T O W A R Z Y S T W O M I Ł O Ś N I K Ó W L U B L I N A
K L U B M I Ę D Z Y N A R O D O W E J P R A S Y I K S I Ą Ż K I W L U B L I N I E
L U B L I N G R U D Z I E Ń 1977 u l . K r a k o w s k i e P r z e d m i e ś c i e 2 0
C Z A P K I
W lalach poprzedzających wybuch drugiej wojny ś w i a t o w e j na t e r e n i e lubelskiego Starego Miasta p o d j ę t e zostały roboty renowacyjne. Objęły one przede wszystkim Rynek, p r o j e k t o w a n o również odnowienie fasad ul. Grodzkiej, oraz Olej- nej, R y b n e j i Złotej. Przygotowano potrzebną d o k u m e n t a c j ą b u d o w l a n o - k o n s e r w a - torską, niestety działania w o j e n n e przerwały realizację w okresie, gdy roboty zmie- rzały do zakończenia w obrębie R y n k u .
Ówczesny K o n s e r w a t o r Wojewódzki dr Józef Dutkiewicz, inicjator tych prac myślał o ogarnięciu nimi całego Starego Miasta w obrębie d a w n y c h m u r ó w o b r o n - nych i otoczenia Z a m k u . Fotogramy p r e z e n t o w a n e na w y s t a w i e S t e f a n a Kiełszn:
mają z tymi zamierzeniami k o n s e r w a t o r s k i m i bezpośredni związek. W 1938 roku dr J. Dutkiewicz zlecił S t e f a n o w i Kiełszni w y k o n a n i e inwentaryzacji fotograficznej p a r t e r ó w kamienic ul. Nowej (obecnie Rady Delegatów), Kowalskiej i Szerokiej jako etapu wstępnego u p o r z ą d k o w a n i a tych ulic. Część negatywów w y k o n a n y c h wówczas zdjęć ocalała i widzimy je właśnie na wystawie.
Fotogramy te, w sposób w y j ą t k o w o żywy i bezpośredni oddają obraz i 'klimat t e j dzielnicy miasta. Pokazują one lubelskie stosunki społeczne, gospodarcze i n a - rodowościowe w latach poprzedzających drugą w o j n ę światową. Dla młodszego po- kolenia są one doskonałym obrazem przemian, jakie dokonały się w latach Polski Ludowej.
Chciałbym omówić n a j c i e k a w s z e fotogramy.
Kamienica przy ul. N o w e j 1 (obecnie nosi nazwę Rady Delegatów Robotniczych) była dziedziczną własnością dra E d w a r d a Scholtza i mieściła m.in. sklep J. Dymow- skiego (sklepy t e j branży nazywano mydlarniami), w k t ó r y m k u p o w a ł o się tak po- t r z e b n e w k a ż d y m domu naftę, mydło, świece. Sklep Dymowskiego r e k l a m o w a ł bardzo popularne wówczas mydło firmy Scłrichta i proszek do prania Radion, o k t ó - r y m u t a r t y slogan twierdził, że „sam pierze" (fot. nr 1 i 2).
Z a r a z za Ratuszem, wówczas mówiło się „za Magistratem" na miejscu dzisiej- szego s k w e r k u , odbywały się targi: tu chłopi z okolicznych wsi zjeżdżali z a r t y k u - ł a m i spożywczymi (sery. masło, j a j k a , , drób itp.) i stąd udawali się po zakupy.
T y m tłumaczy się obecność na fotogramach ludzi ze wsi, na których zresztą czato- wali właściciele licznych „wielobranżowych" sklepików i ich „naganiacze". T r u d n o tu było przecisnąć się. przez m r o w i e ludzkie, którego większość stanowili sprze- d a j ą c y .
Wnętrza, zazwyczaj maleńkich sklepików, wypełnione były po brzegi różnorod- nym t o w a r e m . Do m a x i m u m w y k o r z y s t y w a n o witrynę sklepową do r e k l a m o w a n i a posiadanego wyboru materiałów. D r e w n i a n e okiennice służyły także do przyciąga- j ą c e j wzrok reklamy.
