s. 30; tam że, II, s. 97; Hanserecesse, A bt. I, Bd. 4, nr 645, § 1-8, 10; J. Zdrenka, R a ts- und Gerichtspatriziat der Rechten, s. 177, 379; R. Czaja, Urzędnicy, s. 227.
spraw ow ał u rz ą d d ru g ieg o k o m p a n a b u rm is trz a , co dow odzi, iż d o cen io n o jeg o zaan g a żo w an ie w sp raw y p u bliczne. K ilk a k ro tn ie posłow ał w im ieniu T o ru n ia , n a p o trz e b y sta n ó w udzielił te ż pożyczki, k tó re j s p ła ta ciąg n ęła się jeszcze d łu g o p o jeg o śm ierci39. W ażnym d la jego p ozycji w R a d zie o ra z uży teczn o ści d la Zw iązku m ógł być fa k t p o w inow actw a M a ttis a z a rc y b i sk u p e m ry sk im S ylw estrem S todew escherem 40. P ow odem n iech ętn eg o s t a now iska M a ttis a W eise w zględem w ładz krzyżackich być m oże było zajęcie z a d łu g i w 1412 r. przez sz a fa rz a królew ieckiego fo lw arku w J a ra n to w i- cach. N ależał on do G e rh a rd a Ju n g e w iseg o i T o m a sz a W eisego. N ie z n a n y je s t je d n a k łączący ich sto p ie ń p o k re w ie ń stw a 41. M a ttis W eise z e tk n ą ł się b ezp o śre d n io z sądow nictw em k rzy żack im . W 1447 r. p rz e d w ielkim m i strz e m w M a lb o rk u z n a la z ł finał jeg o sp ó r z R a d ą Now ego M ia s ta T o ru n ia o p raw o do p re z e n to w a n ia k a p e la n a i czynszu z kaplicy w kościele św. J a k u b a . R o z strzy g n ięcie m iało c h a ra k te r p o lu b o w n y i ż a d n a ze stro n nie z o s ta ła w p ełn i z a s p o k o jo n a w sw ych ż ą d a n ia c h 42. B yć m oże to w y d a rz e nie w p ły n ęło n a jeg o p o g lą d y p o lity czn e.
H a b u n d iu s W in te r był p ra w d o p o d o b n ie p ierw szy m p rzed staw ic ie le m tej ro d zin y w T o ru n iu . N ie je s t z n a n a d o k ła d n a d a ta jego p rz y b y c ia
39ASP, II, II, IV, passim; Księga Thęudenkusa, n r B 1253; Księga długów, s. 199, 201.
40Księga długów, s. 199, 201; por. M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z za konem krzyżackim 145Ą-1Ą66, Warszawa 1967, s. 89, 334, 366, 385, 524, 555,
556.
41N a podstaw ie ksiąg ławniczych nie jest możliwe ustalenie związków w tej rodzinie, być może Weisowie i Jungeweisowie byli spokrewnieni lub też „jungę” to był przydomek dla niektórych członków tej rodziny, za t ą ostatn ią możliwością przemawia fakt występowania tych samych imion oraz pokrywanie się lat występowania (Hans, M attis). M attias Jungeweise uczestniczył w 1440 r. w zjeździe stanów w Elblągu - nie było rajcy o takim nazwisku. Tomasz i Ger hard od 1405 r. opóźniali spłatę długu; Liber scabinorum, n r 1384 i in.; Księga
S M T , nr 258, 1507, 1544 i in.; ASP, II, n r 81; R. Czaja, Urzędnicy, s. 206; tenże, Miasta, s. 140, 144.
42„In der Capellen, Jungeweise capell genant” , Johanes Aldeweise i Joha- nes Jungeweise „czwene brudere” - bracia, oraz „neesten freunde” - najbliżsi krewni M attisa Weise (występował on również w ich imieniu) - te sformułowania potw ierdzają pokrewieństwo Weisów i Jungeweisów oraz zwiększają prawdopo dobieństwo, iż używano tych nazwisk zamiennie; Urkundenbuch des B isthum , Bd. 1, nr 586; A. Radzimiński, J. Tandecki, Katalog, nr 237.
do m ia sta , lecz p raw d o p o d o b n ie p o c h o d ził on z B rem y 43. O d 1434 r. uczestn iczy ł w zjazd ac h m ia st i sta n ó w p ru sk ic h 44. Je g o u d z ia ł w p o selstw ach, ja k w skazuje ta b e la 1, był je d n a k sp o rad y cz n y . O d 1438 r. nie p ełn ił ta k ż e żad n y ch urzędów w R a d z ie sta ro m ie jsk ie j45. B yć m oże stosunkow o rz a d k a o b ecność H a b u n d iu s a w p rzek azach z in teresu jąceg o n a s ok resu w iązała się z je g o k ło p o ta m i zd ro w o tn y m i, zaan g a żo w an iem w sp raw y p ry w a tn e lu b te ż w y n ik a ją c ą z d z iałaln o ści kupieckiej nie o b ecn o ścią w P ru s a c h 46. W 1452 r. w ra z z G a b rielem B a ży ń sk im H ab u n - dius W in te r u d ał się do k ró la do K ra k o w a 47. Je g o u d ział w ta k w ażnym d la Z w iązku P ru sk ieg o poselstw ie dow odzi a n ty k rzy żack ich poglądów . Za pew n e ju ż w 1440 r. byl on zw olennikiem u z y sk a n ia przez sta n y w iększych w pływ ów po lity czn y ch 48.
