Parazytologia łowiecka w Czechosłowacji, jej rozwój i organizacja

PARAZYTOLOGIA

ŁOWIECKA

W

CZECHOSŁOWACJI,

JEJ ROZWÓJ I ORGANIZACJA

STEFAN TARCZYŃSKI

Bogata i

różnorodna

problematyka

badań

parazytologicznych zwie- rzyny

łownej

nie zawsze

znajdowała należyte

zrozumienie, a co za tym

idzie i miejsce

pośród

innych

działów

parazytologii. Od lat co p ~ awda niektórzy badacze opisywali muiej lub

więcej dokładnie parazytofaunę

poszczególnych gatunków

zwierząt łownych,

prace ich jednak

miały

ra- czej charakter dorywczy, przyczynkarski, brak

było

natomiast

zupełnie

szerzej zakrojonych

badań :ocspołowych,

studiów ekologiczno-parazyto- logicznych i inwazjologicznych. Taki stan rzeczy

był niewątpliwie

wy- nikiem ogólne&o niedoceniania szkód

wyrządzanych

zwierzynie

łownej

przez

pasożyty. Godziło

to, rzecz oczywista, w

poważnym

stopniu w stan hodowli zwierzyny

łownej,

a

także sprzyjało

sz,erzeniu

się

licznych parazytoz wspólnych dla wielu

żywicieli również

i

wśród zwierząt

qo- mowych. Wiele chorób inwazyjnych zwierzyny

łownej

jest antropo- zoonozami,

stąd

problem tych chorób oprócz gospodarczego ma

również

i poważne

znaczenie sanitarne.

Dzisiaj te sprawy

wydają się

nam jasne. Do niedawna jednak ,

^mało

kto je

rozumiał.

Trzeba bowiem

było długich

lat pracy, ogólnego po-

stępu

nauk medycznych i weterynaryjnych, a parazytologii szczególnie, : aby

wyjaśnić dynamikę

inwazji

pasożytniczych,

procesy epidemiczne i epizootyczne

dotyczące

chorób

pasożytniczych,

aby

umożliwić

zrozu- mienie skutków

pasożytniczych

inwazji, nie tylko

odnoszących się

bez-

pośrednio

do ludzi lub

zwierząt

domowych, ale

również

do

zwierząt

wolno

żyjących,

a w ich liczbie do zwierzyny

łownej.

Współczesna znajomość

tych spraw

wzmogła

ogólne zainteresowanie -problemem chorób inwazyjnych i

sprawiła, że

ochrona zwierzyny

łownej

przed

inwazją pasożytów znalazła

zrozumienie hodowców i

myśliwych,

którzy

stanęli

wobec

konieczności

poprawienia stanu sanitarnego

łowiska

i zmniejszenia strat w

łowiskach, zapobieżenia

lub ograniczenia

krąże­

nia

pasożytów pomiędzy zwierzętami

wolno

żyjącymi

i domowymi

i

wreszcie uchronienia

człowieka

przed

groźnymi dlań

antropozoonami,

-czyhającymi

w naturalnych ogniskach, w których

rolę źródła zarażenia stanowią między

innymi.

również i zwierzęta łowne.

Wspomniane

wyżej względy zaważyły

na powstaniu nowego

działu

naszej dyscypliny - parazytologii

łowieckiej.

Warunki, o których tu

mowa, szczególnie ostro

ujawniły się

po ostatniej wojnie we wszystkich

krajach europej~kich, a w ich liczbie i w

Czechosłowacji.

Stan zwie-

rzyny

łownej

bowiem w tych krajach w pierwszych latach powojennych

548 ^{Z ŻYCIA} N A UK OWEGO - KRONIKA

- - - -- - - -- -- - --- ---•-···- - -- -

przedstawiał się

niemal katastrofalnie.

Złożyło się

na to

przepłoszenie

zwierzyny przez

działania

wojenne, a przede wszystkim wyniszczenie

zwierząt łownych

przez

kłusowników. Równocześnie

mocno przetrze- biony stan

pogłowia zwierząt

domowych

wymagał również

szybkiej, ra- dykalnej poprawy. Przed hodowcami jednak

piętrzyły się

ogromne trud-

ności,

z których

najważniejszą,

obok braku odpowiednich

materiałów

hodowlanych,

był zły

stan zdrowia

ocalałych

z pogromu wojennego

zwierząt, będący

wynikiem wieloletnich niedoborów

żywieniowych

oraz

szerzących się

nagminnie chorób

zakaźnych

i inwazyjnych.

