Monika Madej, Jan Siuta, Gra¿yna Wasiak

Monika Madej, Jan Siuta, Gra¿yna Wasiak

ZIELEÑ WARSZAWY RÓD£EM SUROWCA DO PRODUKCJI KOMPOSTU

Czêœæ III. Doœwiadczalne kompostowanie masy roœlinnej oraz jakoœæ kompostu

Streszczenie. Artyku³ zawiera wyniki doœwiadczalnego kompostowania roœlin trawnikowych i opa- d³ych liœci zebranych z 18 powierzchni zieleni warszawskiej uwzglêdniaj¹c ich funkcje i zanieczysz- czenie œrodowiska. Doœwiadczenie prowadzono w kompostownikach Schäfera o pojemnoœci 240 dm³. W kompostowanych masach roœlinnych i kompostach oznaczono zawartoœci (w s.m.): suchej masy, substancji organicznej, wêgla organicznego, azotu, fosforu i potasu oraz metali ciê¿kich: Cd, Hg, Pb, Zn, Ni, Cr i Cu. W kompostach stwierdzono bardzo dobre wskaŸniki podstawowych sk³adników nawozowych oraz ma³e zawartoœci metali ciê¿kich, które s¹ wielokrotnie mniejsze od polskich limitów okreœlonych prawnie dla kompostu w Polsce. Spe³niaj¹ te¿ wymogi norm Unii Europejskiej.

S³owa kluczowe: zieleñ miejska, kompost, substancja organiczna, sk³adniki nawozowe, metale ciê¿kie.

WPROWADZENIE

Po ustanowieniu prawa ochrony i racjonalnego u¿ytkowania zasobów wody oraz ochrony powietrza atmosferycznego rodzi siê wreszcie œwiadomoœæ spo³eczna i poli- tyczna o koniecznoœci prawnej ochrony gleby. Gleba jest ¿ywym, bardzo z³o¿onym ekosystemem roœlin, ró¿norodnych mikroorganizmów i zwierz¹t, których funkcjono- wanie zale¿y g³ównie od pokarmu w postaci obumieraj¹cej biomasy, w tym próchnico- twórczych i energetycznych mas roœlinnych.

W dokumentach Komisji Europejskiej ró¿norodnoœæ biologiczn¹ gleby nazwano

„najbardziej produktywn¹ fabryk¹ ¿ycia”. Komisja Europejska [2007] zaproponowa³a wprowadzenie ustawodawstwa w formie ramowej dyrektywy glebowej, stanowi¹cej integraln¹ czêœæ tematycznej strategii ochrony gleb, uchwalon¹ 22 wrzeœnia 2006 roku.

Pañstwa cz³onkowskie maj¹ zdefiniowaæ obszary zagro¿one erozj¹, spadkiem zawar- toœci materii organicznej, zagêszczeniem, osuwaniem siê ziemi.

Napisano (miêdzy innymi) „W dzisiejszych czasach gleba jest zagro¿ona bardziej ni¿ kiedykolwiek w historii… A przecie¿ jest bardzo wra¿liwym zasobem, praktycznie nieodnawialnym, jej kszta³towanie zajmuje ca³e dekady, a nawet stulecia”.

Monika MADEJ, Jan SIUTA, Gra¿yna WASIAK – Wy¿sza Szko³a Ekologii i Zarz¹dzania w Warszawie.

Zielona Ksiêga [Komisja WE 2008] w sprawie gospodarowania bioodpadami

w Unii Europejskiej, zaleca biologiczne przetwarzanie odpadów organicznych (kompostowa- nie i fermentacjê beztlenow¹). Sta³e czêœci (pozosta³oœci) fermentacji beztlenowej mog¹ byæ przerabiane na kompost, a metan stanowi produkt energetyczny.

Wed³ug Zielonej Ksiêgi kompostowanie jest powszechnie stosowanym (w oko³o 95%) przetwarzaniem bioodpadów, poniewa¿ kompost jest cennym nawozem orga- nicznym.

Niemcy, Austria, Hiszpania i W³ochy odznaczaj¹ siê wysokimi wskaŸnikami odzy- sku biodopadów. Niemcy i Austria maj¹ najwy¿sze wskaŸniki kompostowania. Za- awansowane strategie wspierania biologicznego przetwarzania odpadów maj¹ te¿: Da- nia, Szwecja, Belgia (Flandria), Holandia, Luksemburg, Francja.

