Z D E N É K S L Â D E K
Czechosłowacka partia narodów o-demokratyczna (1918— 1938) *
Czechosłow acka p a rtia narodow o -dem o kraty czna b yła jed n y m z ele
m entów składow ych b u rżu azyjn eg o system u politycznego R epubliki Cze
chosłow ackiej. Sw ą p o lity k ą, a do pew nego stopnia rów nież składem perso n aln y m rep rezen to w ała czeski k a p ita ł przem ysłow y, szczególnie zaś bankow y. W ram ach czeskiego obozu m ieszczańskiego (prócz narod o w ej d em ok racji n ależały do niego: R ep u blik ań sk a P a rtia L ud u Rolniczego i D robnego C hłopstw a [R epublikańska s tra n a zem ëdélského a m aloro ln ic- kého liduj, czyli agrariusze, zw iązana z k lerem k ato lickim Czechosło
w acka P a rtia Ludow a [Ceskoslovenskâ stra n a lidovâ] oraz Czechosłow ac
ka R zem ieślniczo-K upiecka P a rtia S ta n u Średniego [Ceskoslovenskâ żiv- nostnicko-obchodnickâ strana. stredostavovskâ], zajm o w ała m iejsce n a sk ra jn e j praw icy. K o nsek w en tn ie w ystęp o w ała p rzeciw rew o lu cy jn em u ruchow i robotniczem u i p rze jaw ia ła zdecydow anie w rogą postaw ę wobec Zw iązku Radzieckiego. Je d en z elem entów jej p o lity k i stan o w ił rów nież doprow adzony do sk rajn ości nacjonalizm , będący ideologią hegem onii czeskiego k a p ita łu w R epublice Czechosłow ackiej; szerm u jąc hasłam i szow inistycznym i usiłow ała też pozyskać w a rstw y ludow e. Ju ż od p ierw szych chw il istn ien ia narodow ej d em ok racji w jej kołach kierow niczych w ystępow ały te n d e n c je w rogie n ie ty lk o rew o lu cy jn em u ru ch o w i ro bo t
niczem u, ale tak że system ow i d em o k racji b u rżu a z y jn e j. L ogicznym p ro d u ktem rep re z en to w a n y c h przez tę p a rtię in teresó w i poglądów n a istotę w ładzy b yła początkow o stopniow a, a w lata ch trz y d z ie sty c h coraz szyb
sza faszyzacja. W po ró w n an iu z in n y m i czeskim i p a rtia m i m ieszczański
mi i refo rm isty czn y m i n aro d o w a d em o k racja b yła stro n n ictw e m n ie licznym . W b u rżu a z y jn y c h ko alicjach odgryw ała jed n a k w ażną rolę, a ty m sam ym w y w ierała znaczny w p ły w n a k ie ru n e k rozw oju i losy pierw szej rep u b lik i.
W lite ra tu rz e histo ry cznej b ra k jest całościowego om ów ienia dziejów narodow ej dem ok racji w p ierw szej republice. P u b lik a c je o działalności stro n n ictw a ogłoszone przez jego działaczy m ia ły zad an ia propagandow e i m ożna w y k o rzy stać je ty lk o jako m ate ria ł *. O m ów ienie n iek tó ry ch w ycinków dziejów narodow ej d em o k racji m ożna znaleźć w p racach syn
tetycznych b u rżu azy jn y ch h isto ry k ó w czechosłow ackich (szczególnie w p rac a c h Z. T o b o ł k i , J. O p o ć e n s k i e g o , F. P e r o u t k i , J. W e r s t a d t a , K. K r o f t y i in.). P ra ce te, jak rów nież liczne p u blikacje zw iązane z biog rafią J. K r a m ä r a 2, stan o w iły jed en ze sk ładni-
* Tłum aczył Piotr G o d l e w s k i .
1 Zob. m.in.: Desetileti Ceskoslovenské nàrodni demokracie. Publikace к praz- skému sjezdu strany 13. a 14. dubna 1929, Praha 1929; Fr. H o d â c , Deset let Νά- Todniho sjednoceni, Praha 1935.
2 Zob. bibliografia zamieszczona w studium K. H e r m a n a i Z. S l â d k a , Slovanskâ politika KarTâ K ram âfe , „Rozpravy CSAV”, Praha 1971.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM LX V III, 1977 zesz. 3.
5 1 4 ZDENËK SLADEK
ków w a lk i ideologicznej oraz w alk i o w ładzę m iędzy tzw . zam kow ym (tzn. zw iązanym z p rezy d en tem M asarykiem , a na stę p n ie Beneśem) a k ram arzo w skim skrzy d łem czechosłow ackiej burżuazji; w spólną ich cechą b y ł b rak klasow ej an alizy działalności narodow ej dem o k racji i ca
łego sy stem u b u rżu a z y jn e j d e m o k racji w R epublice Czechosłow ackiej.
Z lite r a tu r y zagranicznej trz e b a w ym ienić stu d iu m H. L e m b e r g a 3, k tó ry om aw ia narodow ą d em ok rację jako jed n ą z tzw . k o n serw aty w n y ch p a rtii R epubliki Czechosłow ackiej. Je g o u jęcie je s t pod w ielom a w zglę
dam i zbieżne ze sp o ty k an y m zazw yczaj w tzw . zam kow ej h istoriografii b u rżu a z y jn e j.
H isto rio g rafia m arksistow ska zajm ow ała się n aro dow ą dem okracją om aw iając cało k ształt m iędzy w ojen n ych dziejów R epubliki Czechosło
w acji, bądź też w y b ra n e ich o k resy lu b zagadnienia 4. Celem niniejszego stu d iu m jest całościow e p rze d staw ie n ie rozw oju narod ow ej dem okracji w ok resie m ięd zy w o jenn ym i poszerzenie w te n sposób an a lizy system u politycznego pierw szej rep u b liki.
*
H istoria narodow ej dem o k racji rozpoczyna się w istocie w okresie, kied y p rzeb ieg p ierw szej w o jn y św iatow ej i rozw ój sy tu a c ji politycznej n a ziem iach czeskich sk ło niły przyw ódców stro n n ic tw czeskich d o akcen
to w an ia p o lity k i rad y k a ln ej, tzw . a n ty a k ty w isty c z n ej. Z now ą o rie n tac ją w iązały się podejm ow ane w ciągu ro k u 1917 p róby tw o rzen ia now ych bloków i p a rtii politycznych. J e d n y m z n astę p stw ow ych p rzesunięć — i w znacznym sto p n iu jed y n y m -— było założenie w lu ty m ro k u 1918 Czeskiej D em o k racji P raw n o p ań stw o w ej [Ceskâ stâ to p râ v n i dem okracie].
P a rtia t a pow stała w w y n ik u połączenia stro n n ictw a m łodoczeskiego (K. K ra m â f, A. Ras in, F r. Sis, Fr. M areś, F ra n ta , J a r. K vapil, В. Bećka, J. M etelka, B. Nëmec), P ra w n o p a ń stw o w e j P a rtii P ostępow ej [Stâto- p râv n i p c k ro k o v â strana] (V. D yk, A. H ajn, A. K alina, К . S. Sokol, J. Skala), p a rtii realisty czn ej (Fr. D rtin a, J . H erben, J . M atouśek, J. Schieszl, P. Sarnal) i p a rtii ludow o-postępow ej n a M oraw ach (J. Bu- d insky, K. Engliś, B. Klac, A. i J. S trân scy ) 5.
Na czele now ej p a rtii s ta n ą ł K. K ra m â f, rów nież inne kierow nicze stanow iska w h iera rc h ii p a rty jn e j znalazły się przew ażnie w rękach m łodoczechów 6. We w rz e śn iu 1918 r. zebrał się zjazd ziem skich kom i
tetó w w ykonaw czych Czeskiej D em okracji P raw n o p ań stw o w ej z Czech i M oraw. Z adaniem jego było u sta le n ie koncepcji politycznej nowego stro n n ic tw a z p u n k tu w id zen ia dalszego rozw o ju s y tu a c ji. P rzyw ódcy
3 H. L e m b e r g , Die tschechoslowakischen K on se rvative n 1918— 1938 [w:]
Aktu e lle Forschungen u m die Erste Tschechoslowakische R epublik , München — Wien 1969, s. 113 inin.