Przystępu­

jąc

do poprawy stanu hodowli

zwierząt

nie

można było pominąć

zagad-

nień

inwazjologicznych.

Jedną więc

z najpilniejszych potrzeb

stało się możliwie szczegółowe

poznanie fauny

pasożytnicze.i, między

innymi

i

zwierzyny

łownej, i

dróg

krążenia pasożytów

w

łowiskach,

jako wa- runku i podstawy do opracowania odpowiednich metod zwalczania in- wazji

pasożytniczych,

zapobiegania im, a wreszcie niedopuszazenia do rozprzestrzeniania

się

chorób ze

zwierząt

wolno

żyjących

na

zwierzęta

. domowe i na

człowieka.

Do wykonania

zadań,

jakie

stanęły

przed parazytologami w zakre- sie ochrony zwierzyny

łownej, przystąpiono

z

energią

i wkrótce

już

w wielu krajach europejskich, a

zwłaszcza

w Polsce i

Czechosłowacji,

a

także

w Austrii,

Bułgarii, Jugosławii,

Niemczech, na

Węgrzech

i w ZSRR

rozwinięto

na

szerszą skalę

kompleksowe badania nad chorobami inwa- zyjnymi zwierzyny

łownej.

Od tej

właśnie

chwili

można _mówić

o pow- staniu nowej parazytologicznej dyscypliny - parazytologii

łowieckiej.

Badania z zakresu parazytologii

łowieckiej

prowadzone

są

w Czecho-

słowacji

w wielu placówkach naukowych, uczelnianych, akademickich i r esortowych,

głównym

jednak

ośrodkiem

planowo prowadzonych prac parazytologicznych o problematyce

leśno-łowieckiej

jest Pracownia Pa- razytologiczna Naukowego Instytutu Gospodarstwa

Leśnego

i

Łowiectwa Czechosłowackiej

Akademii Nauk Rolniczych.

Naukowy Instytut Gospodarstwa Leśnego i Łowiectwa Czechosłowackiej Aka- demii Nauk Rolniczych (Vyzkumny ustav lesniho hospodarstvi a myslivosti CSAZV) utworzony został 1 stycznia 1959 r. przez połączenie dwóch dotąd samodzielnych placówek badawczych, a mianowicie: Naukowego Instytutu Lasu i Gospodarki Ło­

v,!ieckiej Czechosłowackiej ANR z Naukowym Instytutem Gospodarki ^Leśnej Mi- nisterstwa Rolnictwa i Leśnictwa. Nowo utworzony Instytut kontynuuje prace tradycyjnie od lat prowadzone w Czechosłowacji w zakresie problematyki ^lcś,1ej i łowieckiej. Jest on w pełni samodzieiną placówką naukowo-badawczą Czechosło­

wackiej Akademii Nauk Rolniczych, złożoną z licznych zakładów i pracowni nau- kowych, ^zakładów produkcyjnych, stacji terenowych, a ^także biur i agend admini- stracyjnych. Centrala Instytutu mieści się w Zbrasławiu nad Wełtawą w pobliżu

Progi.

Pod względem naukowo-organizacyjnym Instytut dzieli :się na dziewięć na- stępujących Oddziałów: 1 - Oddział środowiska Leśnego, 2 - Oddz. Biologii

Leśnych Drzew, 3 - Oddz. Kultur Leśnych, 4 - Oddz. Ochrony Lasu, 5 - Oddz.

Techniki Leśnej, 6 - Oddz. Ekonomiki Leśnej, 7 - Oddz. Biologii Zwierzyny Łow­

nej (z nim ^związana jest pracownia parazytologiczna), 8 - Oddz. Hodowli Zwie- rzyny, 9 - Biblioteka i Dokumentacja i 10 - Oddz. Kontroli i Diagnostyki.