Polskê zaliczono do grupy pañstw UE, w których ograniczenie sk³adowania biood- padów stanowi du¿e wyzwanie.

W wiêkszoœci pañstw UE obowi¹zuj¹ ró¿ne normy wykorzystania i jakoœci kom- postu. W strategii tematycznej w dziedzinie ochrony gleby (COM/2006/231) stosowa- nie kompostu uznano za jeden z najlepszych Ÿróde³ stabilizacji materii organicznej w glebach degradowanych. Oko³o 45% gleb w Europie wykazuje nisk¹ zawartoœæ materii organicznej [Komisja WE 2002, Zielona Ksiêga 2008].

Kompostowanie bioodpadów w gospodarstwach domowych jest najkorzystniejsze w ochronie œrodowiska, poniewa¿ unika siê kosztów transportu, zapewnia jakoœæ pro- duktu, zwiêksza œwiadomoœæ ekologiczn¹ spo³eczeñstwa.

Komisja Europejska oszacowa³a (stan w roku 2002) koszty nastêpuj¹cych sposo- bów postêpowania z odpadami:

l

35 do 75 euro – selektywna zbiórka i kompostowanie,

l

80 do 125 euro – selektywna zbiórka i fermentacja beztlenowa,

l

55 euro – sk³adowanie odpadów zmieszanych,

l

90 euro – spalanie odpadów zmieszanych.

Koszty inwestycyjne zak³adów biologicznego przetwarzania odpadów zale¿¹ od rodzaju instalacji, techniki ograniczenia emisji oraz jakoœciowych wymogów produktów.

Kompostowanie jest nie tylko tañsze od pozosta³ych sposobów postêpowania z bioodpadami, lecz ma t¹ przewagê, ¿e mo¿na je realizowaæ wed³ug ró¿nych techno- logii, w tym bez kosztownych instalacji oraz w nieodleg³ych miejscach od pozyskiwa- nia surowca i u¿ytkowania produktów.

Artyku³ 22 Dyrektywy 2008/98/WE stanowi „Pañstwa cz³onkowskie podejmuj¹

œrodki w odpowiednich przypadkach i zgodnie z art. 4 i 13, zachêcaj¹ do:

1 Wed³ug Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE „biodopady” oznaczaj¹ ulegaj¹- ce biodegradacji odpady ogrodowe i parkowe, odpady spo¿ywcze i kuchenne z gospodarstw domo- wych, restauracji, placówek zbiorowego ¿ywienia i handlu detalicznego i porównywane odpady z zak³adów przetwórstwa spo¿ywczego.

a) selektywnego zbieranie bioodpadów w celu ich kompostowania i uzyskania z nich sfermentowanej biomasy;

b) przetwarzania biodopadów w sposób, który zapewnia wysoki poziom ochrony œro- dowiska;

c) stosowania bezpiecznych dla œrodowiska materia³ów wyprodukowanych z biood- padów.

Wed³ug projektu „Krajowego planu gospodarki odpadami 2014”, w roku 2008 Polska mia³a 85 kompostowni odpadów zielonych i selektywnie zbieranych odpadów zielonych (roœlinnych i zwierzêcych) o przerobowych mocach 602,3 tys. Mg.

MATERIA£Y I METODY BADAÑ Kompostowaniu poddano:

1) masy roœlinne pobrane z trawników w maju 2003 i 2004 roku oraz w paŸdzierniku 2003 roku;

2) liœcie opad³e z drzew (zalegaj¹ce na trawnikach) w paŸdzierniku 2004 roku.

Masê roœlinn¹ do kompostownia pobrano z nastêpuj¹cych powierzchni badaw- czych: £azienki Królewskie, Pole Mokotowskie, Osiedle Ateñska, Osiedle Lazurowa, Al. ¯wirki i Wigury, ogród przydomowy we wsi Hornówek [Madej 2007].

Doœwiadczalne kompostowanie przeprowadzono w kompostownikach Schäfera o pojemnoœci 240 dm

(z tworzywa sztucznego z klap¹ i nawierconymi dodatkowo otwo- rami w dnie i œcianach bocznych).