4 N ajbliższe «m awianego tem atu jest w spom niane już studium K. H e r m a n a i Z. S l â d k a o K. K ram âf u. Ponadto: T. V o j t é с h, Politické n âzory Viktora Dyka, „Cesikoslovenskÿ ćasopis historickÿ” 1973, mr 2; V. P e ś a , K otâzce poiâtku faSistického hnutî v ceskych zemich, „Casopis M atice m oravské” 1953, s. 210 nn.;
zbiór P r is p e v k y k dejinâm fasizm u v C eskoslovensku a v M ad’arsku, B ratisla
va 1969.
5 P olitycy ci podpisali proklamacją pow iadam iającą o utw orzeniu stronnictwa n arod owo - d emokrat y cznego. Opróoz wym ienionych ugrupowań do narodowej de
m okracji przyłączyła .!j>ię rów nież część staroczechów z L. Noväkiem , V. Pospiśilem i J. Brabcem na czetó. Zob. art. A. H a j n a z okazji rocanicy utw orzenia Czecho
słow ackiej Narodowej Dem okracji („Nârodni listy ” z 12 grudnia 1929).
W iceprezesam i byli J. Budinsky, A. Hajn, A. RaSin i P. S śm ał; sekretarzami:
J. M atouśek, Fr. Sis, К. St. Sokol i J. Strânskÿ (D esetileti Ceskoslo venské nârodni demokracie, s. 13).
CZECHOSŁOWACKA PA R TIA NARODOWO-DEMOKRATYCZNA
stro n n ictw a rep rezen to w ali rad y k a liz m w d u ch u tra d y c ji m łodoczeskich.
D om agali się kateg o ry cznie utw o rzen ia sam odzielnego p ań stw a czecho
słowackiego, nie precyzow ali jed n ak , czy m ają n a m yśli sam odzielność w ram a ch A ustro-W ęgier, czy też poza nim i. Jednoznacznie n ato m iast w ypow iadali się za p orządkiem p ry w a tn o k a p ita listy cz n y m ; jed y n ie z sze
regów d elegatów b rn eń sk ic h w yszły propozycje refo rm społecznych.
W now e życie p aństw ow e Czechów i Słow aków n arod o w a d em okracja w kraczała z siln y m poczuciem swego znaczenia. W Tym czasow ym Zgro
m adzeniu N arodow ym , utw o rzo n ym w edług klucza politycznego z 1911 r., była licznie rep rezen to w an a '. W rządzie zasiadało z jej ram ien ia dw óch m inistrów : A. R aśin kierow ał M in isterstw em Finansów , A. S trâ n s k ÿ zaś — M in isterstw em H andlu. Na czele rząd u s ta n ą ł K. K ra m â r, w a u re o li m ęczennika sp raw y narodow ej, p rzy p o m n ian ej raz jeszcze w zw iązku z zaęnachem dokonanym n a niego w początkach 1919 r.
W m arcu 1919 r. zebrał się I zjazd narodow ych dem okratów , k tó ry uchw alił p rzy jęcie now ej, ostatecznej już nazw y p artii: Czechosłow acka N arodow a D em okracja [C eskoslovenskâ n â ro d n i dem okracie]. W iele u w a
gi pośw ięcono na zjeździe p rogram ow i stro n n ictw a. O kreśliło się ono ja ko p a rtia narodow a, rep re z en tu ją c a in te resy całego n arodu , dem o k ra
tyczna i postępow a. W sferze gospodarki opowiadało się za system em dem okracji gospodarczej, k tó ra m iała u trzy m ać uk ład p ry w a tn o k a p ita - łistyczny, ale łagodzić przeciw ieństw a klasow e. W dokum encie p ro g ra m ow ym znalazł się naw et p o stu la t uspołecznienia m a ją tk u o znaczeniu ogólnonarodow ym , jak lasy, kopalnie, źródła lecznicze, koleje, h u ty i w ielk ie latyfiń idia. Zalecano p o p ieran ie zespołowych fo rm gospodaro
w ania — spółdzielni, a naw et głoszono hasło: „K to nie p rac u je, niech nie je!” . Z upełnie jednoznacznie w ypow iedziała się Czechosłow acka N a
rodowa D em okracja przeciw socjalizm ow i i rew olu cji. Z arazem z jej prog ram u w ynikało, że przyw ódcy narodow ych dem okratów spodziew ają się zyskać p oparcie w szy stk ich w a r s :w ludności — rolników , rzem ieślni
ków i kupców , niższych fu n k cjo n ariu szy , u rzędników , nauczycieli, in te ligencji i n aw et robotników . C zechosłow acka N arodow a D em o kracja m ia
ła stać się p a rtią całego naro d u , re p re z e n tu ją c ą w szystkie k lasy spo
łeczne. W p o lity ce zagranicznej opo· via dała się po s tro n ie zw ycięskich m ocarstw E n ten ty, a jednocześnie za ideą solidarności S ło w ia n 8.
U chw alone p rzez I zjazd d o k u m en ty program ow e n osiły p iętn o cza
sów, w k tó ry c h pow stały. K oncepcja r a r t ii całego naro d u , zrzeszającej w szystkie k lasy i w arstw y , by ła anach ro nizm em już w lata ch przed w o jennych. P o stu la ty refo rm socjalnych stanow iły odpowiedź n a silne w rzenie społeczne, c h a ra k te ry sty c z n e d la okresu po u zy skaniu niepod
ległości. Oblicze klasow e Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji u ja w niło się zresztą już w kró tce w p ra k ty c e polityczn ej. K. K ra m â r, k tó ry na początku 1919 r. w y jech ał na p a ry sk ą k o n feren cję pokojow ą, gorliw ie zabiegał o udział C zechosłow acji w in te rw e n cji a n ty ra d z ie c k ie j9. P oli
tyka ta, p o pierana przez czechosłow acką reak cję, w yw oływ ała coraz sil
niejszy opór m as ludow ych, k tó ry m przew odzili rew o lucy jnie n a stro je n i robotnicy — podobnie jak polityk a finansow a A. Raśina, prow adzona
7 Na ogólną liczbę 270 członków Tym czasowego Zgromadzenia Narodowego n a
rodowi dem okraci m ieli w nim 39 ‘przedstaw icieli.
8 Program Ceskoslovenské nârodni dem okracie schvâlenÿ va ln y m sje zdem Urany dne 25. bfezn a 1919, Praha 1919.
9 S zczegóły w: Z. S l â d e k , K. K r am âr a Rusko v roce 1919, „Slovanské h isto- rické Studie” t. IX , 1972, s. 145— 198.
ZIXENËK SLADEK
w in te resie czeskiego w ielkiego k a p ita łu 10. Czołowych działaczy Czecho
słow ackiej N arodow ej D em okracji słuszn ie uw ażano za przedstaw icieli b u rżu azji, p rag n ącej pchnąć lu d czechosłow acki przeciw ko siłom rew o
lu c y jn y m w Rosji, odpow iedzialnej za chaos gospodarczy i n ędzę mas lu dow ych w k raju .
W te j s y tu a c ji n a ra s ta ły k o n flik ty m iędzy poszczególnym i ugrupo
w aniam i k oalicji rządow ej. P rzy w ó d cy Czechosłow ackiej N arodow ej De
m o k racji w ierzyli, że ich stro n n ictw o posiada szeroką bazę społeczną, i sam i spow odow ali k ry zy s gabinetow y, odw ołując sw oich m inistrów . J e d n ak ż e w czerw cow ych w y b o rach do ra d gm inn y ch Czechosłow acka N arodow a D em okracja u zyskała zaledw ie 8,2% głosów. B yła to niespo
dziew ana klęska. N arodow a d em o k racja znalazła się w opozycji do no
wego rz ą d u k o alicji „czerw ono-zielonej” (tzn. złożonego z socjaldem okra
tów, socjalistów n aro dow ych i ag ra riu sz y — oraz z re p re z e n ta c ji sło
w ackiej).