R o d z in a K o n ra d a T h e u d e n k u sa w yw odzi się z W estfalii i do T o ru n ia p rzen io sła się p raw d o p o d o b n ie w d ru g iej połow ie X IV w .49 W p re zen to w an y m pow yżej gro n ie w y d a je się on być je d n y m z n ajm ło d szy c h , rów ieśnikiem R u tc h e ra von B irk en . W z ja z d a c h sta n ó w i poselstw ach uczestn iczy ł d o piero o d la t pięćd ziesiąty ch . Z ap ew n e je d n a k n a rzecz Zw iązku d ziałał ju ż p rz e d 1450 r., g d y ż ta k d a to w a n e są pierw sze p o k w ito w an ia w y d atk ó w n a je g o cele, w p isa n e później przez K o n ra d a do księgi rachunkow ej kon fed eracji50. K o n ra d T h e u d e n k u s prezen to w ał zde cydow anie an ty k rzy żack ie poglądy. Je szcz e p rz e d w ybuchem w ojny w sto su n k u do K rzyżaków po su w ał się do g ró źb i p rzepow iedni z b ro jn eg o w y stą p ie n ia Zw iązku51. T ru d n o określić p rzy czy n y ta k zdecydow anego sta n o w isk a. N ie z n a jd u je m y in fo rm acji, ab y członkow ie ro d zin y T h eu - denkusów u trzy m y w ali k o n ta k ty kupieckie z sz a fa rz a m i zakonnym i. K o n
43Liber scabinorum, nr 1102; Hanserecesse, A bt. I, Bd. 4, s. 645, Bd. 6, s. 543.
44 ASP, I, s. 618 i in., ASP, II, passim. 45R. Czaja, Urzędnicy, s. 226.
46W 1447 r. uczestniczył w zjeździe w Lubece - być może przy okazji załatwiania interesów na tym terenie; Hanserecesse, A bt. II, Bd. 3, n r 288.
47 Księga Theudenkusa, nr B 1293-1299; Historia Torunia, s. 274. 48ASP, II, nr 96: brał udział w zjeździe stanów w lutym 1440 r.
49K. O. Ahnsehl, T hom s Seehandel, s. 112, 115; por. R. Skowrońska- Kamińska, K onrad Theudenkus - urzędnik i polityk toruński. Życie i działalność (pocz. XV w. - 1471), praca m agisterska UMK, Toruń 1998, passim.
50 Księga Theudenkusa, s. X I-X X X I, 331-334.
51 ASP, IV, nr 98; Księga Theudenkusa, s. XV; I. Janosz-Biskupowa, Rola
Torunia, s. 41.
ra d p ra w d o p o d o b n ie byl zw iązan y h a n d lo w o z P o ls k ą i zbliżenie z tym p ań stw em m ógł o cen iać ja k o sz an sę ro zw o ju T o ru n ia i w łasn eg o m a ją tk u . B y ć m oże rów nież znacz ący w pływ n a je g o p o g ląd y m ia ła p o sta w a s ta r szych ra jc ó w , m a ją c y c h zn a c z ą c ą pozycję w R a d zie. T en k ieru n ek p o lity k i był zap ew n e w ow ym czasie je d y n y m u m o żliw iający m sz y b k ą karierę we w ład zac h m ia sta .
E lita p o lity c z n a S ta re g o M ia s ta T o ru n ia w la ta c h 1440-1454 zdom ino w a n a b y ła przez p rzed staw ic ie li ro d z in osiad ły ch w ty m m ieście n ajp ó źn iej p o d koniec X IV w. S p o śró d je d e n a s tu p rz e d sta w io n y c h wyżej osób tylko trz e c h ra jc ó w (J o h a n a H u x e ra , T ile m a n a vom W ege i H a b u n d iu s a W in te ra ) u zn ać m o ż n a z a ” now ych” . P o z o sta li byli o b y w a te la m i T o ru n ia co n a jm n ie j w d ru g im p o k oleniu, a ich ro d zin y p rzeb y w ały w ty m m ieście ju ż w X IV w.