Do kompostowania pobrano materia³ roœlinny w iloœci po oko³o 4 m

. Nastêpnie trawê suszono do zawartoœci oko³o 65% wody, a liœcie do oko³o 55% wody. Kompo- stowano sam¹ trawê z poboru wiosennego oraz mieszankê [trawy 70% i liœci drzew 30%] z poboru wiosennego. Wszystkie warianty doœwiadczenia mia³y 3 powtórzenia.

W celu zwiêkszenia dostêpnoœci tlenu i uœrednienia zawartoœci wody biomasê wielo- krotnie przek³adano (rêcznie) i nawil¿ano.

W sezonie ciep³ym kompostowniki znajdowa³y siê na otwartej przestrzeni, a w porze ch³odnej (tak¿e zim¹) przenoszono je do pomieszczeñ ogrzewanych.

W czasie kompostowania mierzono: ubytki masy, temperaturê, destrukcjê (roz- k³ad) masy, mineralizacjê biomasy, stosunek C:N. Analizy sk³adu chemicznego materia-

³u wsadowego, zmian w procesie kompostowania oraz dojrza³ych kompostów wyko- nano wed³ug metod opisanych w czêœci II „Sk³ad chemiczny mas roœlinnych z ró¿- nych powierzchni zieleni warszawskiej”.

Oznaczono zawartoœci: suchej masy, substancji organicznej, wêgla organicznego,

fosforu, potasu, kadmu, chromu, miedzi, niklu, o³owiu, cynku i rtêci oraz pH.

ZAWARTOŒÆ SK£ADNIKÓW W KOMPOSTACH

Zawartoœci substancji organicznej i makrosk³adników w kompostach (tab. 1, rys. 1) zaczerpniête z rozprawy doktorskiej M. Madej [2007] przedstawiono w g/kg s.m., ale ze wzglêdu na normatywy Rozporz¹dzenia MRiRW z dnia 18 czerwca 2008 roku w sprawie wykorzystania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawo¿eniu (Dz.U.

Nr 119, poz.765) dane te opisano w procentach suchej masy.

Koñcowe produkty kompostowania (komposty) zawiera³y œrednio (we wszystkich wariantach): 36,4–53,7% wody; 46,3–63,6% suchej masy; 45,6–69,4% substancji or- ganicznej; 20,6–32,6% wêgla organicznego; 1,7–3,3% azotu; 0,28–0,52% fosforu i 1,33–4,90% potasu.

Komposty wyprodukowane z mas roœlinnych „£azienek Królewskich”, „Ogródu Hornówek” i „Osiedla Ateñska” zawiera³y znacznie wiêcej substancji organicznej, wê- gla organicznego, azotu i fosforu ni¿ z pozosta³ych powierzchni poboru biomasy.

W potas obfitowa³y komposty „Osiedla Ateñska” i „Ogródka Hornówek”. Najmniej potasu stwierdzono w kompostach: Al. „¯wirki i Wigury”, „Osiedle Lazurowa” i „Pola Mokotowskiego”.

Kompost „Osiedla Ateñska” zawiera³ znacznie wiêcej substancji organicznej, wêgla organicznego, fosforu i potasu ni¿ kompost „Pola Mokotowskiego”, „Osiedla Lazuro- wa” i Al. „¯wirki i Wigury”.

Stosunek wêgla do azotu (C:N) waha³ siê od 9,6 do 11,9. Œwiadczy to o bardzo dobrej dojrza³oœci wszystkich kompostów.

ZAWARTOŒCI METALI CIʯKICH

Kadm (Cd). Zawartoœci tego sk³adnika waha³y siê od 0,26 mg/kg s.m. w kom- poœcie „Pole Mokotowskie” do 0,60 mg/kg s.m. w kompoœcie „¯wirki i Wigury”.

Podwy¿szona zawartoœæ kadmu (0,5 mg/kg s.m.) stwierdzono tak¿e w kompoœcie

„Ogródka Hornówek”. Mniejsze iloœci kadmu zawiera³ kompost „£azienki Królew- skie” (0,3 mg/kg s.m.) (rys. 2).