Na zespół obiektów doświadczalnych, służących wszystkim wymienionym

Oddziałom Instytutu, składają się tTz.y wi.e]kic lcśni.ctwa: ,Tilovicii.ć (1260 ha). Tfe-

PARAZYTOLOGIA ŁOWIECKA W CZECHOSŁOWACJI

549

.~ - ---- - - - - - -- -- - - ---- -- ~------~ ---·---

botov (1518 ha) i Hefmanuv Mestec (980 ha), jeden ośrodek hodowlany (zwierzy- 11iec) - Bfezka (210 ha), i trzy łowiska - Koćina (264 ha), Tochowice (212 ha)

i Zbrasłav (650 ha). Wspomniane obiekty w pełni zabezpieczają potrzeby w za- kresie prac eksperymentalnych prowadzonych przez In:stytut.

Na czele Instytutu stoi dyrektor, który kieruje pracami Instytutu i jest za nie odpowiedzialny przed władzami Czechosłowackiej ANR. Organem pomocniczym dla dyrektora jest Sekretariat Naukowy i zespół kierowników poszczególnych

oddziałów i gospodarstw. W sprawach naukowo-badawczych organem doradczo-

•pomocniczym dyrektora jest Rada Naukowa Instytutu, złożona z pracowników naukowych Instytutu, specjalistów innych instytutów akademickich, uczelnia- nych i resortowych oraz innych wybitnych fachowców rolnictwa i leśnictwa.

Rada Naukowa przyjmuje i zatwierdza plany prac badawczych, typuje meto-

dykę tych badań, kontroluje postępy naukowe aspirantów, ocenia wyniki prze- prowadzonych badań, przyjmuje dysertacje i występuje z wnioskami o nadanie

tytułów i stopni naukowych.

Wzajemne powiązania pomiędzy poszczególnymi oddziałami, jak również pra- wa i obowiązki pracowników Instytutu reguluje Statut Wewnętrzny.

Instytut współpracuje ściśle z podobnym instytutem w Słowacji. Koordynacją

prac tych dwóch instytutów, jak również wszelkiej tematyki badawczej wyższych

uczelni rolniczych i leśnych i innych instytutów współpracujących ze wspomnia- nymi dwoma instytutami zajmuje się Czechosłowacka Akademia Nauk Rolniczych.

Pracownia Parazytologiczna (Parasitologicka laboratof),

wchodząca

w

skład Oddziału

Biologii Zwierzyny

Łownej,

prowadzi badania zarówno o charakterze faunistycznym, jak i ekologiczno-inwazjologicznym, a tak-

że

studia nad zapobieganiem i zwalczaniem inwazji

pasożytniczych

w spe- cyficznych warunkach

łowiska.

Istnieje ona

już

od

r.

1945 i

przechodziła

wraz z macierzystym instytutem

różne

koleje losu w

związku

z wieloma zmianami organizacyjnymi w

czechosłowackim

rolnictwie i

leśnictwie,

aby wreszcie

stać się samodzielną pracownią

w ramach opisywanego poprzednio Instytutu.

W r. 1952 kierownictwo Pracowni obejmuje

inż.

Alois Kotrly i od tej

też

chwili datuje

się początek

zakrojonych na

szerszą skalę badań

naukowych prowadzonych przez

Pracownię.

O szybkim rozwoju oma- wianej placówki parazytologicznej najlepiej

świadczą

prace wykonane przez pracowników Pracowni lub przez badaczy z

nią współpracujących

w czasie ostatnich

ośmiu

lat. A oto tematy wykonanych w Pracowni

badań

w tym czasie (tematy te

wchodziły

w

skład

planu prac nauko- wych Instytutu):

1 - Kokcydiozy

zajęcy

i dzikich królików (autorzy:

A.

Kotrly i B. Rysavy, 1952 - 1953); 2 - Helmintofauna sarn, jeleni, danieli i muflonów (autorzy: B. Erhardova i

A.

Kotrly, 1953 - 1955); 3 - Roba- czyce

płucne

wolno

żyjących

panzystokopytnych (autor:

A.

Kotrly, 1957 - 1958); 4 - Helmintofauna

płuc

i przewodu pokarmowego

zajęcy

i

dzikich królików (autorzy:

J.

Pav i D. Zajicek, 1958 - 1959); 5 -

Wpływ

niektórych

pasożytów

na

wagę ciała

sarn (autorzy :

J.

