Stan środowiska morskiego Bałtyku i wyzwania związane z jego monitorowaniem zgodnie z Ramową Dyrektywą ws. Strategii Morskiej
Włodzimierz Krzymiński1, Małgorzata Marciniewicz-Mykieta2
1Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Morski w Gdyni, ul. Waszyngtona 42, 81-342 Gdynia,
2Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa e-mail: wlodzimierz.krzyminski@imgw.pl
1. Wstęp
Stan środowiska Bałtyku w rozumieniu identyfikacji odstępstw od stanu równowagi poszczególnych elementów był przedmiotem opracowań wykonywanych w ramach HELCOM od lat 80. XX. w. (HELCOM 1987, 1990, 1996, 2002, 2003). Kolejne oceny były głównym efektem wieloletnich badań monitoringowych prowadzonych przez państwa nadbałtyckie od 1979 roku w ramach wypełniania zobowiązań wynikających z Konwencji Helsińskiej. Początkowo obejmowały one głównie głębokowodną strefę otwartego morza, poza wodami terytorialnymi, a od 1999 roku objęły swym zasięgiem cały obszar Bałtyku zgodnie z postanowieniami Konwencji z 1992 roku (HELCOM 2014).
Oceny były uzupełniane opracowaniami dotyczącymi wyodrębnionego regionu, jak na przykład strefa przybrzeżna Bałtyku (HELCOM, 1993), czy też zagadnień mających podstawowe znaczenie dla zrozumienia procesów obiegu zanieczyszczeń związanych z bilansem wodnym Bałtyku (HELCOM, 1986) lub zidentyfikowanych problemów związanych z zanieczyszczeniem środowiska morskiego (HELCOM 2009, 2010a).
Zasadniczy przełom w podejściu do oceny stanu środowiska morskiego w europejskiej skali nastąpił w związku z przyjęciem przez Parlament Europejski i Radę roku Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW-2000/60/WE) z dniem 23. października 2000 roku (RDW 2000), a następnie Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej (2008/56/WE) z dniem 17.
czerwca 2008 r. (RDSM 2008). Jednym z ważniejszych zapisów tej drugiej był obowiązek przygotowania wstępnej oceny (Initial Assessment) oraz określenia granic dobrego stanu środowiska (ang. GES) dla całych obszarów morskich państw członkowskich Unii Europejskiej (rys. 1), w tym wód przejściowych i wód przybrzeżnych wyznaczonych w Polsce w ramach implementacji RDW (Krzymiński W. i inni 2004).
Podstawą do przeprowadzenia oceny były cechy (ang. descriptors) i kryteria dobrego stanu środowiska opracowane przez grupy specjalistów i zawarte w decyzji Komisji Europejskiej (Anon. 2010). Zakres dokumentu obejmujący zarówno najważniejsze elementy ekosystemów morskich oraz ocenę ich stanu obejmował także zagadnienia społeczno- ekonomiczne nierozerwalnie związane ze stanem środowiska morskiego.
W ramach HELCOM także inicjowano opracowywanie nowych ocen w ujęciu holistycznym z zastosowaniem innowacyjnych narzędzi do oceny wzajemnego powiązania stanu środowiska i czynników sprawczych (HELCOM 2010b) w zakresie eutrofizacji, substancji szkodliwych oraz bioróżnorodności dla okresu 2003-2007 (HELCOM 2010c), z wykorzystaniem nowych metod obliczeniowych np. w zakresie eutrofizacji (Andersen J. H. i in. 2006, Andersen J. H. i in. 2010).
Zgodnie z postanowieniami RDSM, Polska przygotowała wstępną ocenę (GIOŚ 2014a), która ostatecznie została przyjęta przez Komitet Rady Ministrów w 2014 roku, po
przeprowadzeniu konsultacji społecznych, co także było novum w procesie jej przygotowywania.
Rys. 1. Zasięg obszarów morskich podlegających monitoringowi i ocenie zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną i Ramową Dyrektywą ws. Strategii Morskich. Źródło: oprac. własne wg RDW i RDSM
2. Ocena stanu
„Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich polskiej strefy morza Bałtyckiego”
(GIOŚ 2014a) będąca kompleksowym opracowaniem dotyczącym polskich obszarów morskich jest wynikiem złożenia trzech prac wykonanych przez różne zespoły specjalistów z Oddziału Morskiego Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB i Instytutu Morskiego w Gdańsku, Morskiego Instytutu Badawczego PIB oraz Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków z ramach umów z GIOŚ.
Kolejne oceny są to coroczne opracowania wydawane od 2013 roku w formie publikacji książkowej, zawierające odrębne oceny poświęcone wodom przejściowym i przybrzeżnych oraz strefie otwartego morza (GIOŚ 2014b).
Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich została wykonana dla 11 cech – wskaźników opisowych:
C1 – różnorodność biologiczna,
C2 – gatunki obce,
C3 – komercyjnie eksploatowane gatunki ryb i bezkręgowców,
C4 – łańcuchy pokarmowe,
C5 – eutrofizacja,
C6 – integralność dna morskiego,
C7 – warunki hydrograficzne,
C8 – substancje zanieczyszczające i efekty zanieczyszczeń,
C9 – substancje szkodliwe w rybach i owocach morza,
C10 – śmieci w środowisku morskim,
C11 – podwodny hałas i inne źródła energii.
Wskaźniki opisowe (cechy) można podzielić na dwie grupy: wskaźników stanu (C1, C3, C4 i C6) oraz wskaźników presji (C2, C5, C7, C8, C9, C10 i C11). Wskaźniki opisowe wymienione w Decyzji Komisji (Anon. 2010) zostały zweryfikowane przez grupę roboczą HELCOM CORESET BD, która zaproponowała dla obszaru Morza Bałtyckiego zestaw wskaźników podstawowych tzw. core indicators. Harmonizacja regionalna dotyczyła również wydzielenia w Bałtyku wspólnych większych obszarów (podregionów) podlegających ocenie (rys. 2, tab. 1).
Rys. 2. Podakweny Morza Bałtyckiego wyznaczone w polskich obszarach morskich wg HELCOM CORESET BD oraz dodatkowe podakweny 38A i 35A przyjęte w ocenie.
Źródło: oprac. własne na podstawie GIOŚ
Tabela 1. Podakweny Morza Bałtyckiego wyznaczone wg HELCOM CORESET BD 2/2011 wraz z zaproponowanymi podakwenami w polskich obszarach morskich: 35A – polska część Zalewu Wiślanego i 38A – polska część Zalewu Szczecińskiego (GIOŚ 2014).
Nu mer
podakwenu
Nazwa angielska Nazwa polska
27 Eastern Baltic Proper Offshore waters
Wody otwarte wschodniej części Bałtyku Właściwego
33 Gulf of Gdańsk Offshore waters Wody otwarte Zatoki Gdańskiej 35 Gulf of Gdańsk Polish Coastal
waters
Polskie wody przybrzeżne Zatoki Gdańskiej
36 Bornholm Basin Offshore waters Wody otwarte Basenu Bornholmskiego 38 Bornholm Basin Polish Coastal
waters
Polskie wody przybrzeżne Basenu Bornholmskiego
62 Eastern Baltic Proper Polish Coastal waters
Polskie wody przybrzeżne wschodniej części Bałtyku Właściwego
35A Vistula Lagoon Polish part Polska część Zalewu Wiślanego 38A Szczecin Lagoon Polish part Polska część Zalewu Szczecińskiego
Wstępna ocena była przeprowadzona w pierwszej kolejności na poziomie wskaźników podstawowych, następnie opisowych, a na końcu grup wskaźników stanu i presji, których połączenie dało wynik końcowy oceny stanu środowiska morskiego.
W celu uwzględnienia obowiązującej klasyfikacji dla wód przejściowych i przybrzeżnych zgodnie z RDW przyjęto, że granicę pomiędzy dobrym (GES) a złym stanem środowiska (subGES) stanowić będzie dolna granica „stanu dobrego” wg klasyfikacji RDW (tab. 2). W ten sposób, każdy wskaźnik podstawowy był klasyfikowany w systemie 5- klasowym w odniesieniu do istniejących wartości referencyjnych, natomiast klasyfikacja końcowa dla danej cechy była wyznaczana na zasadzie agregacji (na ogół uśredniania) wartości liczbowych przypisanych klasom, a łączna ocena stanu dla danego podakwenu lub dla POM była średnią ważoną
Przyjęto, że stan GES został osiągnięty, gdy średnia wartości ocen wskaźników podstawowych w obrębie danego wskaźnika opisowego przekroczyła 3/5 maksymalnej, możliwej do uzyskania wartości, co odpowiada dobremu i bardzo dobremu stanowi ekologicznemu wg RDW. W niektórych przypadkach, szczególnie braku danych, zastosowano ekspercką metodę oceny (GIOŚ 2010).