D o u tw o rz e n ia Zw iązku P ru sk ie g o , o czym w cześniej w sp o m n ian o , w alnie p rz y c z y n iła się p o sta w a sta rsz y c h rajcó w . N ie m o ż n a tu stw ierdzić szczególnego w pływ u osó b m łodszych lu b św ieżo osiedlonych w T o ru n iu . W późniejszym o kresie w sp o só b n a tu ra ln y kierow nictw o R a d y przeszło w ręce m łodszego p o kolenia, lecz ta k ż e i w ów czas g r u p a t a z d o m in o w an a b y ła przez ra jc ó w od d a w n a zam ieszkałych w ty m m ieście. P rz y k ła d k ariery J o h a n a H u x e ra , T ile m a n a vom W ege o raz H a b u n d iu s a W in te ra w R a d z ie sta ro m iejsk iej dow odzi je d n a k dużej to le ra n c ji o b y w ateli To r u n ia w obec osób now ych. W y d a je się ta k ż e , że o m ożliw ości kariery ra jc ó w w o m aw ian y m o kresie decydow ały w p rz e w a ż a ją c y m sto p n iu oso b iste zdolności o raz z aan g a żo w an ie w d ziałaln o ść p u b lic z n ą . N ow i m ie szkańcy nie sta n o w ili je d n a k w iększości w elicie w ładzy o raz ja k o g ru p a n ie m ieli d ecy d u jące g o w pływ u n a p o lity k ę. Z a osoby now e w śród pa- tr y c ja tu nie m o żn a ta k ż e u z n a ć R u tc h e ra von B irk en i K o n ra d a T h eu - d e n k u sa . P ierw sze w zm ianki o p rzed staw ic ie la ch tych ro d zin p o c h o d z ą z p o c z ą tk u X V w. J a k ju ż je d n a k wyżej w sp o m n ia n o , sp ro w ad zili się oni do T o ru n ia zap ew n e w drugiej połow ie X IV w. i w połow ie XV w. p o zo stali o b y w atele p o strz e g a li ich raczej ja k o od d a w n a osiad ły ch w ty m m ieście.
O k reślen ie zw iązków łączących elitę p o lity c z n ą T o ru n ia je s t b a rd z o u tru d n io n e . N ie w y d aje się p ra w d o p o d o b n e , ab y p rzy p u szc zaln y czas im ig rac ji o raz po ch o d zen ie ro d zin in te re su ją c y c h n a s osób w pływ ały za sa d n iczo n a k sz ta łto w a n ie się o k reślonych poglądów p o lity czn y ch w jej o b ręb ie. Je d y n ie w od n iesie n iu do R u tc h e ra von B irk en i K o n ra d a T h eu - d e n k u sa m ożem y d o m y ślać się bliższych zw iązków 52. B yli oni też p raw d o 52K onrad zwrócił się do R utchera w liście „liebe gefather” - być może więc
p o d o b n ie rów ieśnikam i. N iew ykluczone, iż to w łaśnie p rz y k ła d R u tc h e ra nak ło n ił K o n ra d a do z a a n g a ż o w a n ia się w d ziałaln o ść p o lity czn ą. P re z e n tow ali oni ró w n ież zbliżone p o g lą d y p o lity czn e. P o u fa ło ść m iędzy nim i m o g ła być ta k ż e w ynikiem z a w a rty c h w ich ro d zin ach m ałżeń stw . O p a rte n a m a ria ż a c h cio tek , sió s tr i có rek p o w ią z a n ia m iędzy ra jc a m i zd arzały się w ów czas często. K o n ra d T h e u d e n k u s spow inow acony był p ra w d o p o d o b n ie ta k ż e z H e rm a n e m R u so p e m 53. C z ynnikiem łączący m elitę w ładzy S tareg o M ia s ta T o ru n ia w y d a je się m iędzy in n y m i zbliżony w iek tych osób. Ciekaw e w yniki m o g ą d a ć tu ta k ż e w nikliw e s tu d ia n a d zw iązkam i ro dzin n y m i o ra z h an d lo w y m i członków R ady. Szczegółowe om ów ienie tych z a g ad n ień w y m a g a je d n a k dalszy ch b a d a ń .
In te re su ją c o w y p a d a p o ró w n a n ie o p isan ej wyżej elity politycznej z po zo stały m i członkam i R a d y sta ro m ie jsk ie j. P o d staw o w e in fo rm acje n a te n te m a t p o d a je ta b e la 3. T łu s ty m d ru k ie m w yróżniono osoby, k tó re były p ierw szy m i p rz e d sta w ic ie la m i sw ych ro d z in w T o ru n iu .