Pav i St. Mottl, 1959); 6 - Helmintofauna kuropatw w Czechach i na Mo- rawie (autorzy:

J.

Pav, A. Kotrly i D. Zajifek, 19 60); 7 - Robaki paso-

żytnicze

dzików w Cz-echach

i

na Morawie (autorzy: A. Kotrly,

J.

Pav i D. Zajice k).

, ... ^:,"'•'

350

^{Z· ŻYCIA} NAUKOWEGO - KRONIKA

~~--•-- - ----- - ·-··-···-

Większość

wymienionych

powyżej

prac

ukazała się

w druku. Poza wspomnianymi, za:pla. nowanymi, pracami opublikowano w tym samym czasie cztery powazne pozycje, a mianowicie: 8 - Robaki

płucne

Cervi- dae, Bo.vidae i Suidae w

Cz,echosłowacji

oraz próby ustalenia ich cho-

robotwórczości

(autorzy: A. Kotrly i J. Krul, 1959); 9 - Muflon jako

żywiciel

Paramphistomum cervi (autorzy: S. Mottl i J. Pav, 1958);

10 - Pl'lzywry wolno

żyjących przeżuwaczy

i dzików (autorzy: A. Kotrly

i

J. Pav, 1959); 11 - Choroby zwierzyny

łownej

(autorzy: B. Erhardowa, A. Kotrly, J. Pav i B. Rysavy, wyd. I-1953, wyd. II-1954).

W chwili obecnej opracowuje

się helmintofaunę

dzikich kaczek ·

i

ba-

żantów. Ukończenie

obu tych prac zaplanowano na rok 1961. Poza tym zbiera

się

i stopniowo opracowuje

materiały

parazytologiczne ze wszyst- kich

zwierząt łownych.

Jak

dotąd

pracownia nie zajmuje

się

badaniami

dotyczącymi

szkodników

łowisk,

tematyka ta bowiem zaplanowana jest na lata

następne.

W

związku

z nastawieniem naukowopraktycznym

całego

Instytutu

każda

praca parazytologiczna zawiera obok

części ściśle

naukowej uwagi

dotyczące

profilaktyki inwazjologicznej i ogólnych zasad

postępowania

w

łowisku, stanowiąc

w ten sposób rodzaj instrukcji

obowiązującej służ­

bę łowiecką

i

leśną.

W

świetle

przeprowadzonych dotychczas zarówno przez

pracownię,

jak

też

i inne

zakłady

naukowe

badań

ogólna sytuacja inwazjologiczna w

łowiskach czechosłowackich

przedstawia

się

w

ogólności następująco:

W niektórych okolicach

poważnym

problemem hodowlanym w zakre- sie jeleniowatych (Cervidae)

są

inwazje Paramphistomum cervi, które w

poważnym

stopniu

obniżają wartość hodowlaną

jeleni. Wydaje

się, że

jak

dotąd

motylica

wątrobowa

(Fasciola hepatica) nie odgrywa wy- bitniejszej roli w

łowiskach czechosłowackich.

Zwraca

się

jednak

uwagę

na

poważną możliwość

rozsiewania tej przywry przez

odbywające

dale- kie

wędrówki

dziki, a tym samym docenia

się rolę

tych

zwierząt

w przenoszeniu inwazji motylicy

wątrobowej

ze

,zwierząt

domowych na

zwierzynę łowną. Podobną rolę

roznosiciela motylicy

wątrobowej,

a

także

motyliczki (Dicrocoelium dendriticum),

spełniają również

muf- lony.

Ze względu

jednak na ograniczenie hodowli muflona do skali- stych, suchych

podłoży

odgrywa on

szczególną rolę

w szerzeniu inwazji motyliczki.

W wielu

ośrodkach

hodowlanych jeleni szczególnie

ważnym

proble-

:mem inwazjologicznym

są

robaczyce

płucne, wywoływane

przez po-

wszechnie znane gatunki nicieni. Robaczyce

płucne są również często

spotykanymi chorobami u

zajęcy,

w których hodowli

poważne

straty po-

wodują

kokcydiozy,

atakujące

zarówno

młode,

jak i starsz-e osobniki.