5KOB
Przy ul. N o w e j 3 mieścił się sklep s p r z e d a j ą c y azapki i kapelusze, pod firmą
„Nowość". Na szyldzie n a d sklepem, w y m a l o w a n o n a j m o d n i e j s z e fasony kapeluszy i czapek. Żeby nie było wątpliwości n a d słowem „Nowość" dc*nalowano, mniejszy- m i literami, „Ostatnia", by upewnić k u p u j ą c e g o , że właściciel sklepu czuwa nad w s z y s t k i m i z m i a n a m i m o d y ! Co za wspaniały zresztą w y b ó r na w y s t a w i e ! <fot. nr 3).
„Skład M a t e r i a ł ó w Aptecznych i Farb", sukcesorów Kapla przy ul. N o w e j 3 był j a k to widać, świetnie zaopatrzony, szczególne miejsce z a j m o w a ł a r e k l a m a dosko- nałego mydła „ P a l m o l i v e " (fot. n r 4).
Bliskość placu t a r g o w e g o -uzasadniała istnienie na ul. N o w e j owocarni, h e r b a - ciarni, piwiarni i j a d ł o d a j n i . Witryny sklepowe wabiły oko s m a k o w i t y m i pączkami,
cukierkami, balonami, wodą sodową, butelkami z n a p o j a m i i r e k l a m a m i j a k : „10 groszy szklanka piwa KR V e t t e r a " (był to najlepszy b r o w a r lubelski). Jednocześnie p o j a w i a j ą się r e k l a m y o r i e n t u j ą c e nas, że z n a j d u j e m y się na terenie dzielnicy za- m i e s z k a ł e j przez Żydów. A więc, „Piwo, p o r t e r , miód, wędliny k o s z e r n e " oraz n a - pisy w języku ż y d o w s k i m . (fot. n r 6). Na ulicy Nowe i można się było szykownie u b r a ć . Szyld z napisem „Ubiory g o t o w e " spotykało się tu często, n a w e t sąsiadowały one ze sobą, lecz ich właściciele prześcigali się t y l k o n a w z a j e m w r e k l a m o w a n i u na szyldach n a j n o w s z y c h f a s o n ó w s p r z e d a w a n y c h ubiorów męskich i damskich, (fot.
n r 5 i 6).
P r z e d kamienicą przy ul. N o w e j 11 (należała ona w ó w c z a s do inż. J a n a K w a - piszewskiego) stoją d w i e uczennice z g i m n a z j u m p. W. A r c i s z o w e j (w białych cza- peczkach). I t u znowu ..Ubiory gotowe — męskie, d a m s k i e i dziecinne — ceny k o n - k u r e n c y j n e " . (fot. n r 7).
Sklepy, k t ó r e o g l ą d a m y zmieniały często właścicieli. Oto pod n r l l a d w i e pary okiennie z a m k n i ę t y c h i r e s z t k i n a p i s u „...do w y n a j ę c i a " , (fot. nr 9). W t y m s a m y m zespole jeszcze j e d n a „ P i w i a r n i a " z d o d a t k i e m „chrześcijańska". W lokalu, k t ó r y dziś z a j m u j e , j a k ż e p o t r z e b n y okolicznym mieszkańcom bar „Pod Koziołkiem" — ubiory gotowe (fot. n r 10). T u ż obok kiosk uliczny s p r z e d a w c y gazet i p a p i e r o s ó w — typ skromniejszy. Za uliczką, w lokalu w k t ó r y m o b e c n i e b a r mleczny, z n a j d o w a ł się b a r — sprzedaż wódek, pod k i e r o w n i c t w e m Eli Zaler. Na szybie w y s t a w y w y - m a l o w a n y potężny k u f e l piwa z w y l e w a j ą c ą się p i a n k ą , p o n i ż e j w s p a n i a ł a p o r c j a
„ z a g r y c h y " — s m a k o w i t e z w o j e kiełbasy, salceson, szynka! Wchodzącego do w n ę t r z a wita przy d r z w i a c h szyld z n a m a l o w a n y m wieśniakiem w półkożuszku w z n o s z ą c y m wysoko k u f e l piwa. (fot. n r 11).
W t e j dzielnicy u w a ż a n o , że p o t e n c j a l n e g o klienta należy d o k ł a d n i e p o i n f o r - m o w a ć o p o s i a d a n y m „ a s o r t y m e n c i e " t o w a r ó w już z d a l e k a widoczną r e k l a m ą . S p r z e - d a j ą c y w y r o b y żelazne pokazywał n a szyldzie n i e m a l wszystko: kosy, osełki, c y r k l e ,
młotki, obcęgi, heble, żelazka, zamki, kłódki, wszystko pięknie ułożone i „odrobio- ne". (fot. n r 13).
