Rozpoznanie konserwatorskie wartości architektonicznych, krajobrazowych i kulturowych kleszczowego Fortu Prusy w Nysie

(1)

WartoÅci

architektoniczne

Architectural values

Poczñtków obronnego systemu kleszczowego fortyfikacji no- woĔytnych moĔemy szukaè w roz- waĔaniach Francesco Martiniego z 1495 r., rozwiniötych w 1712 r.

przez Ludwika Landsberga. Zwieþ- czeniem prac na ten temat jest wy- dana w ParyĔu w 1787 r. rozprawa gen. Marca Montalemberta pt. For- tyfikacja prostopadäa. System klesz- czowy rozwijaä siö równolegle, ale nieco w cieniu systemu bastionowe- go, który zdominowaä realizacje fortyfikacji w XVII i XVIII wieku i obiekty tego typu sñ znacznie rzadziej spo- tykane. Na terenie ćlñska powsta- äo kilka tego typu obiektów, a zwiñ- zane jest to z dziaäalnoĈciñ na tym obszarze generaäa majora Gerharda Corneliusa de Walrave. Ten wybit- ny inĔynier, z pochodzenia Holen- der, byä bez wñtpienia filarem pru- skiej sztuki fortyfikacyjnej w poäo- wie XVIII w. Jego rozwiñzania dzieä obronnych, gäównie fortów w syste-

mie kleszczowym oraz rozbudowa- ne ukäady chodników kontrminerskich w przeciwskarpach znalazäy zastosowanie m.in. w Brzegu, Gäo- gowie, Nysie, Käodzku, KoĒlu, pod Skorogoszczñ oraz w ćwidnicy. Tak wiöc teren ćlñska wyróĔnia nagroma- dzenie osiemnastowiecznych fortów kleszczowych [Maäachowicz 1998].

W bardzo dobrym stanie za- chowaä siö kleszczowy fort gwiaĒ- dzisty w Nysie, Fort Prusy, cytadela obozu warownego na lewym brzegu rzeki Nysy Käodzkiej (garnizono- we miasto Friedrichstadt). Ma formö regularnej gwiazdy piöcioramiennej, o kamiennym oskarpowaniu i piöcio- bocznym dziedziþcu, na Ĉrodku któ- rego znajduje siö murowany blokhauz chroniñcy gäównñ studniö fortu. Otacza go fosa gäówna oraz pier- Ĉcieþ rawelinów i kontrgard. Za nim znajduje siö fosa zewnötrzna z drogñ krytñ. Póänocny front umacniaäy trzy flesze poprzedzone waäem ziemnym (ryc. 1, 2).

Fort Prusy ze wzglödu na swñ XVIII wiecznñ formö fortu kleszczowego, osobö budowniczego i dobry stan zachowania oryginalnych ele-

Ro zp o zn a ni e k o ns er w a to rs ki e w a rto Åc i a rc hi te kt o ni cz ny ch , kr a jo b ra zo w yc h i k ul tu ro w yc h kl es zc zo w ego F o rtu P ru sy w N ys ie Je rz y P o ty ra Áa

Ryc. 1. Wspóäczesny widok na Fort Prusy (fot. J. Potyraäa)

Fig. 1. The contemporary view of the Fort Prusy (photo by J. Potyraäa)

Prezentacje

Conservation

Recognition of

the Architectural,

Landscape and

Cultural Values of

the Tenaille Fort

Prusy in Nysa

(2)

mentów reprezentuje wartoĈci unika- towe. Porównywalny z nim w Polsce jest jedynie kleszczowy Fort Owcza Góra w Käodzku (ten sam autor, czas powstania: lata 1743–1762, stan zachowania, lecz inna forma architek- toniczna i system obrony bliskiej).

Ogromnñ wartoĈè posiada równieĔ dobrze zachowana i dostöpna sieè chodników kontrminerskich Fortu Prusy (widoczne na rycinie 3 czer- wone linie).

Autorzy, historia i okreÅlenie stylu

The authors, history and definition of style

W czasie drugiej wojny Ĉlñskiej w 1741 r., po trwajñcym blisko rok oblöĔeniu naleĔñcej wówczas do Au- strii Nysy, wojska pruskie pod wodzñ Fryderyka II Wielkiego zdobyäy twier- dzö. Nie pomógä pierĈcieþ fortyfikacji wokóä miasta zbudowany wg szkoäy holenderskiej i nowowäoskiej w XVII i XVIII w., ani determinacja broniñ- cych. Na mocy traktatu zawartego w roku 1742 we Wrocäawiu ćlñsk przeszedä we wäadanie pruskie. Fry- deryk II rozpoczñä wówczas budowö zespoäu fortyfikacji na lewym brzegu rzeki, umacniajñc waĔne strategicz- nie wzgórza wg szkoäy staropruskiej.

Powstaäy umocnienia: Wysokie, Jero- zolimskie Zewnötrzne i Wewnötrzne oraz Fort Prusy [Maäachowicz 2000].

Budowa fortu ruszyäa w roku 1743. Fryderyk II osobiĈcie nadzo-

Ryc. 2. Widok na Fort Prusy z pierwszej poäowy XX w (fragment ilustracji z [Klose 1980]) Fig. 2. View of the Fort Prusy in the first half of XX (illustration fragment in [Klose 1980])

Ryc. 3. Fragment mapy twierdzy nyskiej z 1780 r. przedstawiajñcy Fort Prusy (skan mapy ze zbiorów prywatnych autora)

Fig. 3. A map fragment of the Nysa fortress from 1780 showing Fort Prusy (a map scan from the private collections of the author)

(3)

rowaä prace, a gäównym projektan- tem fortyfikacji zostaä generaä major Gerhard Cornelius de Walrave. Fort otrzymaä ostatecznie formö piöcio- ramiennej gwiazdy, chociaĔ pierw- sze plany dotyczyäy narysu gwiaz- dy szeĈcioramiennej. Wielokrotnie cytowana data rozpoczöcia budowy to 30.3.1743 r. Napis na budynku studni na majdanie fortu z inicja- äem Fryderyka II: „Anno FR 30.1.44 („1744”), ma jedynie ograniczonñ wartoĈè historycznñ, a odgrywaä za- pewne rolö propagandowñ terminu oddania budowli. W roku 1744 za- sadnicza budowa byäa zakoþczona, ale fort nie byä jeszcze w peäni goto- wy i uzbrojony. Ukoþczono prace w 1745 r. [Klose 1980].