K. K ra m â r po te j k a ta stro fie zgorzkniał i chciał n a w e t w ycofać się z działalności poli tycznej. N ato m iast A. R asin rzu c ił się w w ir walki.
W m anifeście przed w y b oram i do Z grom adzenia Narodow ego, rozpisa
n y m i na kw iecień 1920 r., C zechosłow acka N arodow a D em okracja wzy
w ała do boju przeciw siłom rew o lu cy jn y m i postępow ym : „W kw ietnio
w y ch w y b o rach pow szechnych ro zstrzy g n ie się, czy re p u b lik a w yw al
czona p rac ą , cierpieniem i k rw ią w szy stk ich w a rstw n a ro d u m a stać się zdobyczą jed nej klasy, sprow okow anej przez pozbaw ianych sum ienia egoistów albo naiw ny ch m arzycieli, rozpalonej p o n ętn y m i hasłam i, źle zrozum ianym i i niem ożliw ym i do urzeczyw istnienia, czy też m a być tro sk liw ą m atką, jednakow ą m iłością darzącą w szystkie sw e dzieci” n . Czechosłow acka N arodow a D ęm ok racja dom agała się zdław ien ia k rajo wego ru c h u rew olucyjnego oraz w a lk i z radzieck ą R osją. Zapalczywie p rzeciw staw iała się n aw iązaniu jak ichk o lw iek stosunków z w ładzam i rad zieck im i i z naciskiem p rzestrzeg ała p rz e d han d lem z RFSRR. De
m agogicznie atalkowała sw ą k o n k u re n tk ę do w ładzy — k o alicję czerwo- no-zieloną. Częścią te j w a lk i był spór o tzw . ustaw ę językow ą. P re te k s
te m do podjęcia k am p a n ii była dla narodow ej dem ok racji kw estia, czy wr u staw ie m a być m owa o języ k u czechosłow ackim jako o oficjalnym , czy — jak się dom agała — państw ow ym . Isto tą sporu by ł sto su nek na
rod u czeskiego, jako panującego, do Słow aków , a zwłaszcza do niem iec
kiej i w ęgierskiej m niejszości narodow ej. In n y m elem entem om aw ianej w alk i była kam p an ia przeciw zam ierzonem u podziałow i pa ń stw a na 21 okręgów (żup), gdyż rea liz a c ja teg o p ro je k tu mogła/by u tru d n ić dom i
n ację czeskiej b u rżu azji na n iek tó ry ch te re n a c h zam ieszkałych przez m niejszości. W to k u ty ch zm agań A. R aśin zw racał się do głów nej ostoi Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji, tzn. do b u rżu azji, do której apelow ał ab y nie bała się w alczyć o w ładzę 12.
Ja w n ie klasow y c h a ra k te r p o lity k i Czechosłow ackiej N arodow ej De
m o kracji spow odow ał o dp ły w ty c h sił, k tó re p rzy b y ły do p a rtii po uzy
sk an iu 'Niepodległości, zw abione h asłem „jedności n aro d o w ej” i nadzieją n a re fo rm y socjalne. Św iadczą o ty m w y n ik i w yborów p a rla m e n tarn y c h
10 A. R a g i n, Financni a hospodâfskâ politika ceskoslovenskâ do końce roku 1921, Praha 1922.
11 P ram e ny k oh^asu Velké fijn o vé socialistické revoluce a vzn iku CSR. Во]
о sm ër v ÿ v o j e ceskoslovenského stâtu t. II: cerveneс 1919 — k v ë te n 1921, P r a h a 1969, drok. nr 135 s. 120 nn.
12 S tâtni ùstredni archiv, V ÿstrizkovÿ archiv MZV, (cyt. dalej SÜA, VA MZV), zesp. CND, „Nârodni listy” z 10 lutego 1920.
CZECHOSŁOWACKA PA R TIA NARODOWO-DEMOKRATYCZNA 5 1 7
z k w ie tn ia 1920 r., w k tó ry ch n aro d o w i dem okraci o trzy m ali jeszcze m niej głosów (zaledw ie 6,3% ogólnej licziby) niż w w y b o rach do rad gm in ny ch w ro k u 1919. Z d ru g iej jed n a k stro n y do Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji zgłaszały akces u grupow ania, k tó re b u rżu a z y jn a p o lity k a tego stro n n ictw a nieod p arcie przyciągała. M ożna tu w ym ienić m.in. opozycję ag ra rn ą , złożoną z kół obszarniczych, niezadow olonych z p rzy g o to w y w an ia re fo rm y ro ln ej 13, zw olenników tzw . ru ch u w szech- słow iańskiego, „ko b iety h u sy ck ie”, praw icę legionową, an ty sem itó w itd.
Z ty c h kręgów zaczęło się już w k ró tce rek ru to w a ć faszystow skie skrzydło p a rtii.
O kres działalności Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji jako p a rtii op ozycyjnej zakończył się w e w rześn iu 1920 r. Po dy m isji rząd u koalicji czerw ono-zielonej utw orzono u rzędniczy rząd J. Ćernego, k tó rego głów nym zadaniem m iał być a ta k na ru c h re w o lu c y jn y w R epublice Czechosłow ackiej. N ad działalnością rzą d u czuw ała tzw . „ p ią tk a ” (nie
fo rm a ln y o rgan pięciu stro nn ictw : socjaldem okratów , socjalistów n a ro dowych, ag rariu szy , n arodow ych d em o k rató w i ludowców), w k tó re j n a rodow ych d em o kratów rep rezen to w ał A. R aśin. W te n sposób narodow i dem okraci b ra li b ezpośredni udział -w k iero w aniu działalnością rządu, k tó ry zdław ił s tr a jk g e n e ra ln y w g ru d n iu 1920 r. i zapoczątkow ał falę re p re sji w obec ru c h u rew olucyjnego. W e w rześniu 1921 r. m iejsce rządu urzędniczego zajął p a rla m e n ta rn y rząd E. Benesa. Na w niosek K ra m â ra depu to w an i z C zechosłow ackiej N arodow ej D em okracji pow zięli uchw ałę, żeby ich p a rtia uczestniczyła w k oalicji rządow ej ■—· p o d k reślając za ra zem, że rzą d m usi liczyć się ze zdaniem n aro dow ych d e m o k ra tó w K.
C złonkiem rzą d u B eneśa — a w 1922 r. A. S vehli — został A. R aśin, k tó ry n a stan ow isk u m in istra finansów energicznie bron ił in teresó w czecho
słow ackiego w ielkiego k ap itału , zwłaszcza banków .
W ow ych lata ch k o n ty nu o w an o rozbudow ę organ izacy jn ą stro n n ic twa. W ro k u 1921 odbył się ziem ski zjazd działającej w łonie Czecho
słow ackiej N arodow ej D em okracji o rg an izacji rzem ieślniczo-kupieckiej, a w e w rześn iu 1922 r. zwołano ogólnopaństw ow y zjazd rzem ieślników i kupców należących do te j p a r t i i 15. W listopadzie 1921 r. odby ł się roboczy zjazd zrzeszonych w narodow ej dem okracji ro botn ikó w i niż
szych fu n k c jo n a riu s z y JG. U gru p o w an ia a g ra rn e Czechosłow ackiej N aro
dowej D em okracji, w yw odzące się ze w spom nianej już opozycji R epu
blik ań sk iej P a rtii L ud u Rolniczego, sk u p iły się w tzw . Czechosłow ackiej W spólnocie Chłopskiej [C eskoslovenskâ ro lnickâ jednota], k tó re j zjazd odbył się w m aju 1922 r .17. Pod koniec ro ku 1922 Czechosłow acka N a
rodow a D em okracja podjęła p ró b ę objęcia sw ym i w p ły w am i S ło w a c ji18.