T a b e la 3. M niej a k ty w n i członkow ie R a d y S ta re g o M ia sta T o ru n ia w la ta c h 1440-1454 (o p ró cz osób w ym ienionych w ta b e li 2) Nazwisko Pierwsze informacje o członkach rodziny w Toruniu K tóry rajca w rodzinie R ajca od roku Zgon w roku
1. Lucas II Reuse (Reuwsze) 1308 11 1436-1444 1444
2. Nicolaus II Czehnm arkt 1370 3 1428-1444 1444
3. Hartwig Hitfeld 1358 6 1434-1444 1444
4. Johan Lutke 1403 2 1437-1457 1457
5. S y m o n B e lk a w 1434 1 1 4 3 6 -1 4 6 0 1460
6. M a t ti s T e s c h n e r 1429 1 1 4 4 4 -1 4 6 4 1464
7. P eter von Nichte 1383 3 1441-1451 1451
8. Jaspar vom Hofe 1305 4 1421-1442 1442
9. Heinrich B artacz 1392 2 1430-1450 1450
10. Johan Theudenkus 1402 2 1435-1440 po 1461
11. Dominik Becker 1389 5 1438-1463 1463
12. Gotko Becker 1389 6 1439-1442 po 1457
13. Girke Reuse 1308 12 1440-1442 1442
byli spokrewnieni, spowinowaceni lub też blisko zaprzyjaźnieni; Archiwum Państwowe w Toruniu, K at. I, nr 1651.
53Księga Theudenkusa, s. XII; K. Mikulski, W ymiana elity władzy, s. 51-88.
cd. ta b e li 3 Nazwisko Pierwsze informacje o członkach rodziny w Toruniu Który rajca w rodzinie R ajca od roku Zgon w roku 14. K o n r a d v o m W e g e 1421 2 14 4 0 —1443 p o 1443
15. Friedrich III W atzenrode 1369 3 1441-1446 1446
16. E berhard II Segefrid 1377 2 1442-1445 po 1446
17. Johan II Rusop 1385 4 1442-1451 1451
18. H erm an Vasan 1373 3 1443-1455 po 1455
19. Johan II Gelyn (Jelan) 1374 3 1445-1449 po 1455
20. Albrecht von der Brucken 1345 4 1445-1453 1453
21. Ludwig Czegenhals 1402 1 1445-1450 po 1464
22. E berhard III Pape 1305 6 1446-1453 1453
23. Herm an Hitfeld 1358 7 1446-1448 po 1448 24. Andreas Weigel 1403 1 1447-1469 1469 25. Gotke R ubit 1307 7 1450-1454 1458 26. Johan Czegenhals 1402 2 1451-1473 po 1473 27. A lb r e c h t D e n e 1425 1 1 4 5 1 -1 4 5 7 1457 28. J o h a n R e n n e n b e r g 1446 1 1 4 5 2 -1 4 8 2 1482 29. Aleksander Berger 1408 2 1452-1474 1474 30. J o h a n v o n B rilo n 1428 1 1 4 5 3 -1 4 7 4 1474
31. B ertram III von Allen 1307 10 1453-1469 1469
Źródło: Liber sca b in o ru m , p assim ; K sięga S M T , p assim ; T h o m e r D enkw ürdigkei
te n , passim ; A. S em ra u , K atalog, p assim ; K. G . P r ä to r iu s , T h o m e r , passim ; R . C za ja, U rzędnicy, indeks.
Z am ieszczone w yżej z estaw ien ie dow odzi dużej ro ta c ji w R a d zie w om aw ian y m okresie. S p o śró d w ym ienionych aż dziesięć osób było jej członkam i je d y n ie m ak sy m a ln ie przez 5 la t. T ro ch ę dłużej, do 10 la t, spraw ow ało to sta n o w isk o 17 m ieszczan. T a k k ró tk a przy n ależn o ść do R a d y częściowo tłu m a c z y nieo b ecn o ść ty ch o b y w ateli w d o k u m e n tu ją c y c h życie p o lity czn e T o ru n ia p rzek azach źródłow ych. J a k ju ż w sp o m n ian o , w poselstw ach b ra ły z reguły u d ział o soby o co n a jm n ie j k ilk u letn im w niej sta ż u . P ierw szy ch w kolejności sied m iu ra jc ó w w la ta c h 1440-1454 sp o ra d y c z n ie ud zielało się p u b liczn ie54. D ołączyli oni do R a d y w różnym czasie. Sim on B elkaw i M a ttis T esch n er byli p raw d o p o d o b n ie pierw szym i p rzed staw ic ie la m i sw oich ro d z in w T o ru n iu .
