LUBLIN-POLONIA
VOL.VI,22 SECTIO FF 1988
Instytut Języka Polskiego PAN w Warszawie
Maciej GROCHOWSKI
O zasadach wyjaśniania znaczeń jednostek leksykalnych nieneutralnych stylistycznie
r
Принципы объяснения значений лексикальных стилистически не нейтральных единиц
» ч
On the Principles of Explaining the Meanings of Stylistically Not-neutralLexical Units
1. Współczesna stylistyka z punktu widzenia zakresu badań, a więc klas obiektów, które jej przedmiot konstytuuję,, a także z punktu widze
niastopnia zróżnicowania propozycji metodologicznych, jest dziedzinę wie dzy, której teren poszukiwań trudno jest dziś ogarnąć, a tym bardziej uporządkować. Badania w zakresie stylistyki - nauki interdyscyplinarnej, o niezwykle bogatej, sięgającej czasów starożytnych tradycji - wymagają ogólnohumanistycznych doświadczeń, znajomości wielu dyscyp n podsta-
1
*
*Świadczy o tym choćby zakres problemów omawianych w niektórych podręcznikach stylistyki polskiej, por. np. H. Kurkowska,S. Skorupka: Stylistyka pol
ska. Zarys, wyd. 2, Warszawa 1959; A. Wierzbicka,?. Wierzbicki:
Praktyczna stylistyka, wyd. 1, Warszawa 1968; M. R. Mayenowa: Poetyka teore
tyczna. Zagadnienia języka, wyd. 1, Wrocław 1974; T. Skubalanka: Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, wyd. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódź 1984, a także w zbiorach artykułów: Rosyjska szkoła stylistyki, red. M. R. Mayenowa, Z.
Saloni, Warszawa 1970; Poetyka t stylistyka słowiańska, red. S. Skwarczyńska, Wrocław 1973; Stylistyka polska. Wybór tekstów, wybór, oprać, i wstęp E. Miodońska-Brooks, A.
Kulawik, M. Tatara, Warszawa 1973.
250 Maciej Grochowski
wowych (nie tylko lingwistykii literaturoznawstwa) zarówno z synchronicz nego,jak i diachronicznego punktu widzenia.2
Podstawowe pojęcie stylistyki, a mianowicie pojęcie stylu, jest w różny sposób rozumiane. Sposób interpretacji tego pojęcia (a w związku z tym także przedmiotu stylistyki) zależy przede wszystkim od tego, do jakiego rodzaju klas obiektów jest ono odnoszone (można mówić o własności sty listycznej jednostki słownikowej, o styluwypowiedzi, zbioru wypowiedzi, o stylu autora, gatunku, prądu, epoki), a także od tego, zjakimi poziomami opisu systemu językowego i/lub tekstu jako wytworusystemu poziom opisu stylistycznego jest porównywany.
W tym artykule - wyłączniedla potrzeb interpretacji jednostek systemu leksykalnego - przyjmuję sposób rozumienia pojęcia stylu wynikający z następujących, najbardziej ogólnych przesłanek. Nadawca konstruując swoją wypowiedź może mieć do dyspozycji różne środki językowe, za pomocą których są przekazywane te same treści. Dokonuje więc on wyboru nie tylko treści i formy wypowiedzi, ale również wyboruspośródmożliwych sposobów wyrażania3 stosunku do rzeczywistości (wyboru środków wyrażania sądów, woli, emocji). Każdy z tych wyborów (semantyczny, gramatyczny, styli
styczny)jest zdeterminowany innymsystemem reguł (konwencji)językowych.
Wybór stylistyczny4 - uzależniony od wcześniejszego wyboru semantycz nego - jest podporządkowany społecznym normom zachowali językowych obowiązującym w określonych klasach sytuacji. Normy takie znajdują odzwierciedlenie w tekstach, styl bowiem jest właściwością tekstu. Sam
2Stylistyka należy do głównych dziedzin badań Profesor Teresy Skubalanki, Autorki rozpraw metodologicznych i syntez, a także dużej liczby artykułów naukowych; zob. np.
T. Skubalanka:-O pojęciu wyboru w stylistyce, Folia Societatis Scientiarum Lu- blinensis, sectio A-D, vol. 9/10, suppl., 1969/70, s. 15-20; i d. : O ekspresywności języka, Annales UMCS, sectio F, vol. 27,1972, s. 123-135; i d. : Ekspresywność języka a mowa po
toczna [w:] Poetyka i stylistyka słowiańska, red. S. Skwarcżyńska, Wrocław 1973, s. 177-183;
i d. : Założenia analizy stylistycznej [w:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturo
znawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, Kraków 1976, s. 250-273; i d. : Historyczna stylistyka języka polskiego.