Również należący do Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji u rzę d nicy i nauczyciele u tw o rzy li w łasn e przedstaw icielstw a n a szczeblu ziem skim i c e n tra ln y m (ogólnopaństw ow ym ). Pon adto narodow i dem o
kraci pow ołali do życia organizację m łodzieżową, nazw aną M łode Poko
lenie [M ladâ generace]. O rganizacja ta pow stała już n a .początku 1918 r.
a tw órcam i jej byli: VI. K lim a, Fr. Polâk, J. R en ner i Fr. T ouśek 19.
13 Desetileti Ceskoslovenské nârodnl demokracie, s. 80.
11 SÜA, VA MZV, „Nârodni listy ” z 2 grudnia 1921.
15 Tamże, z 12 czerwca 1922.
lß Tamże, z 4 listopada 1922.
17 Tamże, z 16 m aja 1922.
18 Tamże, z 18 grudnia 1922.
1<J Desetileti Ceskoslovenské nârodni demokracie, s. 74 nn.
5 1 8 ZDENËK SLÂDEK
Rozwój fo rm o rganizacy jn ych sp rz y ja ł stabilizacji p a rtii i u m acnianiu jej pozycji w różnych sferach życia politycznego. Z arazem jed n a k um ożli
w ił p o jaw iający m się w łonie C zechosłow ackiej N arodow ej D em okracji siłom opozycyjnym , w y k o rz y sty w an ie nowo tw orzonych try b u n i orga
nizacji do p ro pagow ania w łasn ej polityki. P rzyczyn ą pow ażnego kryzysu b y ł zwłaszcza stosunek Czechosłow ackiej N arodow ej D em ok racji do zam kow ego sk rzy d ła b u rżu a z ji czechosłow ackiej, szczególnie do T. G.
M asaryka i E. Beneśa. Bazę polityczną ugrupow ań, k tó re n iechętnym okiem p a trz y ły n a zaostrzanie się stosunków m iędzy K ra m â re m i jego zw olennikam i, a „Z am kiem ” , stano w ili zarów no daw ni realiści, ja k i mo
raw sk ie skrzy dło narodow ej d em okracji, w którego szeregach znaczne w p ły w y m ieli działacze d aw nej p a rtii ludow o-postępow ej; ta w łaśnie p a rtia w ysu n ęła k a n d y d a tu rę M asaryka podczas w yborów do R ady P a ń stw a p rzed pierw szą w o jn ą św iatow ą. Ju ż w m a ju 1920 r. m oraw sko-ślą- ska o rganizacja Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji złożyła n a ręce C en traln eg o K o m itetu W ykonaw czego skargę, w k tó re j p rotestow ała p rzed e w szystkim przeciw ko stosunkow i k ierow n ictw a p a rtii do M asa
ry k a i Вепеьа 20. Zwłaszcza J. S trâ n s k ÿ w ypow iadał się p rzeciw zerw a
n iu k iero w nictw a C zechosłow ackiej N arodow ej D em okracji z „zam kiem ” i usiłow ał pozyskać dla swego stanow iska M łode P o k o le n ie 21. We w rześ
niu 1921 r. u k o n sty tu ow ała się n aw et w P rad ze lew ica Czechosłowackiej N arodow ej D em okracji, na k tó rej czele sta n ą ł red a k to r i późniejszy
„zam kow y” h isto ry k , J. W erstad t 22. Z biegiem czasu sp o ry przy bierały n a ostrości -— np. ziem ski zjazd M łodego Pokolenia w czerw cu 1921 r.
odbył się m im o zakazu w ydanego przez kierow nictw o p a r t i i 2:i. Ziemski zjazd M łodego Pokolenia w P ra d ze po tęp ił w p raw dzie opozycję, ale i na nim przyw ódcy narodow ej d e m o k ra cji m usieli w ysłuch ać w ielu zarzu
tów, m .in. n a te m a t w p ły w u w ielkiego k a p ita łu n a po lity k ę p a rtii. Także in n e zjazd y ziem skie, o db y w ające się jesien ią 1921 r., n ie obeszły się bez sporów i konfliktów .
W m arc u 1922 r. zebrał się II zjazd Czechosłow ackiej N arodowej D em okracji. Choć spodziew ano się p ow ażnych k on tro w ersji, przebiegł on sp o ko jn ie i b ez zatargów . Szczególnym zaskoczeniem b yło w y stąpie
n ie S trân sk ieg o , k tó ry zaprzeczył istn ien iu w p a rtii pow ażnych rozbież
ności i n a w e t polem izow ał z M asaryk iem i B eneśem . D uch zjazdu tra f
nie uchw ycił w sw y m przem ów ien iu końcow ym K ram âr: „W idzę w zjeź- dzie coś w ięcej n iźli ty lk o zjazd p a rtii, m ianow icie p rze jaw tego, co tak c h a ra k te ry sty c z n e dla naszej, czeskiej społeczności, p rze jaw nieu n ik n io
nego w y trzeźw ien ia. Z jazd nasz oznacza zw rot, że ta k pow iem , k u m y
śleniu k ateg o riam i polityki. Na p ierw szy m zjeździe m ieliśm y głow y peł
ne idei, o k tó ry c h sądziliśm y, że n ieom al przeo brażą nasz czeski zjazd, m ieliśm y w duszach nadzieje, o k tó ry c h m yśleliśm y, że m uszą spełnić się d o k ład n ie ta k samo, jak sp ełn ił się nasz sen o wolności — i w sk u te k tego n iezb y t liczyliśm y się z rzeczyw istością. Rów nież m y pozw oliliśm y, aby p o r w a ł'n a s potężn y n u r t św iatow y. W naszym pro g ram ie z pewnością z n a jd u ją się rzeczy, k tó re b y ły oczyw iście w ytłu m aczaln e w ówczesnej atm osferze, ale k tó re dziś, w tru d n y c h w a ru n k a ch , w y m a g a ją pew nych k o re k tu r ” Vl. Ja k o k o n k re tn e p rz y k ła d y K ra m â f w y m ien ił trudności
20 SÜA, VA MZVf „Cas” z 21 stycznia 1921.
21 Tamże, „Làdové moviny” z 21 lutego 1920.
22 Souhrnnâ ty d e n n l hlâsni présidia ze m sk é s p r â v y politické v Praze o situaci v Cechach 1919— 1920, Praha 1959, s. 276.
23 SÜA, VA MZV, „Narodnl listy ” z 26 czerw ca 1921.
24 „Nârodni listy ” z 27 marca 1922.
CZECHOSŁOWACKA PA R TIA NARODOWO-DEMOKRATYCZNA
5 1 9
finansow e sk a rb u p aństw a, d y sk u sję w sp raw ie rozdziału K ościoła od p ań stw a oraz zm ianę sy tu a c ji m iędzynarodow ej, będącą konsek w encją zw ycięstw a w ładz radzieckich n ad siłam i in te rw e n tó w . Isto ta sp raw y polegała jednakże na tym , że Czechosłow acka N arodow a D em okracja w y rzekła się na II zjeździe grzechów m łodości i ośw iadczyła otw arcie, że zrezygnow ała z p ierw o tn eg o p ro g ra m u cząstkow ych re fo rm socjalnych.
P rzeciw nie, okrzepła jako stro n n ic tw o k o n serw atyw n e, rea k c y jn e , k tó rego celem było u trw a la n ie sy tu a c ji, jak a w y tw orzy ła się po zgnieceniu ruchów rew o lu c y jn y ch i ru ch ó w n a rzecz zdobyczy socjaln ych o raz fo r
sow anie in teresó w czeskiej b u rżu azji, zwłaszcza jej sk rzy d ła finanso
wego 25.