Chrom (Cr). Kompost „Ogródka Hornówek” zawiera³ wielokrotnie wiêcej chro- mu ni¿ pozosta³e komposty (16,2 mg/kg s.m.). Najmniejsze iloœci chromu stwierdzo- no w kompostach „£azienki Królewskie” (3,5 mg/kg s.m.) i „Pole Mokotowskie”

(3,7 mg/kg s.m.).

MiedŸ (Cu). Zawartoœæ tego sk³adnika dominowa³a wyraŸnie w kompoœcie „¯wir- ki i Wigury” (50 mg/kg s.m.). By³a ona ponad trzykrotnie wiêksza ni¿ w kompoœcie

„£azienki Królewskie” (15 mg/kg s.m.) (rys. 2).

Nikiel (Ni). Zawartoœæ tego sk³adnika by³a najwiêksza w kompoœcie „Ogródka Hornówek” (8,9 mg/kg s.m.), a najmniejsza w kompostach „Pole Mokotowskie”

(2,2 mg/kg s.m.) i „£azienki Królewskie” (3,1 mg/kg s.m.) (rys. 2).

Tabela 1. Analiza statystyczna w³aœciwoœci kompostów doœwiadczalnych g/kg s.m. mg/kg s.m.Składniki Parametr statystyczny substancja organiczna C N P K Cd Cr Cu NiPbZnHg Liczebność18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 1818 Minimum418,00199,00 17,00 2,20 12,40 0,26 3,10 15,00 1,90 4,20 91,00 0,020 Maksimum709,00341,00 34,00 52050,60 0,60 17,60 50,00 8,90 36,00 228,00 0,100 Średnia 561,35267,56 26,50 3,78 27,27 0,41 6,63 24,83 5,05 15,04 142,33 0,057 Mediana 552,00274,50 27,50 3,90 22,00 0,40 5,10 22,50 5,10 11,40 135,00 0,055 Odchylenie standardowe 84,68 49,80 5,97 0,98 14,30 0,12 4,51 9,63 2,22 11,15 43,51 0,021 Współczynnik zmienności15,08 18,61 22,53 25,93 52,44 29,27 68,02 38,78 43,96 74,14 30,57 33,33

Rys. 1. Œrednie zawartoœci substancji organicznej i sk³adników nawozowych (w g/kg s.m.) w kompostach doœwiadczalnych

Rys. 2. Œrednie zawartoœci metali ciê¿kich (w mg/kg s. m.) w kompostach doœwiadczalnych

O³ów (Pb). Stwierdzono od 4,2 mg Pb/kg s.m. w kompoœcie „Pole Mokotowskie”

do 36,0 mg/kg s.m. w kompoœcie „¯wirki i Wigury”. Podwy¿szon¹ zawartoœæ Pb wykaza³ te¿ kompost „Ogród Hornówek” (21,9 mg/kg s.m.) (rys. 2).

Cynk (Zn). Zawartoœci cynku wynios³y od 91 mg/kg s.m. w kompoœcie „£azienki Królewskie” do 228 mg/kg s.m. w kompoœcie „Osiedle Ateñska”. Œrednia zawartoœæ cynku we wszystkich kompostach wynios³a 142,3 mg/kg s.m.

Rtêæ (Hg). Komposty zawiera³y od 0,03 mg Hg/kg s.m. w kompoœcie „Pole Mo- kotowskie” do 0,09 mg Hg/kg s.m. w kompoœcie „¯wirki i Wigury”. Stwierdzone zawartoœci Hg w kompostach z mas roœlinnych Warszawy s¹ ma³e.

DYSKUSJA WYNIKÓW BADAÑ

Analizê statystyczn¹ zawartoœci substancji organicznej, wêgla organicznego, azo- tu, fosforu, potasu, kadmu, chromu, miedzi, niklu, o³owiu, cynku i rtêci zawiera tabela 1. Przedstawiono w niej minimalne, maksymalne i œrednie zawartoœci wymienionych parametrów oraz mediany, odchylenia œrednie i wspó³czynniki zmiennoœci dla poszcze- gólnych analizowanych parametrów.

Najmniejsze wspó³czynniki zmiennoœci wykaza³y zawartoœci substancji organicz- nej i wêgla organicznego, poœrednie zawartoœci azotu i fosforu, a najwiêksze wskaŸniki zmiennoœci wykazywa³ potas.