B ra k u je p rzekazów , n a p o d sta w ie k tó ry ch m ożliw e byłoby o kreślenie z c a łą p e w n o ścią p o c h o d z e n ia S im o n a B elkaw a. Około 1469 r., p o p raw d o p o d o b n ie b e z d z ie tn e j śm ierci S im o n a, jeg o ż o n a p o w tó rn ie w y szła za m ąż, z a M a rc u s a K o n ig a 55. J e d y n ą w skazów kę z n a jd u je m y w zap isie o p o d z ia le m a ją tk u . W y stę p u je tu „N iczke, ein p olnisch m a n ” , co m ogłoby w skazyw ać n a istn ie n ie m ieszkającej w K ró lestw ie ro d z in y 56. N a d w a la ta przed śm iercią, w 1458 r., Sim on B elkaw z o sta ł w y b ra n y n a b u rm is trz a 57. M o ż n a je d n a k są d zić, że w la ta c h 1440-1454 nie był z b y t a k ty w n y p o litycznie. W m a ju 1451 r. u d a ł się w ra z z Jo h a n e m von L oe n a zjazd ziem i chełm ińskiej do L isew a. K o le jn a in fo rm a c ja poch o d zi ju ż z około połow y 1453 r. i ró w n ież d o ty czy u cz e stn ic tw a w poselstw ie58. W sie rp niu 1453 r. p o d c z a s o b ra d n a d z w y c z a jn e g o zjazd u Zw iązku w G ru d z ią d z u w S ta ry m i N ow ym M ieście T o ru n iu doszło do a n ty k rzy żack ich rozruchów . Sim on B elkaw o ra z K o n ra d T h e u d e n k u s p o d jęli w ów czas rozm ow y z w ład zam i z a k o n n y m i n a z a m k u 59. W obec b ra k u innych w zm ian ek , jeg o u d z ia ł w w yżej p rz e d sta w io n y c h w y d arzen iach w y d a je się dosyć p rz y p a d kowy. W p ó źn iejszy m o k resie nazw isko B elkaw a z n a jd u je m y w księgach rach u n k o w y ch , k tó re p o św ia d c z a ją jego u d ział w rozliczeniach Z w iązku60. Pow yższe, sk ą p e in fo rm a c je p o z w a la ją je d n a k m n iem ać o an ty k rzy żack ich p o g lą d a c h Sim ona. P e w n ą w skazów ką m oże tu być rów nież fa k t u d zielen ia przez niego pożyczki n a p o trz e b y s ta n ó w 61.
M a ttis T esch n er je s t w y m ien ian y ja k o je d e n z bliskich w sp ó łp ra cow ników T ile m a n a vom W ege62. B ra k in fo rm acji o jeg o a k ty w n o ści p rz e d w y b u ch em w o jn y 1 3 -le tn ie j. Je d y n ie n a p o d sta w ie poch o d ząc eg o z 27 V II 1453 r. listu R a d y sta ro m iejsk iej, w k tó ry m zaw ia d a m ia n o , że M a
t-55Je st też mowa o córce, lecz zapewne M arca Koniga - A gneth Trunckelynen;
Księga długów, nr 45, 145; G. Bender, Archivalische Beiträge zur Familien geschichte des Nicolaus Coppemicus, Beilage B: M arcus König, MCV, H. 3,
s. 124-126.
56C yt. za K. Mikulski, W ymiana elity władzy, s. 56, p. 9. 57R. Czaja, Urzędnicy, s. 196; A. Semrau, Katalog, s. 28.
58W raz z H abundiusem W interem ; ASP, III, nr 110; Księga Theudenkusa, nr B 1252.
59
D o G rudziądza udało się 6 rajców; ASP, IV, 24; I. Janosz-Biskupowa, RolaTorunia, s. 36.
60Księga Theudenkusa, indeks; ASP, nr 270.
61Z zabezpieczeniem n a wsi Lisewo; Księga dhigów, nr 14, 45. 62I. Janosz-Biskupowa, Rola Torunia, s. 17.
tis T esch n er byl we W rocław iu (m oże w iązało się to z poselstw em d o cesa rz a ? ), m ożem y d o m y ślać się jeg o u d ziału w w y d a rz e n ia c h ta m ty c h czasów . B a rd z ie j p ra w d o p o d o b n e je s t je d n a k , że p o b y t w ty m m ieście w iązał się p rz e d e w szy stk im z jeg o sp ra w a m i finansow ym i63. W la ta c h w o jn y M a ttis w ykazyw ał w iększą ak ty w n o ść p o lity c z n ą 64. T ru d n o śc i sp ra w ia u sta le n ie p o c h o d z e n ia ro d zin y T esch n eró w . A. S em rau w skazuje n a jej p ra w d o p o d o b n e koligacje we Lw ow ie65. B yć m oże te ż liczne k o n ta k ty h a n d lo w e z M azow szem b yły w ynikiem p o w iązań ro d z in n y c h 66. K . M ikulski p o d a je z kolei, że b ra c ia T eschnerow ie byli sy n a m i ra jc y k rakow skiego J o h a n a 67. W to ru ń sk ic h źró d łach nazw isk o to p o ra z pierw szy p o ja w ia się w z a p i sach księgi ław niczej p o d rokiem 142968. N iew ątp liw ie M a ttis i M a rtin prow adzili in te re sy rów nież n a te re n a c h p olskich i u sta le n ie ściślejszych zw iązków m iędzy T o ru n iem i P o lsk ą m ogli uw aża ć z a b a rd z o d la siebie k o rz y stn e . Z bliżone d a ty pierw szych zap isek d o k u m e n tu ją c y c h p o ja w ie n ie się S im o n a B elkaw i M a ttis a T e sc h n e ra w T o ru n iu to , w y d a je się, je d y n e łącząc e ich in fo rm acje.