W y darzenia ro k u 1922 p onow nie zakty w izo w ały kierow n ictw o Cze
chosłow ackiej N arodow ej D em o k racji w k w estii sto su n k u C zechosłow acji do rad zieck iej Rosji. Bodźcem do podjęcia k am p an ii sta ły się p rzygoto
w a n ia do k o n fere n c ji g enueńskiej, ja k i sam jej przebieg. K o n feren cja m iała doprow adzić do -konfrontacji rzą d u radzieckiego z jed n o lity m blokiem m ocarstw k a p ita listy c z n y c h i zm usić go do zasadniczych ustępstw . T ra k ta t m iędzy N iem cam i a RFSRR, pod pisany w R apallo 16 k w ietn ia 1922 r., pokazał jednak, że zam ysł te n b y ł n ierealn y . W no
w ej sy tu a c ji przed po lity k ą czechosłow acką zarysow ały się d w a podsta
wow e w a ria n ty dalszego postępow ania: jed n y m b ył p rzy k ład Niemiec, k tó re un o rm o w ały sto su n k i d yplom atyczne z radzieck ą R osją i przygo
tow y w ały się do u trzy m y w an ia z n ią zakro jony ch na szeroką skalę stosunków gospodarczych. D rugim b y ła k o n ty n u ac ja politycznego i go
spodarczego b o jk otu RFSRR.
K ierow nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji opow iedziało się za w ia ria n te m drugim . W o dczytach stan ow iących rea k c ję n a w y padki w G enui K ra m a r n a k re ś lił a p ok alip ty czną w izję połączenia się dwóch n iep rz eje d n a n y ch w rogów Słow ian: N iem ców i bolszew ików . Gło
sił n ie u b ła g an y bojkot rad zieck iej Rosji, a n a u ż y te k p ra k ty k i politycz
nej proponow ał, ażeby rzą d czechosłow acki u k ład a ł sw e sto su n k i z in n y m i p ań stw am i kapitalisty czn y m i w zależności od tego, jak ą z a jm u ją po
staw ę w obec RFSR R я».
P o lity k a b o jk o tu nie sp otkała się jed n a k ze zrozum ieniem w środo
w isku czechosłow ackich przem ysłow ców , k tó rz y z niepokojem obserw o
w ali dążenia k o n k u ren c ji zagranicznej — zwłaszcza niem ieckiej — do ro zw ijan ia stosunków hand low y ch z RFSRR. P rzem y sł czechosłow acki znajdow ał się p rzy ty m w bardzo ciężkiej sy tuacji. J e s t p aradoksem , że sta ło się ta k w znacznej m ierze w w y n ik u działalności czołowego przedstaw iciela narodow ej dem okracji, R asina, k tó ry po sw ym pow rocie na fo tel m in istra finansów zapoczątkow ał sy stem aty czn ą po lity k ę d efla- cyjną. P ro w ad ziła ona w praw dzie do w zro stu k u rsu k oro n y i u ła tw ia ła tra n sa k c je finansow e w ielkim czechosłow ackim bankom , ru jn o w a ła jed n akże czechosłow acki eksport. Sam R aśin b y ł z resztą raczej ty lk o ko n sek w en tn y m rea liz a to re m te j p o lity k i niż je j au torem . Za m iaro d ajn y a u to ry te t w sp raw ach dotyczących działalności M inisterstw a F in ansów uw ażał gen eraln ego d y re k to ra B an k u D rob n y ch Przedsiębiorców [Żivno- b anka, w łaściw ie Z ivn o sten sk â banka] J . Preissa, i jego credo m ożna by
23 Na zjeźdizie wybrano kierow nictw o w następującym składzie: prezes — K. Kramar, w iceprezesi — J. Brabec, K. Engliś, A. Hajn, sekretarze — J. M atou- śek, J. Strânsikÿ, referent polityczny — L. Raśin, referent finan sow y — В. Becka (Desetileti Ceskoslovenské nàrodnl demokracie, s. 19 n.).
26 K. K r a m a r , P ët pfednaSek o zahranicni politice, Praha 1922.
5 2 0 Z D E N Ê K S L A D E K
u jąć w słow ach: co dobre dla Ż ivnobanki, to dobre też dla p a ń stw a cze
chosłow ackiego. Po śm ierci R aśin a m in istrem finansów został w lu ty m 1923 r. B. Bećka, czołowy członek k iero w n ictw a Czechosłow ackiej N aro
dow ej D em okracji i prezes ra d y nadzorczej Z ivnobanki, k tó ry k o n ty n u o w ał p o lity k ę d eflacy jn ą 27.
O dczuw ając d o tkliw ie sk u tk i św iatow ego k ry zy su i deflacji, przem ysł R epubliki C zechosłow ackiej rozpaczliw ie szukał w yjścia z trud n ości i w y k azy w ał w ielkie zain tereso w anie h a n d le m z R F S R R 28. K ierow nic
tw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji nie m ogło ignorow ać głosu przem ysłow ców , k tó rzy m ieli w y d a tn y udział w finanso w aniu p a rtii — toteż zdecydow ało się na kom prom is. P rzed staw iciel n aro do w y ch dem o
k rató w w k o alicy jn ej „ p iątce” w y raził zgodę n a zaw arcie u k ład u h a n dlow ego z RFSRR. U kład ten , p o dp isan y 5 czerw ca 1922 r .29, regulow ał zarazem sto su n k i dyplom atyczne m iędzy obu k ra ja m i n a zasadzie w za
jem nego u znania de facto. W życie w prow adziło go rozporządzenie rządu, gdyż C zechosłow acka N arodow a D em okracja kateg oryczn ie odm ówiła raty fik o w an ia u k ład u w Z grom adzeniu N arodow ym . R aśin odm ówił rów nież u dzielenia handlow i z R FSR R g w a ra n cji p aństw ow ych. Pod ad resem przem ysłow ców , k tó rz y dom agali się tak ic h g w aran cji, ośw iad
czył: „A b ijcie się ta m sa m i” 30.
K ierow nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji zajęło w ca
łej tej sp raw ie postaw ę typow ą dla sw oich obyczajów . W o rg an ie koali
cy jn y m („p iątce”) i w rządzie w yraziło co p raw d a zgodę, publicznie jed n a k w gw ałto w ny ch słow ach atakow ało k o n ta k ty z rządem radzieckim i M inisterstw o S p raw Z agranicznych. Na jed n y m z z e b ra ń Czechosło
w ackiej N arodow ej D em okracji K ra m â r pow iedział: „N ie rozum iem za
sad y po rozum iew ania się zawsze i wszędzie. W ierzę, że są sp ra w y , kiedy każdy p o lity k i każd y rzą d m usi pow iedzieć «nie». M yślę, że w odnie
sieniu do w szelk ich rokow ań m u si obow iązyw ać p rzede w szy stk im jedna kw estia, m ianow icie kw estia m oralności, k w estia cyw ilizacji i praw d zi
wego h u m an iz m u ” 31. N apaści K ra m â ra n a M inisterstw o S p ra w Z agra
niczn y ch i n a zam kow e sk rz y d ło czechosłow ackiej b u rżu azji, u jęte w fo rm ę „O dczytów o p o lity ce zag ran iczn ej”, spow odow ały polem ikę, k tó ra pozw ala zorientow ać się w głów nych k o n tu ra c h ideologicznego i politycznego sp o ru na te m a t okoliczności pow stania niepodległej Cze
chosłow acji, z czym obie k o n k u ren c y jn e e k ip y w iązały sw oje praw a i a sp ira c je do kierow niczej p ozycji w p a ń s tw ie 32. O ile g ru p a M asaryka i B eneśa p o d k reślała decy d u jące znaczenie m ocarstw E n te n ty i ru ch u w yzw oleńczego na em igracji (tzn. pod ich kierow nictw em ), o ty le K ra m â r głów ną ro lę p rzy p isy w ał carsk iej R osji i b u rżu a z y jn e m u ruchow i niepodległościow em u działającem u w k ra ju . D y sk u sja o znaczeniu 28 paź
dziern ika, tocząca się od początków la t dw udziestych, b y ła w ięc jedną z płaszczyzn sp oru o to, k to w in ien znajdow ać się u w ładzy.