W latach 1771–1774 trwaäa rozbudowa chodników kontrminerskich, a w latach 1775–1776 budowa trzech flesz z systemem kontrmin dla nich przeznaczonym, a wykona- nym w latach 1780–1783. W 1864 r.

sprowadzono duþskich jeþców wo- jennych do wykonania róĔnych prac na Forcie. W latach 1865–1867 zo- staäa przeprowadzona zmiana ukäa- du przestrzennego i zmieniona wy- sokoĈè waäu gäównego fortu, dosto- sowana do nowego rodzaju artylerii. Powstaäo kilka maäych schronów o róĔnym przeznaczeniu na wale gäównym (dwie poterny komunika- cji, magazyn amunicyjny, laboratorium amunicyjne, nastñpiäa przebu- dowa galerii strzeleckiej w kleszczu szyjowym (pozostaje maäy odcinek w saliancie pd -zach, w formie póä-

kaponiery) i budowa kaponiery szyjowej [Klose 1980].

W roku 1872 zmieniono nachy- lenie stoku bojowego flesz (dalsze ko- rekty na jego pochyäoĈci wraz z ni- welacjñ flesz w 1888 r.). W tym czasie nastöpuje równieĔ budowa dwóch schronów remizowych, a takĔe prze- budowa laboratorium amunicyjnego na wale gäównym fortu (na tyäach saliantu pd. -wsch.). PóĒniejsze prze- budowy (po 1888 r.) dotyczñ jedynie zmian ukäadu Ĉcian dziaäowych w kazamatach koszarowych fortu [Klose 1980].

Twierdza byäa dwukrotnie ob- legana w czasie trzeciej wojny Ĉlñ- skiej, a zdobyta w 1807 r. przez wojska francuskie, po przystñpieniu Prus do IV koalicji antyfrancuskiej. Po nie- speäna dwóch latach twierdza wró- ciäa pod zarzñd Prus. Po oblöĔeniu w 1807 r. fort nie zostaä juĔ wykorzy- stany bojowo, w latach 1859–1869 säuĔyä jako koszary i tymczasowe zakwaterowania osadzonych tu jeþ- ców (1864/1870/1871). Najbar- dziej znanym wiöĒniem byä Lafayet- te (w roku 1794). W czasie pierwszej wojny Ĉwiatowej wszelkiego rodzaju jednostki armii obozowaäy w forcie; w 1933 r. zostaäa zorganizowa- na strzelnica broni däugiej i krótkiej w fosie gäównej fortu; kazamaty koszarowe zostaäy wykorzystywane do przechowywania amunicji. Caäy ukäad przestrzenny fortu jest do dziĈ zachowany. Jednak chronologia prac budowlanych poszczególnych czö- Ĉci fortu do 1865 r. i ocena pierwot- nego ukäadu jego elementów wyma-

gajñ jeszcze specjalistycznych, architektonicznych prac badawczych [Maäachowicz 2000].

Opis fortu

i etapy budowy (na podstawie [Klose 1980])

Description of the fort and the stages of construction (based on [Klose1980])

ETAP I: lata 1743–1783 PHASE I: years 1743-1783

Umocnienia centralnej gwiazdy fortu

Strengthenings of the central fort star

Umocnienia bojowe centralnej gwiazdy przed rokiem 1865 skäada- äy siö z dwóch linii waäów: dolnej, przeznaczonej dla stanowisk broni strzeleckiej (zabezpieczanie z äa- wek strzeleckich kleszczowych kur- tyn fortu, poszczególnych odcin- ków fosy gäównej i elementów drugiego pierĈcienia obronnego (tu za- rzuty, Ĕe prowadzony z nich ogieþ mógä trafiaè w bankiety rawelinów i kontrgard) oraz górnej, ze stano- wiskami artyleryjskimi na saliantach (nadszaþce na ich osiach), przezna- czonymi do obrony dalekiej.

Do dziĈ zachowaä siö w dobrym stanie, wbudowany w pod-

(4)

walniö, piöcioboczny, skazamato- wany blok koszarowy. Ma sklepie- nie kolebowe na osi poszczególnych boków, a drewniany strop oddzie- laä kiedyĈ (prawdopodobnie do oko- äo 1914 r.) dwie kondygnacje. Do- Ĉwietlajñ go dwa rzödy okien z ka- miennymi obramieniami (piasko- wiec). Mur do wysokoĈci dolnej kon- dygnacji zbudowany jest z äamane- go piaskowca, a powyĔej z cegäy li- cówki. ćcianö wieþczy konsolkowy fryz ceglany podtrzymujñcy grani- towy gzyms. Wjazd z fosy gäównej na majdan fortu umoĔliwia poterna umieszczona na osi kapitalnej fortu.

W skrzydäach pd. -zach. i pd. -wsch.

koszar zlokalizowano dwie poterny prowadzñce na dolny waä fortu (zamurowane w czasie przebu- dowy waäu ok. 1865 r.), a umoĔli- wiajñce wtoczenie tam dziaä i dalej rampñ w czöĈci szyjowej (nad poter- nñ gäównñ) na waä gäówny ze stano- wiskami artyleryjskimi. W naroĔni- kach pn. i pn. -zach. poprowadzono dwie klatki schodowe, wychodzñce na waä górny. Wlot gäównej poterny wjazdowej oraz dwie bramy do po- tern prowadzñcych na dolny waä ak- centowane sñ ryzalitami na caäñ wy- sokoĈè elewacji. Mury wewnñtrzne kazamat zdylatowane sñ na kaĔdym naroĔniku pentagonu. DäugoĈè kaĔ- dego segmentu kazamat wynosi ok.