3Wyrażania nie utożsamiam z komunikowaniem. Mówiący wyrażając jakąś postawę jest nastawiony na coś innego niż samo przekazanie informacji.
‘Koncepcje stylu jako wyborą środków językowych są szeroko rozpowszechnione w literaturze przedmiotu; zob. np. N. E. E n k v i s t : On Defining Style [w:] N. E. En- kvist,J. Spencer, M. J. Gregory: Linguistics and Style, Oxford 1964;
A. Bogusławski: Właściwości pragmatyczne wyrażeń równoznacznych. Projekt schematu, „Pamiętnik Literacki”, R. 64, 1973, z. 3, s. 121-151; M a y e n o w a : op. cit.
Zagadnieniu wyboru stylistycznego poświęciła Profesor T. Skubalanka odrębną pracę; zob.
Skubalank,a:O pojęciu wyboru w stylistyce. Por. też i d. : Historyczna stylistyka języka polskiego.
wybór stylistyczny możejednakdotyczyć również środków reprezentujących systemjęzykowy, na przykład podsystem leksykalny.
2. Z przyjętego założenia, zgodnie z którym styl traktuje się jako właściwość tekstu stanowiącą konsekwencję wyboru środków językowych, wynikazarówno, że wyrażenia językowe mogą być porównywane z punktu widzenia ich cech stylistycznych, jak i to, że cechy stylistyczne wyrażeń mogą być stawiane w opozycji do innych cech wyrażeń. W obu wypadkach należy przyjąć istnienie cech, które nie będą stanowiły podstawy przeciw
stawienia. Aby wydobyćistotę cechstylistycznychwyrażeń, należy oddzielić interpretację tych cech od interpretacji wyrażeń przeprowadzanych z innych punktów widzenia.
Wysuwam tu postulat konieczności traktowania analizy stylistycznej i analizy semantycznej wyrażeń jako dwóch odrębnych typów analiz, nawet jeśli dotyczą tych samych obiektówjęzykowych.5 Przemawia za tym z jed
nej strony odmiennośćmetod badawczych semantyki i stylistyki, az drugiej strony istnienie obiektów, które są opisywalne wyłącznie z punktu widzenia jednej z tych dziedzin, istnieją bowiem zarówno wyrażeniastylistycznieneu tralne(nie nacechowane),jak iwyrażenia semantycznie puste, astylistycznie nacechowane.
Celem tego artykułu jest przedstawienie paru refleksji metodologicz nych, jakie nasunęły się w trakcie poszukiwania adekwatnych sposobów wyjas'niania znaczeń jednostek leksykalnych nieneutralnych stylistycznie (reprezentujących przede wszystkim styl potoczny w szerokim rozumieniu tego pojęcia) z punktu widzenia potrzeb leksykografii. Zagadnieniesposobu interpretacji własności stylistycznych takich jednostek nie będzie tuw ogóle rozważane (zgodnie z przyjętym założeniem o konieczności oddzielenia ana
lizy stylistycznej od semantycznej). Wybór adekwatnych sposobów analizy semantycznej rodzi dostateczniedużo trudnychdo rozwiązania problemów.
3. Zakładam, że podstawowy sposób wyjaśniania znaczeń jednostek leksykalnych polega na ich definiowaniu oraz że definicje semant czne jed
nostek (w opozycji do innych możliwych typów definicji, np. g amatycz- nych czy pragmatycznych) służą prezentacji tego, co jest za pomocą jedno
6
5 W literaturze przedmiotu rozpowszechnione są również odmienne poglądy na ten te
mat. Por. np. A. Wierzbicka: Miejsce problematyki ekspresji w teorii seman
tycznej, „Pamiętnik Literacki”, R. 59,1968, z. 4, s. 97-119; S. G r a b i a s : O ekspre- sywności języka. Ekspresja a slowotwórstwo, Lublin 1981.