K ierow nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji n a d a l roz
budo w y w ało w ow ych la ta c h sw oje organizacje. Szczególnie w y trw a le sta ra ło się zapuścić korzenie w Słow acji, gdzie opierało się n a środow i
sk a ch n acjo nalisty czny ch skupio n y ch w okół Słow ackiej R ady N arodowej
27 F. P e r o u t k a , Budovânl statu t. V, s. 2710 η.
28 Zob. Z. S l ä d e f c , Hospodâfské v z ta h y CSR a SSSR, 1918— 1938, Praha 1971, s. 51 n., 59 n.
29 SÜA, VA MZV, „Ceské slo v o ” z 6 czerwoa 1923.
30 Z. S 1 ä d e k, Hospodâfské vztahy, s. 60.
31 SÜA, VA MZV, „Narodmi lis ty ” z 2 czerwca 1922.
32 Tamże, „Cas” z 6 sierpnia 1922; „Nârodni listy ” z 24 i 25 sierpnia 1922.
CZECHOSŁOWACKA PA R TIA NARODOWO-DEMOlKRATYCZNA
[Slovenskâ n â ro d n â rad a — organ naro do w y istn iejący od jesien i 1918 r.
do stycznia 1919 r.]. Na czele tego u g ru p o w an ia sta li M. D ula, E. Stodoła i M. Iv an k a 33. Poza ty m liczyło na p rac u jąc y c h w Słow acji u rzędników narodow ości czeskiej. Założycielskie zeb ran ie Czechosłow ackiej N arodo
w ej D em okracji w Słow acji odbyło się w g ru d n iu 1922 r. w B ratysław ie, [w ciągu 1923 r. pow stały organ izacje narodow ych dem o k rató w także w in n y ch m iastach słow ackich. N a słow ackiej wrsi narodow i dem okraci zakładali tzw . W spólnoty G ospodarzy [Gazdovské jednoty]. P ierw szy ziem ski zjazd Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji w Słow acji ze
brał się w listopadzie 1924 r. P rz y tej okazji K ra m â r odbył podróż p ro pagandow ą po słow ackich m iastach
D ążenie Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji do objęcia sw ą działalnością Z akanpackiej U k rain y (zw anej wówczas R usią P o d k a rp ac ką) n a tra fia ło n a liczne przeszkody. O bok n acjo nalizm u czeskiego n a le żało do nidh rów nież niezro zu m ien ie isto ty k w estii narodow ej na ty m terenie. N arodow a dem o k racja uw ażała ludność m iejscow ą za „gałąź narodu rosy jsk ieg o ”, energicznie propagow ała ru sy fik ac ję szkolnictw a i urzędów 35 — i w ie rn a tej postaw ie, usiłow ała utw orzyć blok polity cz
ny z m iejscow ym i ro sy jsk im i u g ru p o w aniam i p olitycznym i 30. T aka poli
tyka nie m ogła jed n a k doprow adzić do w iększych sukcesów w śród ta m tejszej ludności, a z kolei w p ły w y naro d ow y ch dem ok rató w w śród czes
kich urzęd n ikó w by ły bardzo n ie w ie lk ie 37.
In te re su ją c e jest, że Czechosłow acka N arodow a D em okracja sta ra ła się zdobyć pozycje rów nież w śró d robotników . W lu ty m 1924 r. zorga
nizow ała zjazd tzw . N arodow ego Z rzeszenia O rganizacji Zw iązków Z a
w odow ych [N arodni sd ru żen i odborovÿch organizaci] n a którego czele stał J. H udec. N arodow e Zrzeszenie składało się ze 102 związków . N aj
większe w p ły w y m iało w czeskim zagłębiu węglow ym , w fab ry k a c h w łókienniczych w C zechach północno-w schodnich oraz w kopalniach węgla w O straw sk iem i na Śląsku. W skład Z rzeszenia w chodziła także organizacja niższych fu n k cjo n ariu szy b iu r i in sty tu c ji finansow ych. Cho
ciaż zw iązani z narodow ą dem o k racją praco d aw cy popierali Zrzeszenie, liczba sk u p io n ych w nim robotników b y ła nieznaczna. D alszy p rzebieg jwydarzeń pokazał, że głów nym celem Zrzeszenia była działalność łam i
strajkow a.
Rzecz ch ara k te ry sty c z n a , że już w ow ym okresie kierow n ictw o Cze
chosłow ackiej N arodow ej D em okracji zaczęło żywo interesow ać się r u chem faszystow skim . W Czechach pow stał w ów czas tzw . R uch N aro
dowy [N ârodni h nuti], a n a stę p n ie tzw . C zerw ono-B iali [Cervenobili], na M oraw ach utw orzono C e n tra ln y K o m itet Czechosłow ackich Faszystów [Ü stredni v ÿ b o r ceskoslovenskÿch fasistû] z R. M achem n a czele oraz u grupow anie k iero w an e przez prof. Baxę. N arodow a dem ok racja g orli
wie w sp ierała t e k ieru n k i, dostarczając im n a w e t przyw ódców z w łas
nych sz e re g ó w 39. P o n ad to n a zjeździe ziem skim w g ru d n iu 1922 r. p ra
33 Z grupy tej pow stała Słowacka Partia Narodowa [Slovenskâ nârodnâ strana], do 1935 r. w spółpracująca ściśle z Czechosłowacką Narodową Demokracją.
34 Desetileti Ceskoslovenské nàrodni demokracie, s. 104 nn.
35 Por. rezolucję III zjazdu Czechosłowackiej Narodowej Demokracji: SÜ A , VA MZV, „Närodni listy ” z 12 maja 1925.
36 Desetileti Ceskoslovenské, s. 112 nn.
37 SÜA , zesip. PMV, X N/4, 225-517-37.
38 SÜA, VA MZV, „Närodni dem okracie” z 4 lutego 1924.
39 Na czele C zerwono-Białych sta li m.in. J. Holecek, M. Dula i Fr. Mareś.
Na M orawach przywódcą jednej z grup był prof. Ваха. Na czoło Ruchu N arodo
wego w ysun ął się J. Hudec.
5 2 2 ZDENËK SLADEK
w ica Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji w y stąp iła z w nioskiem , ażeby p a rtia sta n ę ła n a czele ru c h u faszystow skiego i żeby faszyzm stał się p re to ria n in e m stro n n ictw m ieszczańskich, b ro niących ich przed socja
lizm em i p rzed zam kow ym sk rzy d łem czechosłow ackiej b u r ż u a z ji40.
Z kolei u gru po w an ia faszystow skie d em on strow ały sw ój zw iązek z Cze
chosłow acką Narodowrą D em okracją dopuszczając się ekscesów n a p ra s k ich ulicach. Po zam achu na R aśina w styczn iu 1923 r. K ra m a r odciął się w p raw d zie od ru ch u faszystow skiego, ale kierow nictw o Czechosło
w ackiej N arodow ej D em okracji jaw n ie sym patyzow ało z faszystam i i popierało ich zabiegi o zbliżenie z czechosłow acką gen eralicją. P rz y ję cie, jak ie zgotow ali K ram äro w i podczas w iz y ty w K oszycach R. G ajda i jego faszyści, było w ym o w n y m św iadectw em pow iązań.
K ieru n ek , w k tó ry m zm ierzało kierow nictw o Czechosłow ackiej Na
rodow ej D em okracji, spow odow ał jed n ak ożyw ienie opozycji. Skupiała się ona w okół przyw ódców z szeregów d aw nej m oraw skiej p a rtii ludo- w o-postępow ej i b yłych realistów . Sw e zastrzeżenia w ypo w iad ali coraz bardziej otw arcie. W m aju 1924 r. ziem ski zjazd Czechosłow ackiej Na
rodow ej D em okracji na M oraw ach w iększością głosów uchw alił rezolucje zaproponow ane przez J. S tra n sk ie g o i K. Engliśa, potęp iające „anty zam - k o w ą” p o lity k ę k iero w n ictw a praskiego. M niejszość zjazdu popierająca k ierow nictw o p a rty jn e w P ra d ze ośw iadczyła że zjazd b ył n ie le g a ln y 41.
K ierow nictw o p rask ie zdecydow ało się n a energiczną interw en cję.