43 m, szerokoĈè okoäo 11,5 m, a wy- sokoĈè 6,5 m. Kazamaty koszarowe przeznaczone byäy dla okoäo 1000 Ĕoänierzy, stanowiñcych zaäogö fortu oraz na magazyn broni i sprzötu.

Brak byäo systemu pozyskiwa- nia wody opadowej na dziedziþcu (jedynie okap gzymsu), a woda od- prowadzana byäa w gäñb masywu waäu. Do 1815 roku prawdopodobnie nie byäo równieĔ systemu wenty- lacyjnego kazamat, co powodowaäo to duĔñ wilgotnoĈè powietrza w kazamatach. Z tego powodu wydano zakaz przechowywania tam Ĕywno- Ĉci przez däuĔszy czas.

Na Ĉrodku majdanu znajduje siö blokhauz, budynek studni z po- mieszczeniem wartowniczym, w ca- äoĈci wykonany z cegäy i przekry- ty waäem ziemnym. Studnia zlokali- zowana w tej budowli, o gäöbokoĈci 32 m stanowiäa gäówne Ēródäo wody pitnej w forcie. Oprócz niej jeszcze jedna studnia z wodñ pitnñ zlokali- zowana zostaäa w systemie chodni- ków kontrminerskich pod rawelinem Westfalia. W fosie gäównej znajdujñ siö cztery studnie chäonne poäñczo- ne drenarzem biegnñcym w osi fosy.

Mury fos zostaäy wykonane w konstrukcji äuków opróĔnionych, o licu z äamanego piaskowca, przy czym krawödzie saliantów wzmocniono i zaakcentowano duĔymi, for- mowanymi blokami. ćrednia szero- koĈè fosy gäównej wynosi okoäo 16 m. WysokoĈè linii ogniowej waäu dolnego wynosiäa 7 m nad pozio- mem fosy gäównej (wysokoĈè muru 5 m), a linii ognia artylerii na wale gäównym 12 m. DäugoĈè gäównej linii ogniowej wynosiäa okoäo 670 m, a na wale dolnym okoäo 790 m. Przy- puszczalnie äñczna däugoĈè wszystkich linii obronnych jñdra fortu (cen-

tralna gwiazda) miaäa däugoĈè oko- äo 1460 m.

Linia rawelinów i kontrgard Ravelin and counterguard line

Drugñ liniö obrony fortu stano- wiä pierĈcieþ zäoĔony z piöciu raweli- nów i oddzielajñcych je piöciu kontr- gard w formie dwuramienników.

Trzy z rawelinów o nazwach Pomo- rze, Marchia i Halberstadt otrzyma- äy formö oddzielonego, klasycznego bastionu, natomiast dwa, Westfalia i Magdeburg majñ czoäa kleszczo- we w ukäadzie biretu. Raweliny po- siadajñ w barkach skazamatowane pozycje strzeleckie w formie póäka- ponier, w celu obrony przejĈcia miö- dzy rawelinem a kontrgardñ. Na wale raweliny wyposaĔono w stanowiska artyleryjskie, poterny prowadzñ- ce do póäkaponier, podröczne labo- ratoria amunicyjne oraz poterny äñ- czñce z systemem kontrmin i oka- lajñcñ fosö gäównñ rewersowa gale- riñ strzeleckñ. W podziemnym systemie kontrmin rawelinu Westfalia wybudowano studniö zaopatrujñca w wodö tö linie obrony.

Kontrgardy 1, 2, i 3 (ryc. 4) wy- posaĔono w rewersowe galerie strzeleckie, speäniajñce funkcjö kaponier, broniñcych poszczególnych odcin- ków fosy gäównej. Speäniaäy teĔ funk- cjö kazamat koszarowych i stajni.

Waäy kontrgard przeznaczone byäy dla stanowisk strzeleckich.

Nad skazamatowanñ galeriñ okalajñcñ fosö gäównñ poprowadzono naziemnñ drogö komunikacyjnñ.

Z poziomu przestrzeni miödzy rawe-

(5)

Ryc. 4. Elementy Fortu Prusy (rys. J. Potyraäa) Fig. 4. Elements of Fort Prusy (fig. J. Potyraäa)

(6)

Ryc. 5. Schrony na wale gäównym Fortu Prusy (rys. J. Potyraäa) Fig. 5. Shelters on the main shaft of Fort

Prusy (fig. J. Potyraäa)

linem a kontrgardñ (poziom fosy ze- wnötrznej, wyĔszy o ok. 2 m od poziomu fosy gäównej) dwie rampy (pochylnie) umoĔliwiaäy wjazd (np.

dziaä) na obie budowle. Na tö pötlö komunikacyjnñ moĔliwy byä wjazd z fosy gäównej dwoma pochylniami zlokalizowanymi przy rawelinach Pomorze i Marchia.

Caäy pierĈcieþ otacza sucha fosa zewnötrzna, wyposaĔona w drogö ukrytñ w wale rewrsu. ãñczna däu- goĈè linii obrony pierĈcienia rawe- linów i kontrgard wyniosäa okoäo 1250 m (ryc. 5).

System chodników kontrminerskich System of countermine sidewalks

W trakcie budowy zrezygnowano z systemu kontrmin i chodni- ków demolacyjnych w obröbie centralnej gwiazdy fortu. CaäoĈè pod- ziemnego ukäadu obronnego zbu- dowano poczñwszy od pierĈcienia rawelinów i kontrgard. Zachowa- ne plany wskazujñ na brak poäñcze- nia gäównych kazamat koszarowych z tym systemem. Odnaleziono chodnik biegnñcy z rawelinu Pomorze pod fosö gäównñ, jednak jest on za- sypany po kilku metrach. Na planie z roku 1780 zaznaczono, Ĕe biegnie on jedynie do studni chäonnej w fosie gäównej.