W śró d w ym ienionych (n r 1 -7 w ta b e li 3) w y ró ż n ia się J o h a n L u tk e. Je g o p o c h o d z e n ie je s t sto su n k o w o łatw e do u sta le n ia . W 1403 r. R a d a m ia s ta H a lte re n w W estfalii p o leciła R a d z ie to ru ń sk ie j sw ego o b y w a te la H e n ry k a L u ttik e 69. P o sp ro w ad ze n iu się d o P ru s u trz y m y w a ł on n iew ątp liw ie ścisłe k o n ta k ty z p o z o s ta łą ro d z in ą , gd y ż p o jeg o śm ierci, n a p rzeło m ie 1432 i 1433 r. p rzy b y ł do T o ru n ia w celu d o k o n a n ia p o d z ia łu m a ją tk u je g o b r a t J o h a n L u tk e . W y m ien io n o p rz y ty m im io n a żony i dzieci H e n ry k a (m ięd zy in n y m i synów : J o h a n a o ra z zap ew n e m łodszego P e te r a ) 70. J o h a n L u tk e w p a ź d z ie rn ik u 1442 r. u c zestn iczy ł w raz z T
ile-63W 1456 r. próbował poprzez sługę odzyskać we W rocławiu pieniądze; ASP, IV, nr 1; I. Janosz-Biskupowa, Rola Torunia, s. 126-127.
GiKsięga długów, nr 26, 37, 40, 79, 99, 177; Księga Theudenkusa, indeks;
I. Janosz-Biskupow a, Rola Torunia, s. 122.
66 1384 - Niczko Teschner, kowal ze Lwowa; A. Sem rau, Katalog, s. 97. MW 1455 r. bracia Teschnerowie otrzym ali za pośrednictwem osoby trzeciej dług od H erm ana Westirhowffa z Królewca - może fakt ten był odbiciem ich ak tywności handlowej w tym mieście; Księga S M T , n r 1792; M. Biskup, U schyłku
średniowiecza i w początkach odrodzenia (1Ą5Ą-15Ą8), [w:] Historia Torunia,
t. 2, cz. 1, Toruń 1992, s. 55-56. 6TK. Mikulski, Przestrzeń, s. 164.
68Księga SM T, nr 129, 154, 676.
69A. Sem rau, Katalog, s. 69-70.
m an em vom W ege w zjeździe m ia st p ru sk ich w K w id zy n ie71. We w rześniu 1446 r. w y stą p ił ja k o d e le g a t T o ru n ia n a sp o tk a n iu w M a lb o rk u . K olejne o nim in fo rm acje p o c h o d z ą z lu te g o i w rz e śn ia 1453 r. i d o ty c z ą p oselstw do m ia st p ru sk ic h 72. P o w y b u ch u w o jn y J o h a n L u tk e jeszcze ra z (w 1454 r.) b ra ł u d z ia ł w p oselstw ie, udzielił ta k ż e p o życzki n a p o trz e b y s ta n ó w 73. Je g o p o d ró ż e w ro k u 1453 d o innych o śro d k ó w p ru sk ich niew ątpliw ie m iały a n ty k rz y ż a c k i c h a ra k te r. T ru d n o je d n a k u sta lić p rzy czy n y tak iej a k ty w n o ści. W 1436 r. w ielki m istrz w y stą p ił listow nie do k ró la polskiego w o b ro n ie k u p có w p ru sk ich (m .in . J o h a n a L u tk e )74. P ro w ad ził więc h a n del n a te re n a c h polskich i p ra w d o p o d o b n ie in k o rp o ra c ję T o ru n ia uw ażał za b ard ziej k o rz y stn ą niż o p iek ę Z akonu. J o h a n za p e w n e w ychow yw ał się w T o ru n iu , był o b y w atelem teg o m ia s ta w d ru g im p o k oleniu. M ało p raw d o p o d o b n e je s t, b io rąc p o d uw agę p o ch o d zen ie p o zo stały ch członków R ady, a b y czas p o b y tu ro d zin y J o h a n a L u tk e w m ieście m iał d ecy d u jący w pływ n a je g o p o g ląd y o ra z ak ty w n o ść p o lity c z n ą .