III zjazd C zechosłow ackiej N arodow ej D em okracji został zw ołany w m a
ju 1925 r. do B rn a 42. O pozycję rep rezentow ało ta m b ard zo niew ielu de
legatów , a spośród zaproponow anych przez nią rezo lu cji uchw alono jedy
nie dotyczącą p o lity k i p a rtii w dziedzinie k u ltu ry . Pozostałe rezolucje w y ra ż ały poglądy większości, w niosków m niejszości w ogóle n ie brano pod uw agę. P rzew ażająca część przyw ódców opozycji została u sunięta z k iero w n iczy ch stan o w isk w p a rtii. N a czele now ego kiero w n ictw a stał K ra m a r, w iceprezesam i zostali M. Ivamka, K. K alâb i F r. Sis, se k re ta rz a m i: K. B oreckÿ i F r. Jeżek . Z m o raw sk iej opozycji w p rez y d iu m p a rtii pozostał ty lk o E n g liś 43.
Ta ra d y k a ln a in te rw e n cja przeciw ko opozycji sta ła się przyczyną rozłam u. Czołowi p rzy w ó d cy op ozycyjni zaczęli w ystępow ać z Czecho
słow ackiej N arodow ej D em okracji. O puścili w ów czas je j szeregi: Sv. Ma- ch ar, J . K vapil, P. Sâm al, J . H oudek, J. K allab, K. Engliś, J . H erben, J . S trâ n sk ÿ , A. S tra n s k y i in n i. N astęp n ie opozycja ogłosiła m anifest, w k tó ry m oznajm iła, że zakłada N arodow ą P a rtię P ra c y [N arodni stra n a prace]. W m anifeście, op ub lik o w an y m przez p rask ie czasopismo
„ P rito m n o st” 17 w rześn ia 1925 r. potępiano sy ste m ko a lic y jn y , k tó ry pro
w adził do dem oralizacji życia politycznego. A u torzy m a n ife stu stw ier
dzali, że u z n a ją p ro g ra m Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji uch w alo n y na jej I zjeździe w 1919 r. D ok um ent podpisali m .in. V. Bou- ćek, bracia Capkow ie, F. H oudek (został se k re tarz em g e n e ra ln y m nowej p a rtii), K. Z. K lim a, J. K opta, V. M athesius, F. P e ro u tk a , J . i A. S trânscy, F r. S râm ek oraz V. V erunâc.
Czechosłow acka N arodow a D em o k racja p rzeży w ała ciężki kryzys, a n a M oraw ach w iększa część jej członków przeszła do N arodow ej P artii
40 F. P é r o u tir a, B udovâni sta tu t. V, s. 2792 nn.
41 „Rudé prâvo — v e è e m ik ” z 6 m aja 1924.
42 A rtykuł w stęp ny w gazecie „Narodni listy ” z 5 m aja 1925 w związku ze zjazdem w ym ow nie stw ierdzał: „Jeśli n ie w szyscy będą m ogli trzymać się programu i iść drogą, jaką w ytyczy w aln y zjazd, niech się odłączą”.
43 SÜA, VA MZV, „Narodni dem okracie” z 12 m aja 1925.
CZECHOSŁOWACKA PA R TIA NARODOWO-DEMOKRATYCZNA
5 2 3
P r a c y 4'*. K łopoty narod o w y ch dem ok ratów zw iększał fakt, że w łaśnie rozpisano w ybory do p arla m e n tu . D arem n ie kierow nictw o Czechosłow ac
kiej N arodow ej D em okracji w alczyło przeciw zorganizow aniu w yborów , podczas k a m p a n ii w yborczej szerm ow ało o stry m i hasłam i a n ty ra d zie c kimi i an ty re w o lu cy jn y m i oraz pow oływ ało się na sw e zasługi w dzie
dzinie rozw oju gospodarki, zdobyczy socjalnych, ureg u lo w an ia stosun
ków m iędzy p ań stw em a Kościołem , w p ły w u p a ń stw a n a ubezpieczalm e społeczne o raz tro sk i o pracow ników p a ń stw o w y c h 45. W yniki w yborów okazały się dla narodow ych d em ok rató w k ata stro faln e . O trzy m ali zaled
wie 4°/o ogółu głosów. W p oró w n an iu z 1920 r. stra c ili 100 ty s. głosów i 6 m andatów . S tra ty te należy przyp isać nie ty lk o secesji m o raw skiej 46, ale rów nież C zechosłow ackiej R zem ieślniczo-K upieckiej P a rtii S tan u Średniego, a n a jw y ra ź n ie j rów nież socjalistom n arodo w y m i agrariuszom .
Choć po p o w stan iu N arodow ej P a r tii P ra c y należało liczyć się ze stratą pew n ej liczby głosów, w y n iki w yborów przeszły n a jb a rd zie j pesy
m istyczne p rzew id y w ania. K ra m â r był całkow icie zaskoczony. Z ab iera
jąc głos po w y b o rach tw ierdził, że klęska Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji b yła w y n ik iem w ew n ętrzn ej choroby n aro d u czeskiego. P o d kreślał, że m n iej m ierzi go ucieczka rzem ieślników i kupców niż odpływ
„bezm yślnej m asy czeskiej in te lig e n c ji” i „zdem oralizow anych u rzędni
ków” . O skarżał rów nież koalicję, k tó ra — jego zdaniem — n ie rozw iązała w ażnych problem ów i zaszkodziła w te n sposób narodow ym dem o k ra
tom 47.
Secesja m o raw ska nie b y ła w yłączn ie dziełem am b itn y c h przyw ó d
ców ani też jed y n ie odzw ierciedleniem w alk i dw óch skrzydeł czecho
słowackiej b u rżu a z ji o w ładzę. Isto tą k ry zy su była sprzeczność tkw iąca w c h a ra k te rz e Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji; była ona stro n nictw em w ielk iej bu rżu azji, ale działając w system ie b urżu azy jn o -d em o - kratycznym , m usiała zabiegać o szerszą bazę społeczną. Rozłam w Cze
chosłowackiej N arodow ej D em okracji pow ażnie osłabił tę część stro n nictwa, k tó ra składała się z członków sta n u średniego i pracow ników najem nych. W zm ocnił zaś pozycje sk rzy d ła praw icow ego, k tó re w yjście z k ry zy su w idziało w faszyzacji.
O dm iennie niż poprzednio, gdy kierow nictw o Czechosłow ackiej N a
rodowej D em okracji dodaw ało o tu ch y ruch ow i faszystow skiem u, po ro
ku 1925 zabiegało o to, by ru c h te n 48 sta ł się in te g ra ln y m składnikiem jej p ro g ra m u i bazy społecznej. F aszyzm m iał stać się siłą uderzeniow ą partii w w alce z ru ch e m rew o lucy jn ym , któ rego w zro st sygnalizow ały wyniki w yborów w listopadzie 1925 r. Faszyzm m iał dostarczyć posił
ków w dążeniu do trw ałe j hegem onii w ielkiej b u rżu azji czeskiej i nie dopuścić do ew en tu alneg o udziału w k oalicji rządow ej przedstaw icieli burżuazji n iem ieck iej. Faszyzm m iał stać się falangą narodow ej dem o
kracji wr w alce z „zam kow ym ” sk rzy d łem czechosłow ackiej burżu azji.
W faszyzm ie ponadto u p a try w a n o rezerw y , k tó re m ogły zasilić szeregi
44 Tamże, „Narodni listy ” z 8 października 1925.
45 Tamże, „Rudé pravo” z 21 października 1925.
46 Wiosną 1926 r. odbył się zjazd założycielski Narodowej Partii Pracy. W 1929 r.
Partia ta uczestniczyła w w yborach w spólnie z Czechosłowacką Partią Narodowo- -Socjalistyczną, a w lutym 1930 r. połączyła się z nią.
47 SÜA, VA, MZV, „Nâradni listy ” z 20 listopada i 20 grudnia 1925.
48 Ruch faszystow ski, na początku lat dwudziestych składający się z konkuru
jących m iędzy sobą grup, w początkach drugiej połowy lat dwudziestych zjedno- Czył się: organizacją, która w marcu 1926 r. przyjęła nazw ę N arodowa Gmina F a
szystowska [Nârodni obec faśisticka], kierow ał R. Gajda. Inne ugrupowanie założył J. StHbrny w 1927 r., po usunięciu go z partii narodowo-socjalisitycznej.