Gäówne korytarze systemu bu- dowano wraz z obiektami nad nimi poäoĔonymi (raweliny, kontrgardy, flesze), z zachowaniem maksimum tajnoĈci. Sñ one zbudowane z cegäy, sklepione osiowo kolebñ, a ich wy- sokoĈè mierzy od 1,8–1,5 m. Dalsze

Ryc. 6. Jeden z chodników kontrminerskich (fot. W. Bartczak) Fig. 6. One of the countermine sidewalks

(photo by W. Bartczak)

(7)

rozgaäözienia i ostatnie odcinki pro- wadzñce do miejsc nasäuchu i ewen- tualnej detonacji czyli tzw. piecy- ków wykonywano metodñ górniczñ.

Tam moĔna poruszaè siö juĔ jedynie na kolanach. Zachowane zakoþcze- nia chodników siögajñ pod stokiem bojowym Ĉrednio ok. 25 m poza fosö zewnötrznñ. Póänocno -zachodnie dzieäa obronne fortu, trzy flesze i dwa dwuramienniki okala wysuniö- ty w przedpole na ok. 50 m chodnik poäñczony poternami z tymi obiektami obronnymi. Z niego odchodzi pod stokiem bojowym kilkanaĈcie chod- ników zakoþczonych „piecykami”.

Caäy system obrony podziemnej li- czy okoäo 90 „piecyków”, a äñcz- na däugoĈè jego chodników wynosi ok. 2 km.

Flesze – wysuniöta póänocno- -zachodnia linia obrony

Flashes – extended north-west line of defense

Dla wzmocnienia gäówne- go kierunku obrony fortu, na jego póänocnym przedpolu (przedäuĔe- nie osi gäównej fortu) wybudowano trzy flesze, budowle o konstrukcji murowo -ziemnej. ćrodkowa o formie symetrycznej lunety otrzyma- äa nazwö leFebvre, a pozostaäe le- Grand i Diericke. Ich miödzypo- la wzmocniono na zachodzie maäñ strzaäkñ (dwuramiennik), a na wscho- dzie barkanem. Flesze otrzymaäy system obrony podziemnej wybiega- jñcy gäöboko w póänocne przedpole, a poäñczony z chodnikami kontr- minerskimi rawelinu Pomorze, Mar-

chia i kontrgardy „2”. KaĔda z flesz miaäa w czöĈci szyjowej blokhauz koszarowo -magazynowy, poäñczo- ny z systemem kontrmin.

Pod koniec XVIII w. äñczna däu- goĈè wszystkich linii obrony Fortu Prusy wynosiäa okoäo 4530 m.

ETAP II: lata 1865–1867 PHASE II: years 1865–1867

W tym okresie nastñpiäa prze- budowa waäu gäównego na centralnej gwieĒdzie fortu, wynikajñ- ca z potrzeby dostosowania pozy- cji do wspóäczesnych moĔliwoĈci artylerii. Zrezygnowano z dwóch linii obrony, podniesiono wysokoĈè waäu ziemnego o Ĉrednio 2 m likwi- dujñc przy tym pozycjö dolnñ, strze- leckñ. W poäowie stoku bojowego waäu uformowano okalajñcñ go póä- kö. Na kaĔdym saliancie utworzo- no stanowiska artyleryjskie. Wjazd na koronö waäu umoĔliwiaäy dwie, symetryczne pochylnie, poäoĔone

w czöĈci szyjowej fortu. Spowodowa- äo to obniĔenie poziomu waäu szyjo- wego do poziomu fosy gäównej. Dla obrony tej czöĈci wybudowano ar- tyleryjskñ kaponierö szyjowñ z bra- mami przy jej obu bokach. Powsta- äy dwie nowe poterny ze schodami, prowadzñce z drugiego poziomu kazamat na nowy waä, a dotychczaso- we poterny dla wprowadzania armat z kazamat fortu na waä zamurowano.

Na koronie waäu gäównego powsta- je jeszcze schron pogotowia artyleryjskiego, laboratorium amunicyjne i maäy magazyn amunicji. Z póäkapo- nier broniñcych czöĈci szyjowej fortu pozostawiono jedynie maäy odcinek w saliancie IV z dwiema strzel- nicami.

Zmiany w obröbie pierĈcie- nia rawelinów i kontrgard pole- gaäy na budowie przegród w formie „muru Carnota”, oddzielajñ- cych przestrzenie miödzy rawelina- mi i kontrgardami od fosy zewnötrz- nej. Powstaäy równieĔ cztery bramy Ryc. 7. Elewacje kazamat koszarowych fortu,

na drugim planie wieĔa ciĈnieþ (fot. K. Poröbna) Fig. 7. Elevations of barrack casemates of the

fort, the water tower in the background (photo by K. Poröbna)

(8)

znacznej erozji mechanicznej i bio- logicznej (we wnötrzu zacieki i po- wierzchnie pokryte pleĈniñ i grzy- bami). Brak jest stolarki okiennej i drzwiowej.

Ryc. 8. Rzut czöĈci pomieszczeþ w gäównym trzonie fortu (rys. autor we wspóäpracy z M. Raduchowskim i K. Stobieckñ) Fig. 8. Projection of some rooms in the main

stem of the fort (fig. author in collaboration with M. Raduchowski and K. Stobiecka)

Ryc. 9. Fragment kazamaty koszarowej fortu (fot. M. Raduchowski)

Fig. 9. Fragment of the barracks casemate of the fort (photo by M. Raduchowski) kubaturowych znajdujñcych siö w tej

czöĈci. Prace prowadzono w ramach dziaäalnoĈci trzech studenckich kóä naukowych: architektury krajobrazu, budownictwa i geodezji.