6Jednostkę leksykalną traktuję jako pojęcie nadrzędne (zakresowo) w stosunku do roz
powszechnionych terminów „leksem” i „związek frazeologiczny”; zob. o tym w:
M. Grochowski: Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Toruń 1982.
252 Maciej Grochowski
stek komunikowane (powiedziane). Przyjmuję rozpowszechnione w logice i metodologii nauk rozróżnienie definicji przedmiotowych i metajęzykowych.7 Zakładam ponadto, że definicje przedmiotowe mogą być definicjami roz
członkowanymi (definiens mastrukturę ciągu zbudowanego zjednostek se mantycznie prostszych niż definiendum i spełniającego wszelkie warunki poprawności logicznej) bądź nierozczlonkowanymi (definiens jestjednostką leksykalną reprezentującą nie większy niż definiendum stopień złożoności semantycznej). Przyjmuję także, iż oba typy definicji przedmiotowych mogą być definicjami równościowymi (jeśli między definiendum a defi- niensem zachodzi relacja równoznaczności) bądź nierównościowymi, czyli cząstkowymi (jeśli definiens jest hiperonimem bądź stanowi zbiór hipero- nimów definiendum).8 Na zasady stosowania wyróżnionych typów defini cji nałożone są pewne ogólne warunki preferencji: definicja metajęzykowa powinna być stosowana tylko wówczas, gdy nie da się wyjaśnić znacze nia danej jednostki za pomocą definicji przedmiotowej; spośród definicji przedmiotowych należy preferować definicje rozczłonkowane (a następnie nierozczłonkowane) równościowe.
Postulat wyróżniania definicji przedmiotowych nierozczlonkowanych rów
nościowychjest opartyna przypuszczeniu, iż istnieją w językach naturalnych jednostki leksykalne mająceswoje absolutnerównoznaczniki9 w zbiorze jed
nostek leksykalnych tych samychjęzyków naturalnych. Człony par (serii) jednostek równoznacznych pozostają wówczas względem siebie w opozycji
z punktu widzenia innych własności niż semantyczne.10 * Jedną z możliwych podstaw takich opozycji są własności stylistyczne jednostek. Obiejednostki tworząceparę mogąbyć stylistycznie nacechowane,alepodinnym względem, bądź tylko jedna z nichjest stylistycznie nacechowana.11
TRozróźnienie to rejestrowane jest przez różnych autorów za pomocą różnych nazw.
Wymienionych terminów używa np. J. Kmita; zob. J. K m i t a : Wyt/udy z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1973.
®Typy definicji przedmiotowych schaiakteryzowałem szerzej w: M. G r o c h o w- s к i : Podstawowe zasady definiowania wyrażeń w słowniku jednajęzycznym [w:] Wokół słownika współczesnego języka polskiego, Wrocław 1988, s. 45-62.
’Hipotezy o bliskoznaczności wyrażeń są niefalsyfikowalne; zob. o tym w: G ro
ch o w s к i : Zarys leksykologii... .
I0Zob. na ten temat w: Bogusławski: Właściwości pragmatyczne wyrażeń...
“Odmienny jest status par jednostek równoznacznych stylistycznie neutralnych, których użycie jest zdeterminowane wyłącznie przyzwyczajeniami nadawcy preferującego posługiwanie się określoną, jedną z dwóch jednostek. Na takie opozycje idiolektalne (por.
np. w istocie i istotnie, dość i dosyć) zwracał uwagę A. Bogusławski; zob. Bogu
sławski: Właściwości pragmatyczne wyrażeń..., s. 129.
4. W świetle przedstawionego rozumowania stawiam tezę, iż jednostki stylistycznie neutralne mogą pretendować do roli definiensówrównoznacznych z nimi jednostek stylistycznie nieneutralnych. Odwrócenie ról jedno
stek neutralnych i nieneutralnych stylistycznie jest pod groźbą błędnego koła niedopuszczalne. Byłoby ponadto sprzeczne z przyjętym założeniem, iż wybór stylistyczny jest uzależniony od wcześniejszego wyboru seman tycznego. Znaczenia jednostek neutralnych stylistycznie należałoby z ko lei wyjaśniać za pomocą definicji przedmiotowych rozczłonkowanych bądź definicji metajęzykowych. Można, jak się wydaje, przyjąć następujące defi nicje nierozczłonkowane równościowe przykładowych jednostek nieneutral
nych stylistycznie: bachor ’dziecko’, bajzel ’bałagan’,forsa ’pieniądze’, guzik prawda ’nieprawda’, kryminał ’więzienie’, ktoś bimba sobie na coś ’ktoś lek ceważy sobiecoś’, ktoś rąbnął kogośw coś ’ktoś uderzył kogoś w coś’, ktoś załatwił kogoś ’ktoś unieszkodliwiłkogoś’.