Tabela 2. Współzależność klasyfikacji stanu środowiska wg Ramowej Dyrektywy Wodnej i Ramowej Dyrektywy ws. Strategii Morskiej (GIOŚ 2014a)
Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW)
Ramowa Dyrektywa
ws. Strategii Morskiej (RDSM) 5 Stan bardzo dobry Dobry stan środowiska (GES) 4 Stan dobry
3 Stan umiarkowany Stan niezadowalający/niepożądany (subGES)
2 Stan słaby 1 Stan zły
Ocena wskaźników stanu dla cech: C1, C3, C4, C6 oparta była praktycznie na pojedynczych wskaźnikach podstawowych, co wskazywało na poważną lukę w dotychczasowym programie monitoringowym. Inaczej sytuacja wyglądała w odniesieniu do wskaźników presji, gdzie było znacznie więcej dostępnych danych, jakkolwiek brakowało danych do oceny cech C2, C7 i C11. Z eksperckiej oceny wynikało, że ogólny stan dna morskiego jest dobry (C7), jakkolwiek wynik ten powinien być zweryfikowany odpowiednimi pomiarami, szczególnie wobec faktu znacznych zmian hydromorfologicznych wzdłuż polskiego brzegu. Z kolei w przypadku C10 (odpady) dane dotyczyły tylko brzegu morskiego.
Dobry stan środowiska określono w przypadku zanieczyszczenia substancjami szkodliwymi osadów i organizmów (C8) oraz ryb odławianych w celach konsumpcyjnych (C9). Także ocena stanu łańcucha pokarmowego (C4) wypadła dobrze, jednak w tym przypadku problemem był brak możliwości wyliczenia wielu wskaźników, które mogłyby wpłynąć na końcowy wynik.
Z uwagi na rozbieżność podziału polskich obszarów morskich wg HELCOM CORESET BD z podziałem na kwadraty statystyczne ICES i faktycznymi potrzebami rejonizacji oceny, w tabeli 3 wyodrębniono ocenę dla cechy 3, jako dotyczącą całości polskich obszarów morskich (POM) bez uwzględniania podakwenów (GIOŚ 2014a).
Tabela 3. Synteza oceny stanu środowiska morskiego dla poszczególnych podakwenów polskiej strefy Bałtyku (GIOŚ 2014a).
Wskaźniki opisowe stanu Wskaźniki opisowe presji Podakwen
Pow.
[km2] C1 C3 C4 C6 C2 C5 C7 C8 C9 C10 C11 Średnia
27 1,52 0,6
33 0,3 0,5
35 0,18 0,5
35A 0,04 0,5
36 2,5 0,7
38 0,05 0,4
38A 0,06 0,4
62 0,02 0,5
ocena POM
Rozpatrując stan środowiska w skali dobry (1) – zły (0) widać, że tylko stan wód otwartych Basenu Bornholmskiego (36) wyraźnie odpowiadał stanowi dobremu. W przypadku wód otwartych wschodniej części Bałtyku Właściwego wskaźniki opisowe rozkładają się przeważnie po 50%. W takim ujęciu najgorszy stan środowiska występuje w wodach otwartych Zatoki Gdańskiej (38) i Zalewu Wiślanego (38A).
2. Wyzwania
Ocena wstępna wykazała istnienie szeregu luk w wiedzy związanych z brakiem lub niedostępnością wiarygodnych danych w stosunku do obowiązującego zestawu wskaźników i kryteriów określonych w RDSM. Poza oczywistym brakiem danych pomiarowych, wynika z tego potrzeba optymalizacji zakresu przestrzennego i czasowego pomiarów dla uzyskania właściwej reprezentatywności wyników opisujących stan środowiska w powiązaniu z danymi dotyczącymi presji.
W 2013 roku Polska podjęła prace mające na celu opracowanie programu monitoringu wód morskich zgodnie z art. 11 RDSM, w celu przystosowania go do wymagań RDSM w zakresie wskaźników poddawanych ocenie, jak również ocenianych obszarów. Od 2015 roku nowy program został rozszerzony między innymi o monitoring gatunków ryb innych niż eksploatowane komercyjnie, ptaków i ssaków. Program uwzględnia także badania hydromorfologiczne oraz monitorowanie odpadów (C10) i hałasu podwodnego (C11).
Rozszerzono również zakres monitoringu substancji zanieczyszczających w zakresie cech C8 i C9 o nowe związki, ze szczególnym uwzględnieniem farmaceutyków, związków organicznych, rekomendowanych jako wskaźniki podstawowe i/lub substancje priorytetowe oraz o nowe lokalizacje poboru prób. Także program monitoringu dotyczący eutrofizacji w ramach C5 został poszerzony o nowe lokalizacje w celu poprawy reprezentatywności i wiarygodności ocen. Przewiduje się gromadzenie informacji i rejestrowanie nowo - pojawiających się gatunków obcych, których obecność powinna być kontrolowana w ramach cechy C2.
Wszystkie te działania będą stanowiły podstawę do przeprowadzenia kolejnej oceny w 2018 roku. Mają one poprawić w zasadniczy sposób zasób informacyjny o środowisku morskim, jednak z punktu widzenia administracji zarządzającej środowiskiem na rzecz
społeczeństwa, ważne jest nie tylko stwierdzenie stanu Bałtyku poprzez jego monitorowanie, ale istotne jest powiązanie przyczyn ze skutkami w celu stworzenia podstaw do sformułowania działań pozwalających na jego poprawę. Mechanizm ten znany pod skrótem D-P-S-I-R, czyli siły sprawcze, presje, stan, wpływ i reakcja, wciąż wymaga opracowania odpowiednich narzędzi obliczeniowych łączących te elementy w jeden ciąg przyczynowo skutkowy.