Elewacje bloku koszarowego Elevations of a barracks block

Ich stan ogólny jest dobry, lico muru zdrowe, nieliczne wypäukania spoin w pasie ceglanym na poziomie drugiej linii okien. Mur kamienny w czöĈci przyziemia czöĈciowo porastajñ mchy, porosty i glony. Na- tomiast kamienne elementy wystro- ju elewacji (opaski okien i gzyms) sñ w dobrym stanie. Póänocne naroĔe Ĉcian majdanu, z powodu uszkodze- nia gzymsu wieþczñcego, a w wyni- ku dziaäania wody opadowej ulegäo w fosie zewnötrznej oraz gäówna bra-

ma wjazdowa na teren fortu miödzy rawelinem Halberstadt i kontrgardñ 5. Komunikacjö miödzy jñdrem fortu a fleszami umoĔliwiaä most zwo- dzony w fosie zewnötrznej, poäoĔo- ny obok rawelinu Pomorze.

Przy waäach äñcznikowych w kierunku Fortu Bombardierów i Bramy Jerozolimskiej wybudowano dwa duĔe magazyny prochowe.

ETAP III: lata 1872–1888 PHASE III: years 1872–1888

W latach 70. XIX w. nastñpiäa likwidacja strzaäek miödzy fleszami.

Front obronny flesz wzmocniono bu- dowñ poligonalnej linii waäów, usy- tuowanej przed nimi. Na wale gäów- nym fortu powstaäy dwa schrony remizowe, a laboratorium amunicyjne w szyi saliantu V zostaäo prze- budowane (skrócono gäöbokoĈè po- przez cofniöcie Ĉciany szyjowej oraz wzmocniono przekrycie warstwñ be- tonu mieszanego z gruzem ceglanym). Caäkowita däugoĈè wszystkich linii obronnych fortu w 1883 r. wyno- siäa niewiele ponad 3700 m. W roku 1888 nastñpiäa likwidacja flesz.

Stan zachowania

Conservation status

W latach 2003–2005 pod kie- runkiem autora wykonano pomia- ry i rysunki inwentaryzacji architek- tonicznej i geodezyjnej obwaäowaþ centralnej czöĈci fortu oraz obiektów

(9)

Wnötrze bloku koszarowego The interior of the barracks block

Wapienne tynki wewnötrzne i mury ceglane sñ w wiökszoĈci suche. Sprawiäy to dobre przewietrza- nie obiektu z powodu braku stolarki okiennej i droĔnoĈè czöĈci prze- wodów wentylacyjnych. Caäe wnö- trze ma posadzkö cementowñ, prawdopodobnie z okresu miödzywojen- nego. Brak jest instalacji wewnötrz- nych, jedynie spotyka siö Ĉlady po natynkowych przewodach elek- trycznych. W poternie wjazdowej na majdan zostaäa zniszczona posadzka i wyryto bruzdy na sklepie- niu. Zniszczeþ tych dokonano w celu umoĔliwienia wjazdu ciöĔarówkom na majdan w czasie, gdy mieĈciäa siö tam hurtownia win (przeäom lat 80.

i 90. XX w.). W kazamatach przy- legajñcych z obu stron do poterny jest uszkodzona posadzka, znajdujñ siö Ĉlady po wyburzonych Ĉcianach dziaäowych i rozkute otwory drzwio- we (ryc. 8, 9).

Nie zachowaä siö strop drewniany nad partrem (na tym poziomie wy- chodzñ dwie poterny ze schodami, prowadzñce na waä gäówny po prze- budowie w 1865 r.). Zachowane sñ jednak kamienne konsole podtrzy- mujñce kiedyĈ belki stropowe.

Zinwentaryzowane budowle z XVIII w. na terenie fortu The inventoried buildings of the eighteenth century in the area of the fort

Schron studni i straĔy (SS) skäa- da siö z trzech pomieszczeþ skle- pionych kolebkowo, a wykonany jest z cegäy. Dwa poäudniowe to po- mieszczenia straĔy, póänocne zawiera studniö fortecznñ. Na Ĉcianie szczytowej wmurowany kamienny inicjaä Fryderyka II i data 1744. Wnö- trza tynkowane, zawilgocone, posadzka cementowa i ceglana, brak stolarki okiennej i drzwiowej (zachowane jedynie wrota wschodnie, okres miödzywojenny). Lico murów cegla- nych zawiera liczne spökania, ubytki cegäy, wypäukane spoiny, wiele mchów i porostów.

Wokóä budynku studni fortecznej rozpoĈciera siö päaski teren poro- Ĉniöty niskñ roĈlinnoĈciñ, skupiskami krzewów – gäównie siewkami klonu pospolitego (Acer plantanoides) i bzu czarnego (Sambucus nigra) oraz po- krzywñ zwyczajnñ (Urtica dioica), pöpawñ dwuletniñ (Crepis biennis).

Gdzie niegdzie na murach pojawia- jñ siö gatunki roĈlin pnñcych, takich jak winoroĈl wäaĈciwa (Vitis vinifera) czy bluszcz pospoplity (Hedera he- lix). Sam budynek studni fortecznej – gäównie nasyp ziemny pokrywajñ- cy go od strony pn. jest równieĔ gö- sto poroĈniöty przez krzewy takie jak bez czarny (Sambucus nigra), jeĔyna

pofaädowana (Rubus plicatus), pöpa- wa dwuletnia (Creppis bennis) oraz mäode siewki klonu i döbu. Wystöpu- jñ róĔne gatunki traw [Potyraäa 2008].

Dane wielkoĈciowe:

SzerokoĈè Ĉciany szyjowej – 361 cm, wysokoĈè – 330 cm, gäöbo- koĈè wnötrza – 1120 cm. GruboĈè pokrywy ziemnej ok. 120 cm. Po- wierzchnia wnötrza – 35,4 m², ku- batura – 154,9 m³. Materiaä: kamieþ i cegäa.

Póäkaponiera (PK) wykonana z cegäy i kamienia ma jednoprze- strzenne wnötrze, sklepione kole- bñ, posadzka wykonana jest z cegäy.