Robaczyce dróg oddechowych ptaków, opracowywane aktualnie w Cze-

<:hosłowacji,

nie

wydają się stanowić poważniejszego

problemu w wol- nych hodowlach kuropatw i

bażantów, inwazją

Syngamidae

dotknięte

jest tam zaledwie 1 - 20/o

pogłowia.

W

bażantarniach

natomiast i w nie- których okolicach na

południu Czechosłowacji ekstensywność

inwazji tych nicieni jest znacznie

większa

(6 - 70/o).

Poważniejszym

problemem jest syngamoza w sztucznych hodowlach kuropatw i

bażantów.

Stwier-

,dza

się

tam bowiem

tę chorobę

u

około

100/o ptaków.

PARAZYTOLOGIA ŁOWIECKA W CZECHOSŁOWACJI

Pracownia Instytutu w

Zbrasławiu, zatrudniająca

dwóch

zaledwie

pracowników naukowych

(inż.

A. Kotrly i dr J. Pav) oraz trzy laborant- ki,

wspołpracuje ściśle

nie tylko z innymi pracowniami i

oddziałami

Instytutu, ale

również

z

Wydziałem

Weterynaryjnym w Brnie, z za-

kładami Czechosłowackiej

Akademii Nauk, z

Państwowym

Instytutem Weterynaryjnym (Statni Veterinarni Vysetfovaci Ostav), z Wojewódz- kimi

Zakładami

Higieny Weterynaryjnej (Krajske Vet. Vys. Ostavy), a

także

ze

Związkiem Łowieckim

(Myslivecka Jednota) oraz z tereno- wymi placówkami

leśnymi

i

łowieckimi.

Na

podkreślenie zasługuje ścisła współpraca

pracowni z polskimi placówkami naukowymi, a w

szczególności

z

Katedrą

Parazytologii i Chorób Inwazyjnych SGGW w Warszawie. W ramach tej

współpracy

prowadzone

są

od lat wspólne badania na temat fauny filarii u Cervi- dae. Tego rodzaju

międzynarodowa współpraca

parazytologów czecho-

słowackich

i polEkich

zasługuje

na rozszerzenie i

objęcie

swoim

zasię­

giem

także

i innych placówek badawczych.

W zakresie popularyzacji wiedzy i

instruktażu

pracownia organizuje odczyty, kursy dla

leśników

i

myśliwych

i tym podobne akcje,

mające

na celu upowszechnianie nowych zdobyczy naukowych. Ostatnio zreali- zowano tutaj dwa filmy,

wyróżnione

na konkursie filmów naukowych, na temat zapobiegania chorobom inwazyjnym wolno

żyjących

parzysto- kopytnych i zwalczania inwazji

pasożytniczych

u

bażantów

i kuropatw.

Drugim i

poważnym ośrodkiem badań parazytologiczna-łowieckich

jest

Wydział

Weterynaryjny

Wyższej Szkoły

Rolniczej i

Leśnej

w Brnie (Ve- terinarni Fakulta VSZL), a

zwłaszcza

kierowana przez prof. dra Vaclava Dyka Katedra Parazytologii i Chorób Inwazyjnych. Jest to placówka pows.zechnie znana jako

ośrodek

parazytologii rybackiej w

Czechosło­

wacji. Obok jednak problematyki

dotyczącej

parazytofauny ryb opraco- wuje

się

tutaj

także problematykę

parazytonoz

zwierząt

domowych i

łownych.

W tym ostatnim zakresie pracuje

się

aktualnie w Katedrze nad

następującymi

tematami: 1 - dynamika helmintoz przy woliero- wym (komorowym) wychowie zwierzyny

łownej,

w

szczególności bażan­

tów i kuropatw; 2 - dynamika i

krążenie

helmintofauny

pomiędzy

dzi- kimi i domowymi kaczkami; 3 - syngamozy i cjatostomozy; 4 -

włoś­

nica u wolno

żyjących zwierząt mięsożernych

i sprawy lokalizacji Tri- chinella spiralis u

różnych żywicieli;

5 - helmintozy Cervidae i muflo- nów; 6 - hypodermatozy

bydła,

owiec i zwierzyny

łownej

(faunistyka, rejonizacja, metody zapobiegania i zwalczania).

W okresie powojennym Katedra

opublikowała

drukiem wyniki wie- lu

badań,

przeprowadzonych przez pracowników Katedry i osoby z

nią współpracujące.