P o d su m o w u ją c in fo rm acje z a w a rte w ta b e la c h 2 i 3 łatw o zauw ażyć, że n a 42 osoby, k tó re w la ta c h 1440-1454 p rzew in ęły się przez R a d ę, je d y n ie dziew ięć u z n a ć m o ż n a z a „now e” w śró d p a tr y c ja tu m ia sta . Te d a n e p o z w a la ją w nioskow ać, że R a d a zd o m in o w a n a b y ła w ów czas przez p rzed staw ic ie li ro d zin daw niej osiad ły ch w S ta ry m M ieście T o ru n iu . P r o p o rcje n a korzyść now ych o b y w ateli z m ie n ia ją się, jeśli o d ejm iem y osoby z a jm u ją c e sta n o w isk o ra jc y m ak s y m a ln ie d o pięciu la t. P o m im o to przez o m aw ian y ok res e lita p o lity c z n a o ra z c a ła R a d a sta ro m ie jsk a zdom inow ane były przez m ieszczan od d a w n a zam ieszk ały ch w T o ru n iu . W la ta c h 1440- 1450 d o k o o p to w an o do niej je d y n ie dw ie osoby, k tó re b yły now ym i obyw a te la m i m ia sta . J e s t to o ty le in te re su ją c e , iż w ów czas je d n y m z n a jb a rd z ie j w y ró żn iający ch się a k ty w n o ś c ią był T ile m a n vom W ege, m o ż n a się więc sp o d ziew ać, że p o p ie ra ł p o d o b n ie ja k on p ó źn o p rzy b y ły ch do T o ru n ia . Do R a d y weszli je d n a k je d y n ie M a ttis T esch n er i K o n ra d vom W ege. W p rz y p a d k u w y b o ru teg o o sta tn ie g o być m oże fa k ty c z n ie zaw ażyła p o z y c ja Tile- m a n a . S y tu a c ja zm ien iła się p o 1450 r. W ciągu czterech la t o d tej d a ty do R a d y d o k o o p to w an o sześć osób, z k tó ry c h aż trz y n ied aw n o osiedliły się w T o ru n iu . T ak w ięc w ro k u 1440 n a 22 ra jc ó w (w ty m b u rm istrz ó w ) je d y karierę urzędniczą; Księga S M T , nr 477, indeks; R. Czaja, Urzędnicy, s. 212.
71 ASP, II, nr 335.
72Księga Theudenkusa, n r B 1251, 1261; ASP, IV, nr 61.
73Księga długów, nr 69, 75, 93, 143; I. Janosz-Biskupow a, Rola Torunia, s. 49.
74 Hansisches Urkundenbuch, A bt. VII, Bd. 1, nr 240.
nie czterech było p rzed staw ic ie la m i ro d zin k ró tk o z am ieszk u jący ch w tym m ieście. W 1454 r. sta n o w ili oni ju ż trz e c ią część teg o g rem iu m - n a tę s a m ą liczbę członków R a d y p rz y p a d a ło 7 „now ych” . J a k ju ż w sp o m n ia n o , p rzew ażali w R a d z ie d aw ni m ieszkańcy S ta re g o M ia s ta T o ru n ia . R a jc y n ied aw n o osiedleni w ty m o śro d k u nie m ieli ta k ż e p rzew agi p o lity czn ej. S p o śró d nich trz e c h w eszło do R a d y d o p iero w końcow ych la ta c h b ad an eg o o k resu i p raw d o p o d o b n ie b ra k im było d o św ia d czen ia w sp raw ac h p u b licz nych. B yć m oże p o jaw ien ie się w sk ła d zie tego g re m iu m osób now ych w m ieście było w ynikiem św iadom ej p o lity k i p o z o sta ły c h je g o członków . N a p rz y k ła d „n o w y ” T ile m a n vom W ege m ógł być z a in tereso w an y p ro m o w aniem osó b n ie m a ją c y c h długich tra d y c ji zam ieszk iw an ia w T o ru n iu , k tó ry c h p o p a rc ie m ogłoby m u z ap ew n ić s iln ą po zy cję w śró d p o zo stały ch rajcó w . T rz e b a tu je d n a k zauw ażyć, iż w in te re su ją c y m n a s o kresie z R a d y n a sk u te k śm ierci lu b rezy g n acji odeszło s p o re g ro n o p o to m k ó w sta ry c h ro d zin p atry cju szo w sk ich . P ra w d o p o d o b n e je s t, że spow odow ało to b ra k k a n d y d a tó w p o ch o d ząc y ch z zam ieszk u jący ch o d d a w n a w T o ru n iu rodów . W y b ó r now ych rajcó w , p o m ija ją c s ta tu s finansow y i społeczny ty ch osób, był więc zap ew n e je d y n y m sp o so b em n a zachow anie o k reślo n ej zw ycza je m liczby członków R a d y i p o lity c z n e p rz e sła n k i nie m iały tu w iększego
znacz en ia.
N a ty m tle in te re su ją c o p rz e d sta w ia się sk ład w y o d ręb n io n ej n a p o d sta w ie ta b e li 1 elity p o lity czn ej w R a d z ie sta ro m ie jsk ie j. P rz e z cały o m aw ian y o k res b y ła o n a z d o m in o w a n a przez p rzed staw ic ie li osiadłych od d a w n a w T o ru n iu ro d ó w p atry cju szo w sk ich . D ołączyli w ów czas do nich J o h a n von Loe, R u tc h e r von B irk en i K o n ra d T h e u d e n k u s. E lita p o z o s ta w a ła więc zd o m in o w an a przez „ s ta ry c h ” o b y w ateli, gdy ty m c z a sem p o z o sta łą część R a d y w co raz w iększym sto p n iu zajm o w ali „n o w i” . W ty m o kresie t a o s ta tn ia g ru p a nie m ia ła je d n a k d ecy d u jące g o w pływ u n a p o lity k ę m ia s ta . W y n ik tych ro zw ażań nie zm ieni się zn acząco , jeśli z a osoby now e w T o ru n iu u zn am y ta k ż e zam ieszk u jący ch tu w drugim pokoleniu.