W Ĉcianie poäudniowej dwie strzel- nice, zamurowane. Na osi sklepienia dwa otwory wentylacyjne. Zachowa- ne drewniane drzwi dwuskrzydäowe z póĒniejszego okresu. Stan zachowania murów dobry, wnötrze suche.

Teren wokóä (saliant IV) poro- Ĉniöty jest drzewami i krzewami Ĉred- niej wysokoĈci, dominujñ klon po- spolity (Acer plantanoides) i jesion wyniosäy (Fraxinus exelsior). Wraz z takimi gatunkami jak bez czarny (Sambucus nigra), wiñz górski (Ulmus glabra) i lipa szerokolistna (Tilia pla- typhyllos) tworzñ göste skupisko zie- leni. Mury fosy poroĈniöte sñ tutaj bluszczem pospoplitym (Hedera he- lix), powojnikiem pnñcym (Clema- tis vitalba) oraz pokrzywñ zwyczaj- nñ (Urtica dioica) i trawami. Od stro- ny kaponiery szyjowej dominuje ni- ska zieleþ, gdzie obok wymienionych wystöpuje trawa bielica (Artemisia vulgaris), nawäoè pospolita (Solidago

(10)

my spotkaè skupisko mäodych döbów szypuäkowych (Querqus robur), gru- pö krzewów dzikiej róĔy (Rosa cani- na). Caäy ten obszar pokryty jest bar- dzo ciernistymi krzewami Ĉliwy tar- niny (Prunus spinosa). W runie wy- stöpujñ róĔne gatunki traw i roĈliny zielne [Potyraäa 2008].

Szczegóäowe prace badawczo -projektowe

Detailed research and design work Teren fortu stanowi doskonaäy poligon dla studentów, gdzie mogñ èwiczyè projektowanie prac konser- watorskich zarówno na etapie spo- rzñdzania planu ochrony obiektu, jak i opracowywania szczegóäowych programów prac restauracyjnych dla poszczególnych budowli. W ramach èwiczeþ przedmiotu Konserwacja

Ryc. 10. Schron studni i straĔy – SS wg ryc. 5 (rys. J. Potyraäa)

Fig. 10. Shelter of well and SS by fig. 5 – guard (fig. J. Potyraäa)

lowych zawiasach. Nieznaczne spö- kania warstwy cegieä pod kamiennym gzymsem. Kilka cegieä ma äusz- czñce siö lico (uĔycie przy remon- tach mocnej zaprawy cementowej do spoin). W dolnej partii muru wy- stöpujñ porosty (wzorzec murowy), glony (pierwotek zwyczajny) i mchy.

Wnötrze schronu jest suche, zachowane sñ drewniane wrota, a ich stan jest dobry (pochodzñ prawdopodobnie z okresu miödzywojennego).

Skarpa ziemna czytelna, wymaga usuniöcia samosiewów i rekon- strukcji odarniowania.

Saliant fortu, na którym zloka- lizowany jest ten obiekt poroĈniö- ty jest gäównie wysokimi drzewami, z gatunków: klon zwyczajny (Acer plantanoides), bez czarny (Sambu- cus nigra), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), jesion wyniosäy (Fraxi- nus exelsior) oraz wiñz górski (Ulmus glabra). Drzewa te charakteryzujñ siö wysokoĈciñ w okolicach 15–17 m, niezbyt szerokñ koronñ z uwa- gi na maäy dostöp promieni säonecz- nych. Skarpy pokryte sñ niskimi trawami, pokrzywami i paprociami. Na- tomiast podszyt stanowiñ gäównie kil- kuletnie siewki wyĔej wymienionych drzew oraz krzewy takie jak dereþ biaäy (Cornus alba), jeĔyna popielica (Rubus caesius). Wewnötrznñ czöĈè korony fortu oraz platformy i we- wnötrzny nasyp porastajñ gäównie w duĔych skupiskach i zagöszczeniu dereþ biaäy (Cornus alba), bez czar- ny (Sambucus nigra), Ĉliwa tarnina (Prunus spinosa) oraz wysokie trawy.

W okolicach Sk 1 (wg ryc. 5) moĔe- virgauera), winoroĈl wäaĈciwa (Vitis

vinifera), a takĔe siewki brzozy bro- dawkowatej (Betula pendula) i klo- nu zwyczajnego (Acer plantanoides).

Koronö tej czöĈci obwarowaþ, a takĔe nasyp wewnötrzny od strony zachodniej porastajñ bardzo gösto Ĉliwa tarnina (Prunus spinosa), dereþ biaäy (Cornus alba) oraz wysokie tra- wy. Ta czöĈè fortu naleĔy do najbardziej zaroĈniötych dzikñ roĈlinnoĈciñ.

Zieleþ ta ze wzglödu na duĔñ ekspan- sjö powinna zostaè przerzedzona, aby poprawiè komunikacjö i odsäoniè za- äoĔenie fortu [Potyraäa 2008].

Budowle XIX wieczne w centralnej czöĈci fortu

Buildings of the nineteenth century in the central part of the fort

Na wale gäównym fortu znaj- dujñ siö dwie poterny klatek schodo- wych do podwalni fortu. (Sk 1 i Sk 2 wg ryc. 5), dwa schrony remizowe (Sr 1 i Sr 2 wg ryc. 5), schron pogoto- wia artyleryjskiego – wartownia (SW), podröczny magazyn amunicji (MA) oraz przebudowany schron laboratorium amunicyjnego (LA). Sñ to obiekty wykonane z cegäy, a takie elementy jak gzymsy i schody wykonano z piaskowca (ryc. 10, 11, 12, 13).

Dla przykäadu podany zostaä opis schronu remizowego (Sr 2 wg ryc. 5).

Materiaä uĔyty do budowy schronu to cegäa licowa i kamieþ pia- skowiec (gzyms wieþczñcy), oskarpo- wanie ziemne.

Stan muru i spoin dobry, kilka ubytków cegäy w oĈcieĔach przy sta-

(11)

serwatorskie potrzebne do restauracji obiektów murowo -ziemnych.