U zbiegu ul. N o w e j z Noworybną (fot. 14) widzimy d w i e n o w o n a b y w c z y n i e w r a - c a j ą c e do s w o j e j f u r m a n k i zostawionej na t a r g u ; w y d a j e się, że kobieta w k r a - c i a s t e j c h u s t c e jest p e ł n a wątpliwości, czy d o k o n a n e z córką z a k u p y były n a j - szczęśliwsze!
Zasada pokazania k l i e n t o w i możliwie n a j w i ę c e j p o s i a d a n y c h t o w a r ó w o b o w i ą - z y w a ł a powszechnie. „Bazar naczyń" F. W a j s b l e c h a (fot. 15) nie tylko n a m a l o w a ł na d r z w i a c h wiadro, miski i naczynia, ale resztę z posiadanych m a t e r i a ł ó w z a w i e -
sił jeszcze n a s z n u r k u w s a m y m wejściu. L e w a okiennica, p o m a l o w a n a jest w bia- ł o - c z e r w o n e ukośne pasy nad k t ó r y m i , tarcza z Orłem Polskim. To ślad f u n k c j o n u - j ą c e j tu, w pierwszych latach po wojnie, t r a f i k i z w y r o b a m i m a i o p o l u tytoniowego.
W d r z w i a c h z a k ł a d u f r y z j e r s k i e g o przy ul. N o w e j 23, (fot. nr 17) pełna obsa- d a — a więc f r y z j e r damski, męski i t e n w c i e m n y m u b r a n i u — c h ł o p a k do p o m o - cy — do rozrabiania mydła, z a m i a t a n i a r a z u r y i oczyszczenia u b r a n i a k l i j e n t ó w . Przy ul. N o w e j 23, rezydował m e c h a n i k F. G u r f i n k i e l , k t ó r y z a w i a d a m i a ł , że „ p r z y j - m u j e różnych maszyn do r e p e r a c j i i robót szwejsarskich", (fot. n r 19).
Ulica K o w a l s k a prowadziła koi n a j s t a r s z e j n i e i s t n i e j ą c e j części dzielnicy żydow- skiej — Podzamcza. J e j główną arterią była ulica Szeroka, z a b u d o w a n a o k a z a ł y m i
k a m i e n i c a m i , z nich kilka w y s t a w i o n y c h było w końcu X V I I I i pocz. X I X wieku.
K i l k u p i ę t r o w e k a m i e n i c e zamieszkiwało m r o w i e ludzi — każdy k ą t od piwnic po poddasze był w y k o r z y s t a n y do ostatecznych granic. Mieszkał t u znaczny p r o c e n t l u d - ności n a j b i e d n i e j s z e j .
U wejścia do sklepu spożywczego (fot. nr 24) stoi z a d u m a n y właściciel, po- tłuszczone szyby w drzwiach i z a n i e d b a n y u b i ó r sprzedawcy, nie pozwalają spodzie- w a ć się dobrego zaopatrzenia. W tej dzielnicy sklepy są już m n i e j „eleganckie",
aniżeli n a ul. Nowej.
Dzielnica żydowska Podzamcze otaczała dookoła wzgórze zamkowe. Od strony p o ł u d n i o w e j tworzyły j ą : od południa d w i e ulice — K r a w i e c k a i Podzamcze, od płd.- -zachodu zaś — ul. Z a m k o w a . Jeżeli ze S t a r e g o Miasta p a t r z y ł o się na Zamek o t a - czała go gęsta z a b u d o w a (fot. n r 26). Została ona całkowicie r o z e b r a n a w l a t a c h 1942—43. Wśród b u d y n k ó w m u r o w a n y c h , z n a j d o w a ł y się również d o m y d r e w n i a n e , wspaniałe p r z y k ł a d y m a ł o m i a s t e c z k o w e j ciesiółki. Ich u r o d a urzekła J a n a G u m o w - skiego, a r t . m a l a r z a , k t ó r y kilka najlepszych p r z y k ł a d ó w u t r w a l i ł w swoich autoli- t o g r a f i a c h z 1917 r o k u .