Spoœród metali ciê¿kich najwiêksze wspó³czynniki zmiennoœci stwierdzono dla chromu i o³owiu, a najmniejsze dla kadmu, cynku i rtêci (tab.1).

Stwierdzone zawartoœci substancji organicznej, azotu, fosforu i potasu w omawia- nych kompostach s¹ du¿o wy¿sze od normatywów Rozporz¹dzenia Ministra Rolnic- twa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 roku w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawo¿eniu (Dz.U. Nr 119, poz.765), wed³ug którego w nawozach organicznych powinno byæ, co najmniej 30% substancji organicznej oraz nie mniej ni¿: 0,3% N; 0,2% P

O

i 0,2% K

O.

Wed³ug tego rozporz¹dzenia dopuszczalna wartoœæ zanieczyszczeñ w nawozach organicznych nie mo¿e przekroczyæ: 1) 100 mg chromu, 2) 5 mg kadmu, 3) 60 mg niklu, 4) 140 mg o³owiu, 5) 2 mg rtêci w kg suchej masy.

Wymienione limity zawartoœci metali ciê¿kich w kompostach polskich s¹ znacznie wiêksze ni¿ w wielu krajach UE [Amlinger, Dreher, Nortcliff, Weinfurter 2003].

Komposty wyprodukowane z selektywnie gromadzonych odpadów spo¿ywczych i odpadów zielonych [Starypan 2000]; wyselekcjonowanych odpadów komunalnych [Wasiak, Mame³ka 1999]; trawy, liœci i zrêbów drewna [Wasiak. Mame³ka, Jaroszyñ- ska 1999; Siuta, Wasiak 2000] odpadów zieleni miejskiej [Filipek-Mazur, Gondek 2003;

Madej 2005] zawiera³y znacznie mniej metali ciê¿kich od wielkoœci dopuszczalnych

prawnie w nawozach organicznych (kompostach). Porównanie zawartoœci metali ciê¿-

kich w polskich kompostach z odpadów zieleni miejskiej z analogicznymi kompostami innych krajów i normami UE (rys.3) wypada korzystnie dla kompostów krajowych.

Rysunek 4 przedstawia uœrednione zawartoœci metali ciê¿kich w kompostach z biodo- padów (w tym odpadów zieleni miejskiej) w kilku krajach UE. Z danych tych wynika,

¿e komposty z biodpadów (selektywnie gromadzonych odpadów komunalnych) za- wieraj¹ przewa¿nie wiêksze iloœci metali ciê¿kich ni¿ z odpadów zieleni miejskiej. Wi- daæ to najwyraŸniej w kompostach Francji, W³och, Niemiec i Polski. Polskie komposty z biomasy wykaza³y zbli¿one – do wiêkszoœci porównywanych krajów zawartoœci metali ciê¿kich. Nale¿y mieæ jednak na wzglêdzie stosunkowo ma³¹ iloœæ tego rodzaju badañ i wdro¿eñ w Polsce.

Wed³ug projektu „Krajowego planu gospodarki odpadami 2014” „Kompostowanie odpadów zielonych i selektywnie zbieranych odpadów organicznych (roœlinnych i zwie- rzêcych) jest realizowane w 85 instalacjach”, ale technologie kompostowania oraz ba- dania jakoœci kompostów s¹, co najmniej mierne. Z powy¿szych wzglêdów porówny- wanie jakoœci polskich kompostów z kompostami krajów przoduj¹cych w biologicz- nym przetwarzaniu odpadów ma tylko wartoœæ orientacyjn¹.

Oprócz wymienionych (wy¿ej) instalacji funkcjonuje w Polsce niezliczona iloœæ ró¿nego rodzaju kompostowników, zw³aszcza w gospodarstwach ogrodniczych i le-

œnych, produkuj¹cych kompost na w³asny u¿ytek.

Jedn¹ z pierwszych kompostowni mas roœlinnych na skalê przemys³ow¹ zorgani- zowano w strefie wymar³ego lasu (zwanej stref¹ bezleœn¹) w otoczeniu Zak³adów Azo- towych Pu³awy.