PierĈcieþ drugiej linii obrony Ring of the second defense line

Skazamatowane obiekty znaj- dujñce siö na rawelinach i kontrgar- dach, pochodzñce z XVIII w., wy- magajñ przeprowadzenia pomiarów inwentaryzacyjnych architektonicznych i geodezyjnych oraz prac badawczych.

Ryc. 11. Póäkaponiera – PK wg ryc. 5 (rys. J. Potyraäa)

Fig. 11. Semi-caponiere – PK by fig. 5 (fig. J. Potyraäa)

Ryc. 12. Schron remizowy otoczony bujnñ zieleniñ inwazyjnñ (fot. A. Trepka) Fig. 12. The shed shelter surrounded by lush invasive greenery (photo by A. Trepka)

Charakterystyka zieleni na wale gäównym fortu Characteristics of the green on the main shaft of the fort

Zieleþ zdominowaäa ogól- nñ dzisiaj przestrzeþ fortu. Powo- duje ona zupeänñ deformacjö prze- strzennñ ukäadu obwaäowaþ ziemnych i utrudnia odnalezienie obiek- tów fortecznych w terenie. W ma- sie zieleni wystöpujñ cenne gatunki ze wzglödu na swojñ osobliwoĈè, wiekowoĈè, a takĔe walory krajobrazowe w danym miejscu. Teren ten stanowi schronienie dla wielu gatun- ków ptaków i ssaków. Jest to miej- i rewaloryzacja studenci pod kierun-

kiem autora mogli zetknñè siö z real- nymi przypadkami zawilgocenia mu- rów, poznaè ich korozjö chemicz- nñ, biologicznñ i mechanicznñ. Zo- baczyli wystöpujñce na murach glony, porosty i mchy. Mogli zastosowaè zdobytñ wiedzö do projektowania ro- bót majñcych na celu likwidacjö zieleni inwazyjnej i okreĈlaè prace kon-

Ryc. 13. Schron remizowy – Sr 2 wg ryc. 5 (rys. J. Potyraäa) Fig. 13. The shed shelter – Sr 2 by fig. 5 (fig. J. Potyraäa)

(12)

sce o ogromnych walorach histo- rycznych i architektonicznych. MoĔe ono fascynowaè nie tylko miäoĈników fortyfikacji i edukowaè mäodzieĔ, ale równieĔ zachwycaè piöknem i przy- ciñgaè zwykäych spacerowiczów.

Wiekowe okazy drzew podkreĈlajñ dawne powstanie dzieäa, a wiöc jego oryginalnoĈè. Korzenie drzew jeĈli tylko nie rozsadzajñ murów to przy- czyniajñ siö do zwiökszenia spoisto- Ĉci gruntu skarp. Korony drzew zacie- niajñc mury zmniejszajñ destrukcyj- ne dziaäanie säoþca. Porastajñca waäy i fosy roĈlinnoĈè skäania do refleksji nad przemijaniem czasu, wĈród mro- ku zaroĈli wyobraĒnia wywoäuje mi- nione przeĔycia. W panujñcej tam ciszy moĔna znaleĒè ucieczkö przed skwarem upaäów i gwarem miasta.

Ale Ĕywioäowo porastajñca ten teren zieleþ powoduje zupeänñ defor- macjö przestrzennñ ukäadu obwaäo- waþ ziemnych i utrudnia odnalezienie obiektów fortecznych. Trudno zrozumieè ksztaät umocnieþ, a wiöc i ich funkcja staje siö trudna do wy- obraĔenia. Zieleþ jest równieĔ przy- czynñ destrukcji murów i skarp. Ko- rzenie rozsadzajñ strukturö budowla- nñ, uäatwiajñ penetracjö wody w gäñb Ĉcian i stropów, naraĔajñc na oddzia- äywanie niskich temperatur.

Bardzo waĔne jest zatem podjö- cie wäaĈciwych dziaäaþ dotyczñcych likwidacji zieleni i nowych nasadzeþ (ryc. 14, 15, 16).

Istniejñ tu równieĔ drzewa, któ- re zagraĔajñ swoim systemem korzeniowym strukturze muru. Do usuniö-

Ryc. 14. Przykäadowa analiza stanu zachowania (oprac. A. Rutkowska i A. Trepka)

Fig. 14. Sample analysis of the conservation status (elaboration of A. Rutkowska and A. Trepka)

Ryc. 15. Przykäadowa inwentaryzacja konserwatorska (oprac. A. Rutkowska i A. Trepka) Fig. 15. Sample conservation inventory (elaboration of A. Rutkowska and A. Trepka)

Ryc. 16. Przykäadowy projekt restauracji (oprac. A. Rutkowska i A. Trepka)

Fig. 16. Sample design of the restoration (elaboration of A. Rutkowska and A. Trepka)

(13)

cia w pierwszej kolejnoĈci: 1. klon jawor (Acer pseudoplatanus); 2. dñb szypuäkowy (Querqusrobur); 3. lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos);

4. klon pospolity (Acer plantonoides);

5. lipa szerokolistna (Tilia platyphyl- los); 6. brzoza brodawkowata (Betu- la pendula); 7. klon pospolity (Acer plantonoides); 8. jesion wyniosäy (Fraxinus exelsior); 9 -12. lipa szero- kolistna (Tilia platyphyllos)

PierĈcieþ rawelinów i kontrgard Ravelin and counterguard ring

Najmniejsze nasycenie drzewami, ale i tak siögajñce 90% wystöpu- je na kontrgardzie II, rawelinie Po- morze i kontrgardzie I. Okoäo 50%

drzew to okazy z lat 40. i 50. XX w.

PrzewaĔajñ klony. Najstarsze okazy drzew (okoäo 120 lat) wystöpujñ w pobliĔu wejĈè do kazamat, raweli- nów i kontrgard. Najwiöksze zakrze- wienie posiadajñ tereny póänocne oraz póänocno -zachodnie. Cenne gatunki krzewów najliczniej wystöpujñ na tych samych terenach. Zachodnia czöĈè posiada najbardziej gösty podszyt (ryc. 17, 18).