Literatura
Andersen J.H., Aigars J., Claussen U., Håkansson B., Karup H., Laamanen M., Łysiak- Pastuszak E., Martin G., Nausch G., 2006. Development of tools for assessment of eutrophication in the Baltic Sea. Balt. Sea Environ. Proc. No. 104, Helsinki Commission, Helsinki, 62.
Andersen J.H., Axe Ph., Backer H., Carstensen J., Claussen U., Fleming-Lehtinen V., Järvinen M., Kaartokalio H., Knuutila S., Korpinen S., Kubiliute A., Laamanen M., Łysiak-Pastuszak E., Martin G., Murray C., Mohlenberg, Nausch G., Norkko A., Villnäs A., 2010. Getting the measure of eutrophication in the Baltic Sea: towards improved assessment principles and methods. Biogeochemistry 106,137-156.
Anon. 2010, Decision 2010/477/EU, Commission Decision on 1st September 2010 on criteria and methodological standards on good environmental status of marine waters (notified under document c(2010) 5956), Official Journal of the EU L232 (EN)
RDSM, 2008, Dyrektywa 2008/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008, ustanawiająca ramy działań wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej), Dziennik Urzędowy UE L164 (PL).
RDW, 2000, Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing the framework for Community action in the field of water policy. Official Journal L 32 7/1 (EN).
GIOŚ, 2014a, Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich polskiej strefy morza bałtyckiego, Raport do Komisji Europejskiej, GIOŚ, Warszawa, 462.
GIOŚ, 2014b, Ocena stanu środowiska morskiego polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku na podstawie danych monitoringowych z roku 2013 na tle dziesięciolecia 2003-2012, GIOŚ, Warszawa.
HELCOM, 1986, M. Falkenmark (Ed.), Water balance of the Baltic Sea, Balt. Sea Environ.
Proc. No 16 B, Helsinki Commission, Helsinki, 174.
HELCOM, 1987, First periodic assessment of the state of the marine environment of the Baltic Sea area, 1980-1985; Background document, Balt. Sea Environm. Proc. No 17 B, Helsinki Commission, Helsinki.
HELCOM, 1990, Second Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the Baltic Sea, 1984-1988; Background document, Balt. Sea Environ. Proc. No 35 B, Helsinki Commission, Helsinki, 432.
HELCOM, 1993, First assessment of the state of the coastal waters of the Baltic Sea, Balt.
Sea Environ. Proc. No 54, Helsinki Commission, Helsinki,160.
HELCOM, 1996, Third Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the Baltic Sea, 1989-1993;Background document, Balt. Sea Environm. Proc. No 64 B, Helsinki Commission, Helsinki, 252.
HELCOM, 2002, Environment of the Baltic Sea 1994-1998, Balt. Sea Environ. Proc. No 82B, Helsinki Commission, Helsinki, 215.
HELCOM, 2003, The Marine Baltic environment 1999-2002, Balt. Sea Environ. Proc. No 87, Helsinki Commission, Helsinki, 46.
HELCOM, 2009, Eutrophication in the Baltic Sea - An integrated thematic assessment of the effects of nutrients enrichment and eutrophication in the Baltic Sea region, Balt. Sea Environ. Proc. No 115B, Helsinki Commission, Helsinki, 148.
HELCOM, 2010a, Hazardous substances in the Baltic Sea - An integrated thematic assessment of hazardous substances in the Baltic Sea, Balt. Sea Environ. Proc. No 120B, Helsinki Commission, Helsinki, 116.
HELCOM, 2010b, Ecosystem Health of the Baltic Sea 2003–2007: HELCOM Initial Holistic Assessment, Balt. Sea Environ. Proc. No. 122, 63.
HELCOM, 2010c, Towards a tool for quantifying anthropogenic pressures and potential impacts on the Baltic Sea marine environment: A background document on the method, data and testing of the Baltic Sea Pressure and Impact Indices. Balt. Sea Environ. Proc. No. 125, 72.
HELCOM, 2014, Manual for marine monitoring in the COMBINE programme, http://helcom.fi.
Krzymiński W., Kruk-Dowgiałło L., Zawadzka-Kahlau E., Dubrawski R., Kamińska M., Łysiak-Pastuszak E, 2004, Typology of Polish marine waters, [w:] Schernewski G., Wielgat M. Baltic Sea Typology, Coastline Reports 4. : 39-48.