Po wykonaniu chemicznej i biologicznej rekultywacji uprawiano roœliny (g³ównie trawy) obfituj¹ce w azot (przemys³owego zanieczyszczenia) i pozosta³e sk³adniki na- wo¿enia mineralnego. Obfite plony biomasy kompostowano razem z trocinami drzew- nymi produkuj¹c (od 1983 r.) kompost rynkowy [red. J. Siuta 1987]. Do roku 1990 wyprodukowano ponad 8000 ton kompostu „Agrohum”. Zawiera³ on: 1,97–2,60% azotu;

0,28–0,38% fosforu; 0,59–1,04% potasu; 1,14–1,21% wapnia i 0,19–0,31% magnezu [Polkowski, Su³ek 1999].

Po daleko id¹cym ograniczeniu emisji zwi¹zków azotu, podjêto próbê ponownego zalesienia strefy bezleœnej.

Kojarzenie rekultywacji biologicznej terenów zdegradowanych z intensywn¹ upraw¹

i kompostowaniem roœlin daje nie tylko wartoœci ekologiczno-krajobrazowe, lecz mo¿e

byæ równie¿ Ÿród³em surowca do produkcji wysokiej jakoœci kompostu.

Rys. 3. Œrednie zawartoœci metali ciê¿kich (w mg/kg s.m.) w kompostach z odpadów zieleni miejskiej z ró¿nych krajów UE [Amlinger i in. 2004]

Rys. 4. Porównanie œrednich zawartoœci metali ciê¿kich (w mg/kg s.m.) w kompostach z bioodpa- dów i odpadów zielonych w ró¿nych krajach UE [Amlinger i in. 2004, Herity 2003]

WNIOSKI

1. Masy roœlinne usuwane w toku urz¹dzania i pielêgnowania biologicznie czynnej powierzchni ziemi w miastach, ró¿nego rodzaju osiedlach i obiektach u¿ytecznoœci publicznej na terenach przemys³owych, komunikacyjnych i innych powinny byæ pozyskiwane dla ochrony œrodowiska glebowego, z uwzglêdnieniem ewentualnie innych potrzeb.

2. Zasoby wymienione we wniosku 1 nie powinny byæ obarczane znamieniem odpadów, lecz traktowane jako potencjalne surowce, g³ównie ekologicznej u¿ytecznoœci.

3. Sukcesywne ograniczanie emisji przemys³owych, komunikacyjnych i komunal- nych zanieczyszczeñ do œrodowiska wraz z rosn¹c¹ œwiadomoœci¹ ekologiczn¹ ludnoœci, sprzyjaj¹ pielêgnowaniu zieleni, co przyczynia siê do poprawy sk³adu chemicznego i ekologicznej u¿ytecznoœci mas roœlinnych, w tym do produkcji wysokiej jakoœci kompostów i materia³ów do mulczowania biologicznie czyn- nych powierzchni ziemi.

4. Du¿e zapóŸnienie Polski w pozyskiwaniu i przetwarzaniu niespo¿ytkowanych mas roœlinnych na produkty ekologicznej u¿ytecznoœci zobowi¹zuje nas do nasilenia edu- kacji, doskonalenia prawa, a nade wszystko do tworzenia ekonomicznych, tech- nicznych i administracyjnych warunków systemowego zarz¹dzania biomasami, zwa- nych obecnie bioodpadami.

5. Czas najwy¿szy, aby biologicznie czynn¹ powierzchniê ziemi (glebê) rozumieæ i do- ceniaæ na równi z ochron¹ i u¿ytkowaniem zasobów wody oraz atmosfery. W tym uœwiadomiæ sobie, ¿e si³¹ napêdow¹ rozwoju i funkcjonowania gleby jest biomasa wyprodukowana przez tê glebê. Trzeba, wiêc przywracaæ nale¿ny jej potencja³ ¿yzno-

œci i energii.

6. Kompostowanie niespo¿ytkowanych mas roœlinnych, to najefektywniejszy sposób podtrzymywania ekologicznych funkcji gleby.

PIŒMIENNICTWO

1. Amlinger F.P., Dreher P., Nortclift S., Weinfurtener F. 2003. Applying Composts: benefis and needs, Pub. Federal Ministra of Agriculture, Forestry, Environment and Water Mana- gement, Austria and European Commission.