Fosa zewnötrzna Outer Moat

Dobry stan murów w fosie ze- wnötrznej znajduje siö w strefie póänocno -wschodniej, póänocnej i póänocno -zachodniej. Jedynie w rejonie rawelinu Pomorze i kontrgardy II wystöpujñ ubytki cegäy. Dno fosy jest w najgorszym stanie (kamienie, zakrzewienia, zadrzewienia) w czöĈci poäudniowo -zachodniej i póänocno- Ryc. 17. Przykäadowa wizualizacja (oprac.

A. Staszewska, N. Szponar, A. Romaniak, M. Lachowicz)

Fig. 17. Sample visualization (elaboration of A. Staszewska, N. Szponar, A. Romaniak, M. Lachowicz)

Ryc. 18. Przykäadowy plan ochrony konserwatorskiej (oprac. K. Poröbna i W. Sobieraj)

Fig. 18. Sample plan of the conservational protection (elaboration of K. Poröbna

(14)

Ryc. 19. Niszczñcy wpäyw zieleni na strukturö budowli (fot. J. Potyraäa) Fig. 19. The devastating impact of green on the building structure (photo by J. Potyraäa)

Ryc. 20. Zasób zieleni na wale gäównym fortu (rys. J. Potyraäa)

Istniejñ tu równieĔ drzewa, które zagraĔajñ swoim systemem korzeniowym strukturze muru.

Do usuniöcia w pierwszej kolejnoĈci: 1. klon jawor (Acer pseudoplatanus); 2. dñb szypuäkowy (Querqusrobur); 3. lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos); 4. klon pospolity (Acer plantonoides);

5. lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos); 6. brzoza brodawkowata (Betula pendula); 7. klon pospolity (Acer plantonoides); 8. jesion wyniosäy (Fraxinus exelsior); 9-12. lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos)

Fig. 20. Resources of the green on the main shaft of the fort (fig. J. Potyraäa)

There are also trees which threaten with theirs root system the structure of the wall. To remove -zachodniej. Jednak póänocne rejo-

ny fosy, bödñce ogólnie w dobrym stanie, zawierajñ sporo miejsc pod- mokäych. Ten najlepiej zachowany obszar fosy zewnötrznej nie obfituje w okazy cenne pod wzglödem wieku, gatunku czy wartoĈci krajobrazowych. Cztery stukilkudziesiöcioletnie döby rosnñ w rejonie rawelinu Mag- deburg. Okoäo 60% drzew pochodzi z poäowy ubiegäego stulecia.

Podsumowanie

Conclusion

Do najpilniejszych prac, jakie naleĔy przeprowadziè na terenie For- tu Prusy naleĔñ:

zabezpieczenie terenu kazamat przed dewastacjñ – odtworzyè:

wrota bram poterny (zew. i wew.), wrota bram do koszar na dzie- dziþcu;

usuniöcie zieleni inwazyjnej (drzewa i ich siewki) na elemen- tach murowych caäego obiektu (zwolnienie z opäat na rzecz gminnych funduszy ochrony Ĉro- dowiska);

oczyszczenie gäównych obwa- äowaþ (centralna gwiazda fortu) z zieleni piötra Ĉredniego i drzew do 25 cm obwodu w pierĈni- cy (zwolnienie z opäat na rzecz gminnego funduszu ochrony Ĉro- dowiska); dalsze dziaäania wyma- gajñ projektu architektoniczno- -krajobrazowego, uzgodnionego z konserwatorem wojewódzkim (ryc. 19, 20, 21);

(15)

usuniöcie zieleni piötra wysokiego i Ĉredniego na terenie fos, kontrgard i rawelinów wymaga projektu architektoniczno -krajobrazowego uzgodnionego z konserwatorem wojewódzkim, z przepro- wadzeniem wczeĈniejszej inwentaryzacji i stosownych ana- liz przyrodniczo -krajobrazowych;

zapewnienie nadzoru konserwa- torskiego przy budowlanych pra- cach remontowych i adaptacyj- nych (ryc. 22).

Jerzy Potyraäa Instytut Architektury Krajobrazu

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture

Wroclaw University of Environmental and Life Sciences

Literatura

1. Klose A., 1980, Festung Neise, Hagen.

2. Maäachowicz E., 1998, Fortyfika- cje pasma Sudetów, seria Fortyfika- cja, Wyd. Towarzystwa Przyjacióä Fortyfikacji, Warszawa -Kraków, t. V, s. 199–202.

3 . M a ä a c h o w i c z M . , 2 0 0 0 , Twierdza Nysa – stan zachowa- nia, wartoĈci, seria Fortyfikacja, Wyd. Towarzystwa Przyjacióä Fortyfi- kacji, Warszawa 2000, t. I, s. 19–21.

4. Potyraäa J., NiedĒwiecka -Filipiak I., 2004, Krajobrazowe walory Fortu Prusy na terenie Twierdzy Nysa, se- ria Fortyfikacja, Wyd. Towarzystwa Przyjacióä Fortyfikacji, Warszawa, t. XVI, s. 307–315.

5. Potyraäa J., 2008, Budowle z XVIII i XIX wieku na wale gäównym For- tu Prusy w Nysie [w:] „Architectus”, Wyd. Politechniki Wrocäawskiej, nr 2 (24), s. 51–60.

Ryc. 21. Zieleþ porastajñca fosö gäównñ fortu (fot. J. Potyraäa)

Fig. 21. Green growing on the main moat of the fort (photo by J. Potyraäa)

Ryc. 22. Autor w wirtualnej przestrzeni fortu (oprac. A. Staszewska, N. Szponar, A. Romaniak, M. Lachowicz)

Fig. 22. Author in the virtual space of the fort (elaboration of A. Staszewska, N. Szponar,