12
5. Postępowaniezgodne zezgłoszonym postulatem metodologicznym nie pozwala na rozwiązanie problemuwyjaśniania znaczeń ogromnej liczby ta
kichjednostek nieneutralnych stylistycznie,które nie mają' odpowiedników równoznacznych wśród jednostek neutralnych.13
Jeżeli niebudzi zasadniczych wątpliwości przypuszczenie,iż danajedno
stkanieneutralna stylistyczniejest jednostką znaczącą (że cośkomunikuje, a nie tylko wyraża), uzasadnione jest podejmowanie prób jej wyjaśniania za pomocą innych typówdefinicji niż definicja nierozczłonkowana równościowa (z zachowaniem wymienionych warunków preferencji). Bez względu jednak na stopień rozczłonkowania definicji nie mogą funkcji definiensa pełnić - zgo dnie z przedstawionymi założeniami - jednostki nieneutralne stylistycznie.
Nawet gdyby dałosię uzasadnić prawdziwość hipotez,iż między jednostkami takimi, jak na przykład ciamajda i ciapa, kanalia i szuja, tuman i matoł, pic na wodą i zawracanie głowy, Jak Boga kocham! i Jak pragn zdrowia!,
12Hipotezę taką postawiłem już wczes'niej (zob. Grochowski: Podstawowe za
sady definiowania...), nie przytoczyłem jednak przemawiających za nią argumentów, nie udokumentowałem jej także materiałem przykładowym. A. Bogusławski wysunął postu
lat charakterystyki semantycznej wyrażeń nacechowanych pragmatycznie za pomocą ich neutralnych synonimów. Zob. A. Bogusławski: Język w słowniku. Desiderata semantyczne do „Wielkiego słownika polszczyzn/, Wrocław 1988.
13Zastrzeżenie to dotyczy również takich jednostek, których neutralnych równoznaczni- ków - z przyczyn subiektywnych, mianowicie niepokony walnych trudności praktycznych - nie da się znaleźć. A. Bogusławski zwracał uwagę na fakultatywny charakter akomoda- cyjnej motywacji użycia wyrażeń językowych (»wyboru stylistycznego”). Zob. В o gus
ła w s к i : Właściwości pragmatyczne wyrażeń..., s. 129-134.
254 Maciej Grochowski
Masz ci los! i Masz babo kaftan!, Ale numer! i Alejaja!14, zachodzi rela
cja równoznaczności, oba członywymienionych par należałoby wykluczyć ze zbioru potencjalnychdefiniensów, a takżekomponentów definiensów.
Zestawianie par (serii) hipotetycznie równoznacznych jednostek nieneu- tralnych stylistycznie ma oprócz niewątpliwej wartości dokumentacyjnej również wartość poznawczą, ułatwia bowiem poszukiwanie jednostek neu tralnych,które mogłyby pretendować do roli równoznaczników bądź hipero- nimów jednostek badanych. Być może w analizie jednostek kanalia i szuja pomocne będą wyrażenia podły, nikczemny, a w analizie jednostek Masz babo kaftan! i Masz ci los! - ich przypuszczalne hiperonimy ’jestem zasko
czony’, ’coś dzieje się inaczej niż chcialbym, by się działo’. Hipotetyczne jednostki nacechowane stylistycznie typu cos jest do bani {chrzanu, kitu,
luftu) należałoby interpretowaćza pomocą hiperonimu ’cośjest złe’.
Niewątpliwie znaczące jednostki leksykalne, nieneutralne stylistycznie, takie, jak na przykład babka klozetowa15, ktoś' ma kaca, ktoś' zagiął kogoś na czymś, nie ma sprawy15, które nie mają, jak się wydaje, neutralnych równoznaczników, można byłoby wyjaśniać, przyporządkowując im definicje przedmiotowerozczłonkowane; por. na przykładwstępne propozycje takich definicji:
babka klozetowa’kobieta,która zajmuje się pobieraniem pieniędzy za korzy
stanie z toalety’, ;
ktoś ma kaca ’ktośczuje się źle z powodu wypicia większej (dla niego) ilości alkoholu’,
ktoś zagiął kogoś na czymś ’ktoś stwierdził, że ktoś inny nie wie, co odpo wiedzieć na to, o co ktoś pyta’,
nie ma sprawy ’mogę to zrobić bez trudności’.