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylaj¹ce niektóre dyrektywy (Dz. U. UE z 22.11.2008), tekst polski.

3. Filipek-Mazur B., Gondek K. 2003. Wartoœæ nawozowa kompostów z odpadów zielonych z Krakowa. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 494: 1/3–72.

4. Herity L. 2003. A study of the quality of waste derived compost in Ireland. Science in Environment to the Faculty of Engineering. Queens University of Belfast http//www.com- postireland.ie/docs/quality_wastederived_compost 160104.pdf.

5. Komisja WE. 2002. Komunikat Komisji Europejskiej do Rady Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Ekonomiczno-Spo³ecznego oraz Komitetu Regionów. W kie- runku Strategii Tematycznej Ochrona Gleb. COM (2002) s: 179. Wersja koñcowa (tekst polski).

6. Komisja Europejska 2007. Ochrona gleb. Nowa polityka dla UE: 4s.

7. Madej M. 2005. Ocena jakoœci kompostów z odpadów zielonych wybranych terenów Warszawy. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 505: 219–227.

8. Madej M. 2007. Zieleñ miejska Ÿród³em surowca do produkcji kompostu (rozprawa doktor- ska). Wy¿sza Szko³a Ekologii i Zarz¹dzania w Warszawie: 140 s.+ za³¹czniki.

9. Polkowski M., Su³ek S. 1999. Kompostowanie masy roœlinnej ze strefy bezleœnej przy Zak³adach Azotowych Pu³awy. I Konf. Kompostowanie i u¿ytkowanie kompostu Pu³awy

– Warszawa 16–18.06.1999: 71–74.

10. „Projekt krajowego planu gospodarki odpadami 2014”. Ministerstwo Œrodowiska. http//

www.mos.gov.pl

11. Siuta J. (red.). 1987. Ekologiczne skutki uprzemys³owienia Pu³aw. IOŒ Warszawa: 264 s.

12. Siuta J., Wasiak G. 2000. Kompostowanie odpadów i u¿ytkowanie kompostu. IOŒ. War- szawa: 60 s.

13. Starypan J. 2000. Gospodarka odpadami w powiecie ¿ywieckim. 5 lat wprowadzania syste- mu segregacji odpadów u Ÿród³a. Mat. Konf. „Najnowsze rozwi¹zania organizacyjne, tech- niczne i technologiczne w zakresie odzysku, unieszkodliwiania i sk³adowania odpadów komunalnych”. Oœwiêcim 25–27.10.2007 r. http:/tuz.most.org.pl/metody/¿ywiec.

14. Wasiak G., Mame³ka D. 1999. Kompostowanie frakcji organicznej wyselekcjonowanych z odpadów komunalnych w Warszawie. Mat. I Konf. „Kompostowanie i u¿ytkowanie kom- postów” Pu³awy – Warszawa 16–18.06.1999: 55–60.

15. Wasiak G., Mame³ka D., Jaroszyñska J. 1999. Kompostowanie odpadów roœlinnych z tere- nów zieleni miejskiej Warszawy Mat, I Konf. „Kompostowanie i u¿ytkowanie kompo- stów” Pu³awy – Warszawa 16–18.06.1999: 61–70.

16. Zielona Ksiêga w sprawie gospodarowania biomasami w Unii Europejskiej. Bruksela, dnia 3.12.2008 COM (2008) 811 wersja ostateczna, tekst polski.

WARSAW’S URBAN GREEN AREAS AS SOURCE OF RAW MATERIAL FOR COMPOST PRODUCTION

Part III. Experimental composting of the plant matter and quality of compost Summary

The paper presents results of experimental composting of grass clippings and leaves wchich were collected from 18 selected places in Warsaw with varying degrees of environmental contamination. The experiments were conducted in special composting boxes (Schäfer) of 240 dm³. In the raw material and composts the content of dry matter, organic matter, TOC, total N P K and heavy metals (Cd, Hg, Pb, Zn, Cr, Cu) were determined. The composts are characterised by high fertilization parameters. Heavy metals content is low, much lower than the acceptable concentration limits defined by Polish regula- tions. Also the analysed composts meet more restrective EU regulations.

Key words: urban green areas, compost, organic matter, heavy metals, fertilization parameters.