Na bogaty ten dorobek naukowy

składają się

liczne prace z zakresu parazytologii rybackiej i weterynaryjnej, a

także ło­

wieckiej, jak

również

i publikacje na ogólne tematy

łowiecko-hodowlane.

W zakresie parazytologii

łowieckiej

wykonano tutaj prace protozoo- logiczne (trichomoniazy, plasmodiozy), arachnoentomologiczne (kleszcze, muchówki, ich faunistyka, ekologia i bionomia), helmintologiczne

(włoś­

nica, robaczyce

płucne,

robaczyce

żołądkowo-jelitowe,

helmintofauna po- szcz,ególnych grup

zwierząt łownych,

studia systematyczne na temat niektórych przywr i nicieni itp.), a

także

badania

dotyczące

terapii

i

zwalczania poszczególnych chorób

pasożytniczych

w

łowiskach.

Opu-

1,Vi3don1ości Parazytologiczne, z. 6 5

552

^Z ŻYCIA NAUKOWEGO - KRONIKA

-- --- - - -- - -- -- - ~

blikowano

również

wyniki prac

dotyczących

problemu

zdolności

adapta- cyjnych robaków

pasożytniczych

do organizmu obcych

żywicieli.

Inne Katedry i

Zakłady Wydziału

Weterynaryjnego w Brnie zaj-

mują się również problematyką weterynaryjno-łowiecką.

Poza

Katedrą

Parazytologii zagadnienia chorób inwazyjnych zwierzyny

łownej

opra- cowywane

są również

w Katedrze Patologii (dr Krul - toksoplazmoza i doc. dr M. Zendulka - odczyny patologiczne organizmów

żywiciel­

skich podczas

wędrówki

larw glist). Poza

Wydziałem

Weterynaryjnym problemem inwazji

pasożytniczych

w

łowiskach,

a w

szczególności

za- gadnieniem toksoplazmozy, zajmuje

się

dr Jan Kfyvinka z SVVU w Brnie.

Problematyką parazytologiczną zajmują się również

pracownicy nau- kowi Katedry Ochrony Lasu,

Łowiectwa

i Biologii Zwierzyny

Łownej Wyższej Szkoły

Rolniczej i

Leśnej

w Pradze, kierowanej przez prof.

dr A. Pfeffera. · Opracowuje

się

tutaj m. in. zagadnienia robaczyc ba-

żantów

i kuropatw,

świerzbu zajęcy

itd. (dr Novakova i dr Bejsovec).

Na

podkreślenie zasługuje

wydanie przez

Katedrę

skryptów z zakresu

łowiectwa,

chow-u zwierzyny

łownej

i zoologii

leśnej,

w których sporo miejsca

poświęcono

omówieniu

zagadnień

inwazji

pasożytniczych

u zwie- rzyny

łownej.

Z wymienionymi placówkami badawczymi

współpracują

ponadto liczne inne

zakłady

naukowe, a w

szczególności Oddział

Parazytologii

Zakładu

Biologii

Czechosłowackiej

Akademii Nauk w Pradze. Opraco- wuje

się

tutaj poza tematami o charakterze faunistyczna-ekologicznym i biologicznym (cykle

życiowe pasożytów) także

i problemy ognisko-

wości

chorób

pasożytniczych

i

zakaźnych,

co ma

niemałe

znaczenie rów-

nież

i dla

łowisk.

Ze

względu

na to,

że

problematyka prac badawczych

zakładów Czechosłowackiej

Akademii Nauk

była już

referowana w swo- im czasie na

łamach

naszego pisma pomijam obecnie

szczegółowe

omó- wienie tych spraw.

Opis

ośrodków

badawczych

pracujących

nad problemami parazyto-

logii

łowieckiej

w

Czechosłowacji byłby niepełny,

gdyby

pominąć

kie-

rowane przez prof. dra Jana

Hovorkę: Katedrę

Parazytologii i Chorób

Inwazyjnych

Wydziału

Weterynary jnego

Wyższej Szkoły

Rolniczej

i Instytut Helmintologii

Czechosłowackiej

Akademii Nauk w Koszycach ,

które

zostały

omówione w oddzielnym artykule.