T u co k r o k o t w i e r a ł y się m o t y w y o w y j ą t k o w e j malowniczości, codzienne życie t e j dzielnicy uzupełniała swoistego r o d z a j u egzotyka i klimat! (fot. 27, 28). Pod- zamcze nie miało ani wodociągów ani kanalizacji, wszelkie nieczystości u s u w a n o do s t a l e cuchnących r y n s z t o k ó w i ś m i e t n i k ó w . Cały ten ł a d u n e k p r z y j m o w a ł a Cze- chówka, rzeczka p r z e p ł y w a j ą c e przez dzielnicę. O j e j kłopotach s a n i t a r n y c h mówi chociażby n a z w a przejścia ul. Z a m k o w e j nad ulicą Podzamcze — Zasrana Brama — (fot. 27).
B r a m a K r a k o w s k a i j e j otoczenie wabiły w z r o k swoją malowniczością. Widok w k i e r u n k u ul. G r o d z k i e j , czy na ul. Szambelańską pozwalał docenić n i e r e g u l a r n y układ u r b a n i s t y c z n y Starego Miasta. W ą s k i e j i k r ę t e j uliczki S z a m b e l a ń s k i e j nie omijał żaden s z a n u j ą c y się malarz. L a t a r n i e gazowe, n a rogach ulic sprzyjały za- m i e r z o n y m l u b niezamierzonym spotkaniom, (fot. 36 i 37).
O t e m p i e życia miasta i zamożności jego mieszkańców w okresie m i ę d z y w o j e n - n y m mówiły... dorożki. F o t o g r a m n r 39, p o k a z u j e postój dorożek k o n n y c h na ul. E w a n - gelickiej (ob. Waryńskiego) przy rogu K r a k . Przedmieścia. C m e n t a r z kościelny o b - wiedziony był w t e d y wysokim m u r e m ceglanym. Śpiący dorożkarz i znudzony koń, d a r e m n i e oczekują n a klienta.
I wreszcie coś dla młodzieży. Oto dziewczęta z P.W, (przysposobienia w o j s k o - wego) dziarskim krokiem defilują K r a k o w s k i m Przedmieściem w czasie jednego ze ś w i ą t narodowych. Nie obyło się oczywiście bez pokazania zespołów w s t r o j a c h ludowych.
P a t r z ą c n a t e f o t o g r a m y S t e f a n a Kiełszni m a m y świadomość tego, że oto oglą- d a m y w y c i n e k o b r a z u epoki minionej, k t ó r a już nie wróci!
I jeszcze kilka fotogramów z l a t 1944—1949, pierwszych lat usuwania zniszczeń i skutków o k u p a c j i . Oto dwa f o t o g r a m y (nr 44 i 45) w y k o n a n e 24 lipca 1944 r. w jed-- nej z cel baszty z a m k o w e j . P r z e t r z y m y w a n i w h i t l e r o w s k i e j każni więźniowie, zo- stawiali ślad swojego tu pobytu. Często była to jedyna wiadomość, która miała do- trzeć do najbliższych.
P o d c z a s d z i a ł a ń w o j e n n y c h we w r z e ś n i u 1944 r o k u u l e g ł o zniszczeniu o t o c z e n i e B r a m y K r a k o w s k i e j . O g l ą d a n a , od s t r o n y w y p a l o n e j ul. J e z u i c k i e j (obecnie T r y -
b u n a l s k i e j ) , p o z b a w i o n a o b u d o w y , z a s k a k i w a ł a s w y m i p r o p o r c j a m i (fot. 47). I n t e - r e s u j ą c y m a k c e n t e m a r c h i t e k t o n i c z n y m pl. B e r n a r d y ń s k i e g o (obecnie pl. Wolności) b y ł a w o d o c i ą g o w a wieża c i ś n i e ń w y s t a w i o n a t u w 1899 r. Z e w z g l ę d ó w n a zniszcze-
nie i b r a k p r z e z n a c z e n i a r o z e b r a n o ją w 1946 r.
Nalot h i t l e r o w s k i e g o l o t n i c t w a w dniu 9 w r z e ś n i a 1939 r. d o k o n a ł z n a c z n y c h zniszczeń w ś r ó d m i e ś c i u L u b l i n a . Na K r a k o w s k i m P r z e d m i e ś c i u zostało z b o m b a r d o - w a n y c h l w y p a l o n y c h k i l k a b u d y n k ó w . Między i n n y m i H o t e l „ W i k t o r i a " z n a j d u j ą c y się obok kościoła k a p u c y n ó w .