Znaczenia wielu jednostek nieneutralnych stylistycznie da się zapewne scharakteryzować tylko za pomocą definicji metajęzykowych;por. naprzykład:
14Trzy ostatnie spośród wymienionych jednostek nie były rejestrowane w słownikach ogólnych współczesnego języka polskiego. Jednostkę Masz babo kaftan! podaje D. But
tler (zob. D. Buttler: Polskie słownictwo potoczne. IV. Frazeologia, „Poradnik Językowy” 1578, z. 1, s. 18), a jednostkę Ale jaja!- S. Kiełbasa (zob. S. K i e 1 b a s a:
Dictionary of Polish Obscenities, Buffalo 1978).
l5Jednostka nie notowana w słownikach ogólnych współczesnego języka polskiego, zo
stała zarejestrowana w pracy A. Bogusławski,!?. Garnysz-Kozło- w s к a : Addenda do frazeologii polskiej. Zeszyt wstępny, Edmonton-Alberta, 1979, ale bez definicji.
lcJednostka nie notowana w słownikach ogólnych współczesnego języka polskiego, zo
stała zarejestrowana w pracy: А. В o g u s ł a w s к i : O zasadach rejestracji jednostek języka, „Poradnik Językowy” 1976, z. 8, s. 356-364, ale bez definicji.
klituś-bajdus'’jednostka, za pomocą której ktoś stwierdza, iż nie aprobuje treści cudzej wypowiedzi’,
Ale numer!’jednostka wyrażająca spontaniczną reakcję najakieś zdarzenie, któregomówiący nie przewidywał’.17
6. Nieneutralne stylistyczniejednostki leksykalne, które są niewątpliwie semantycznie puste, a także takie, co do których istnieje uzasadnione przypuszczenie, iż niczego nie komunikują, nie mogą być w ogóle cha rakteryzowane z semantycznego punktu widzenia, a więc nie da się im przyporządkować żadnych definicji przedmiotowych. Najbardziej reprezen
tatywne podklasy jednostek semantycznie pustych, a zarazem nieneutral
nych stylistycznie,tworzą przekleństwa (por. np. Cholera! Do diabla! Ja
sny gwint! Kur zapiał! Psiakrew!) oraz niektóre typy interiekcji (por. np.
ach, bzz, cha, cha, cha..., frr, ojej ej, uf). Własności stylistyczne (bądź sze
rzej: pragmatyczne) takichjednosteknależałoby charakteryzowaćza pomocą definicji metajęzykowych i/lub specjalnych kwalifikatorów słownikowych.
18
19
20 Pojęcie kwalifikatora słownikowego, a także zasady konstruowania zhie
rarchizowanych systemów kwalifikatorów oraz korelacje między kwalifi
katorami a definicjami metajęzykowymi wymagają odrębnych rozważań zarówno z punktu widzeniametodologiistylistykileksykalnej, jak ipotrzeb współczesnej leksykografii synchronicznej.
t
Резюмe
Данная работа обосновывает следующие гипотезы: 1) лексикальные еди ницы не нейтральные стилистически должны объясняться при помощи равно
значных единиц стилистически нейтральных (дефиниции равенственных нера-
, I
• j ' --- - - г---
’’Charakteryzowanej jednostki nie należy utożsamiać z nierównoznaczną z n , jednostką Ale z kogoś numer! Jednostka ta (w przeciwieństwie do omawianej) była reji .trowana w słownikach współczesnego języka polskiego.
18Zob. na ten temat M. Grochowski: Wprowadzenie do analizy pojęcia prze
kleństwa, Acta Univ. Nicolai Copernici, Filologia Polska, 33 (w druku).
19Zob. na ten temat M. Grochowski: O miejscu interiekcji w systemie gra
matycznym języka (na przykładzie współczesnego języka polskiego) [w:] Prilozi ХП/2, 1987, s. 51-59.
"Można przypuszczać, iż dałoby się przewidzieć a priori, do jakich klas należą jednostki, które z reguły nie są stylistycznie nacechowane, a w związku z tym nie wymagają opisu za pomocą kwalifikatorów stylistycznych (por. np. wyrażenia liczbowe, nazwy jednostek miary, nazwy tytułów nadawanych ludziom, nazwy podstawowych kategorii epistemicz- nych i ontologicznych, przyimki, spójniki, partykuły).
256 Maciej Grochowski
счлененны х). 2) Единицы не обладающие равнозначными выражениями стили стически нейтральными нужно объяснять при помощи дефиниции расчлененных частичных или при помощи дефиниции метаязыковых. 3) Лексикальные еди
ницы не нейтральные стилистически являясь единицами семантически пустыми могут характеризоватся только из прагматической точки зрения (т. е. при по мощи метаязыковой дефиниции).
Summary
The paper is an attempt at justifying the following hypotheses: (1) stylistically not- neutral lexical units should be explained by means of equivalent stylistically neutral units (equivalent segmented definitions), (2) The units which do not have their stylistically neutral equivalents ought to be explained by means of segmented fragmentary definitions or by means of metalinguistic definitions. (3) Lexical units, stylistically not neutral, being semantically empty, may be characterized only from pragmatic point of view (by means of metalinguistic definitions).