O k reślen ie przy czy n w y k sz ta łc e n ia się w śró d ra jc ó w S ta re g o M ia sta T o ru n ia an ty k rz y ż a c k ic h po g ląd ó w je s t b a rd z o u tru d n io n e . W y m ien io n e w ty m o p ra c o w a n iu osoby m iały ró żn e d o św ia d c z e n ia w k o n ta k ta c h z w ład zam i z a k o n n y m i75. N iekiedy łączyły ich, lu b też ich rodziny, z szafa 75Np.: Lucas II Reuse - w roku 1411 wielki m istrz usunął z Rady jego krew nego, pełniącego wówczas obowiązki burm istrza, P e te ra Reuse. Nicolaus II Czehnm arkt - pierwszym przedstawicielem tej rodziny w Radzie był Rotger,
rz a m i krzy żack im i in te re sy h an d lo w e czy pożyczki. S p o ty k am y in fo rm a cje, n a p o d sta w ie k tó ry c h sąd zić m o ż n a o p o p a rc iu w ładz zakonnych dla k o n k re tn e j rodziny. A n ty k rz y ż a c k ie p o g lą d y w y d a ją się te ż k sz tałto w ać niezależnie od o k resu p rz e b y w a n ia d an eg o ro d u w T o ru n iu , jego p o cho dzenia. Szerokie zw iązki han d lo w e, o b se rw a c ja zw yczajów politycznych in n y ch k ra jó w za p e w n e ró w n ież decydow ały o ro zw o ju a sp ira c ji m ie szczan. W y d a je się, że sto su n k o w o szybko w R a d z ie S tareg o M ia sta To r u n ia rozw inęły się p ro p o lsk ie p o g lą d y 76. W ielu jej członków prow adziło d ziałaln o ść k u p ie c k ą n a te re n ie P o lsk i. Z acieśnienie k o n ta k tó w z ty m k ra je m m ogli on i o c en iać ja k o k o rz y stn e d la siebie finansow o.
N a p o d sta w ie zachow anych m a te ria łó w źródłow ych nie m o żn a więc u sta lić je d n o ro d n y c h , o so b isty ch pow odów a n ty k rzy żack ich z a p a try w a ń ra jc ó w S ta re g o M ia s ta T o ru n ia . N iew ątp liw ie, w p ew nym sto p n iu , p ry w a tn e d o św ia d c z e n ia w ażyły n a ich sto s u n k u do w ładz. P o sta w a R a d y w in te re su ją c y m n a s o k resie je s t je d n a k c h y b a p rzed e w szystkim w yni kiem a n a liz y sy tu a c ji p o lity czn ej i g o sp o d a rcz ej P ru s K rzyżackich. Nie w y d a je się rów nież w łaściw e o k re śla n ie ra jc ó w m łodszych, św ieżo osiedlo nych w ty m o śro d k u , ja k o in ic ja to ró w p o w o łan ia Zw iązku P ru sk ie g o o raz k sz ta łtu ją c y c h p ro p o lsk ą p o lity k ę R a d y i tej o rg an izacji. W la ta c h 1440- 1454 R a d a S ta re g o M ia s ta T o ru n ia z d o m in o w a n a b y ła przez p rz e d sta wicieli s ta ry c h ro d zin p a try c ju sz o w sk ic h , k tó rz y te ż m ieli n ajw ięk szy w pływ n a p o d ejm o w an e przez to z g ro m ad zen ie decyzje. W a rto tu je d n a k zw rócić uw agę, że g r u p a r z ą d z ą c a S tareg o M ia s ta T o ru n ia w tym o kresie p o z o sta w a ła o tw a r ta n a osoby nowe, lecz zdolne i a m b itn e , d a ją c im m ożliw ość k ariery p o lity czn ej.
The Political Elite of Old Toruń from 1440 to 1454
T he role of Old Toruń in th e form ation of the policy of Prussian classes is relatively well-known. U ndoubtedly, th e personal experience of particular councillors influenced th e anti-T eutonic and pro-Polish a ttitu d e. Certainly, the powołany tam przez Henryka von Plauen w 1411 r. W yróżnienie przez wielkiego m istrza praw dopodobnie nie wpłynęło korzystnie n a jego pozycję w Toruniu. Dwa la ta później wraz z innym i protegowanymi Zakonu zgłosił chęć ustąpienia z Rady; ASP, I, n r 121; R. Czaja, Urzędnicy, s. 95-96; ASP, III, nr 135; Historia
Torunia, t. 1, s. 272, 273.
76Historia Torunia, t. 1, s. 272-273.