S t e f a n Kiełsznia u r o d z i ł się w L u b l i n i e w 1911 r o k u i t u m i e s z k a d o d z i s i a j . Fotografią z a j m u j e się od p o n a d 40 lat, to znaczy, że f o t o g r a m y p r e z e n t o w a n e n a w y s t a w i e p o w s t a ł y n a p o c z ą t k u jego z a i n t e r e s o w a n i a f o t o g r a f i ą . B r a ł u d z i a ł w 20 w y s t a w a c h i w 18 z d o b y ł n a g r o d y l u b w y r ó ż n i e n i a . N i e w ą t p l i w y to d o w ó d p o z i o m u p r e z e n t o w a n y c h f o t o g r a m ó w .
O b e c n a w y s t a w a jest pierwszą J e g o w y s t a w ą o j e d n o r o d n e j t e m a t y c e l u b e l s k i e j . T o w a r z y s t w o Miłośników L u b l i n a d z i ę k u j e s e r d e c z n i e A u t o r o w i za b e z i n t e r e s o w n e p r z y g o t o w a n i e f o t o g r a m ó w i ich u d o s t ę p n i e n i e .
Henryk G a w a r e c k i
Spis prac
1. Ulica Rady Delegatów ( d a w n i e j ul. Nowa) 1 kamienica własność d r . E. Scholtza
2. Ul. Nowa 1 3. Ul. N o w a 3 4. Ul. Nowa 3 5. Ul. N o w a 7 6. Ul. N o w a 9
7. Ul. Nowa 11 (wł. inż. J a n Kwapiszewski) 8. Ul. Nowa 11a
9. Ul. Nowa 11a
10. Ul. Nowa 13 (Rady Delegatów 15) 11. Ul. Nowa 13
12. Ul. Nowa 17 13. Ul. N o w a 17 14. Ul. N o w a 19 15. Ul. N o w a 21 16. Ul. N o w a 21
17. Ul. N o w a 23 18. Ul. Nowa 23 19. Ul. Nowa 23 20. Ul. K o w a l s k a 2 21. Ul. K o w a l s k a 2 22. Ul. K o w a l s k a 2
23. Ul. Szeroka (nieistniejąca) 12 24. Ul. Szeroka 28
25. Ul. Szeroka 30
26. Z a m e k od s t r o n y ul. P o d w a l e 27. P o d w ó r z e przy ul. K r a w i e c k i e j 28. Ul. K r a w i e c k a , p r z e r w a obiadowa 29. P o d w ó r z e na Podzamczu
30. Na rogu ul. Podzamcze i S z e r o k i e j (Porta Sordida) 3 1 . N a u l . Z a m k o w e j ( n a d Za...aną Bramą)
32. Ul. P o d w a l e
33. Widok z B r a m y K r a k o w s k i e j na S t a r e Miasto 34. Widok z B r a m y K r a k o w s k i e j na ul. S z a m b e l a ń s k ą 35. Ul. S z a m b e l a ń s k a
36. Wieczorem w Rynku pod n r . 14 (róg Gruella) 37. Wieczorna pogawędka t a m ż e
38. Widok z B r a m y K r a k o w s k i e j na K r a k . Przedmieście
39. Ul. Ewangelicka (róg Krak. Przedmieścia — Postój dorożek 40. Dziewczęta z P W m a s z e r u j ą K r a k o w s k i m Przedmieściem 41. S t r ó j kszczonowski był popularny już przed wojną
42. Droga do d w o r k u Kościuszki na S ł a w i n k u 43. Baszta na zamku lubelskim 1956
44. Napisy w j e d n e j z cel baszty, w y r y t e przez więźniów 45. Napisy w e w n ę t r z u baszty z a m k o w e j fot. 24 VII 1944 r.
46. B r a m a K r a k o w s k a od zachodu, 1944 r.
47. Brama Krakowska, widziana poprzez ruiny ul. Jezuickiej 1949 48. Otoczenie Bramy K r a k o w s k i e j w 1949 r.
49. Nieistniejąca ul. Pijarska, z wieżą ciśnień na placu B e r n a r d y ń s k i m (obecnie plac Wolności), 1946
50. Ruiny hotelu „Wiktoria" na K r a k . Przedmieściu, 1949 r .
K o m i s a r z w y s t a w y - S T E F A N K I E Ł S Z N I A
T e k s t k a t a l o g u - H E N R Y K G A W A R E C K I O p r a c . g r a f i c z n e - R Y S Z A R D T K A C Z Y K
D r u k - O f i c y n a W D K L u b l i n 6 2 4 - 7 7 J - 6 n . 1 5 0