524 ZDENËK SLADEK
osłabionej p a rtii i zrów now ażyć s tr a ty poniesione w w y b o rach 1925 r.
K ierow nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em o k racji otw arcie przyznaw ało się do faszyzm u. K ra m â f p isał w d zien n ik u „N ärodni lis ty ” : „Jeśli zaś [burżuazja — Z.S.] p rze jaw ia w sp raw ach n a ro d u wię
cej zdecydow ania, jeśli chce, ab y p a ń stw u i narodow i służyli wszyscy z m iłości do w yzw olonego n a ro d u , a n ie dla korzyści m a te ria ln e j stron n ictw lu b osób — to pow iadam : Bóg zapłać, n a w e t jeżeli nazy w a się to faszyzm em ” 49. S tanow isko K ra m â ra by ło te ż stan o w isk iem C entralnego K o m ite tu W ykonaw czego p a rtii, k tó ry na sw y m p o siedzeniu p len arn y m ośw iadczył: „ P a rtia narodow o-dem okratyczna, w ie rn a sw em u program o
w i n arodow em u, nie może nie p o w itać żywego ru c h u narodow ego, spo
w odow anego przez czeski faszy zm ” 5°. Z arazem kiero w n ictw o Czechosło
w ackiej N arodow ej D em okracji oznajm iało, że n ie zgłasza zastrzeżeń przeciw ko udziałow i członków stro n n ictw a w ru c h u faszystow skim , o ile faszyzm nie zechce w yem ancypow ać się w sam odzielną p a rtię poli
tyczną.
M ocne p o d k reślan ie w k ła d u faszyzm u do rozw o ju sp ra w y narodo
w ej, ta k sam o ja k pew ne zastrzeżenia w obec niego ze stro n y kierow nictw a Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji n ie b y ły przypadkow e.
K ierow nictw o p rag n ęło w chłonąć faszyzm i uczynić zeń n arzęd zie swej polityki. Faszyzm m iał w szereg ach naro d o w ej d e m o k racji licznych a d m irato ró w i zw olenników , k tó ry c h pociągał jego an ty k o m u n izm , szo
w inizm , k u lt p ań stw a i siły. T aką p o staw ę zajm ow ało sk rzy d ło skupione w okół K ra m â ra (należeli do niego Sis, H lavaćek, D yk, H ajn, F r. Mareś i in.), k tó re jed n ak nie było zdolne przy jąć faszystow skiej dem agogii spo
łecznej i h aseł pseudosocjalistycznydh. Poza ty m Czechosłow acka N aro
dow a D em o kracja m usiała liczyć się z in n y m i u g ru p ow aniam i koalicji rządow ej, rów nież sp o zierający m i n a faszyzm iz sy m p atią, lecz przeciw ny m i b u rze n iu sy stem u b u rżu azyjn o -dem o kraty czneg o, k tó re m u za
w dzięczały udział w sp ra w o w a n iu w ładzy.
N ow y k u rs C zechosłow ackiej N arodow ej D em okracji zapoczątkow ała o stra k am p a n ia przeciw „Z am kow i” w zw iązku z ro k o w an iam i między R ep u b lik ą Czechosłow acką a ZSRR w spraw ie u n o rm o w an ia stosunków dyplom atycznych. R okow ania naw iązano przede w sz y stk im pod presją czechosłow ackiego p rzem y słu , zainteresow anego w rozw oju kontaktów h an dlo w y ch z ZSRR. O dczuw ając te n nacisk oraz z n ajd u jąc się pod w rażen iem k lęsk i w yborczej, k ierow nictw o p a rtii w yraziło zgodę n a roz
m owy, ale zastrzegło sobie praw o do publicznej k r y ty k i o raz do zaspo
k o jen ia roszczeń Czechosłow aków z Rosji, dom agających się horendal- n y ch odszkodow ań za znacjonalizow any ta m m ajątek . Beneś sądził, że po k o n fere n c ji w L ocarno Z w iązek R adziecki znalazł się w izolacji i że za u znan ie de iure przez C zechosłow ację gotów będzie sow icie zapłacić.
K a lk u la c ja ta olkazała się m y ln a 51. Z arazem s ta ł się celem gw ałtow nego o strzału, prow adzonego z szeregów Czechosłow ackiej N arodow ej Demo
kracji. K ra m â r prorokow ał, że u zn an ie ZSRR nie przyniesie żadnych korzyści gospodarczych i że jed y n y m sk u tk iem będzie w zm ocnienie i tak już silnego czechosłow ackiego ru c h u kom unistycznego. W tedy też za
częły k onkretyzow ać się zary sy blo k u m iędzy kiero w n ictw em narodow ej d em o k racji a g rp p ą faszystow ską w szeregach czechosłow ackiej genera-
49 SÜA, VA MZV, „Närodni listy ” z 8 w rześnia 1926.
50 Tamże, „Närodni listy — veèérnik ” z 27 września 1926.
51 Zob. Z. S l a d e k , H ospodàfské vztahy, s. 81 nn.; P fe h led dëjin ceskoslo- ve n sko-sov ëtskyc h vztahû v ûdobi 1917— 1929, Praha 1975, s. 163 nn.
CZECHOSŁOWACKA РАЙТ1А NARODOWO-DEMOKRATYCZNA
5 2 5
licji, z R. G ajdą n a czele, k tó ra in terw en io w ała u m in istra o b ro n y n a ro dowej, sprzeciw iając się u zn an iu ZSRR.
P ro g ra m faszyzacji Czechosłow acji ro zw ijali n arodow i dem okraci przy o k azji k am p a n ii przeciw p rzy stą p ie n iu stro n n ictw n iem ieckich do koalicji rządow ej. Możliwość ta k a zary so w ała się w n astęp stw ie w ybo
rów z listo p ada 1925 r. oraz sporów m iędzy czeskim i p a rtia m i b u rż u a z y j- nym i i refo rm isty c z n y m i o cła n a a rty k u ły rolne, uposażenia dla d u chow ieństw a i p en sje p raco w n ikó w państw ow ych. N atom iast Czechosło
wacka N arodow a D em okracja dążyła do u tw o rzen ia koalicji n acjo n a
listów czeskich i słow ackich i lik w id acji p a rla m e n tary z m u . Na zjeździe ziem skim naro dow ych d em o k rató w w P ra d ze K ra m â r ośw iadczył, że jego zam iaró w n ie n a le ż y uw ażać za faszyzm , jednakże „--- p aństw o musi żyć i żyć będzie — jeśli n ie ud a się to z p a rla m e n tem , to pow iedzie się bez p a rla m e n tu ” 52.
R ów nież n a s tę p n a k a m p a n ia w ty m o k resie b y ła skiero w an a p rzeciw przedstaw icielow i „zam kow ego” s k rz y d ła czechosłow ackiej b u rżuazji, Beneśowi. A kcją k iero w ali — z b ło gosław ieństw a K ra m â ra -— F r. Sis i se k re ta rz g e n e ra ln y C zechosłow ackiej N arodow ej D em ok racji F r. H la- vâcek, w sp ó łp racu jąc z re p re z e n to w a n y m p rz e z Hodżę skrzy dłem p a rtii agrarnej 53 i sk rzy d łem S trib rn eg o w Czechosłow ackiej P a rtii N arodow o- -Socjalistyeznej [Ceskoslovenskâ n âro d n ë socialistickâ stran a]. Ja k o p re tekst posłu ży ł u dział B eneśa w rządzie urzędniczym , chociaż stro n n ictw a refo rm isty czne p rze sz ły w ów czas d o opozycji. S trib rn y zdołał p rz e fo r
sować w C e n tra ln y m K om itecie W ykonaw czym uchw ałę sta w ia jąc ą Be
neśa p rze d a lte rn a ty w ą : albo u stąp ić ze stan ow isk a m in istra, albo zrzec się m an d atu , a ty m sam ym rów nież czołowej pozycji w p a rtii narodo- w o -so cjalisty czn ej54. Z akulisow ym działaniom to w arzyszy ła hałaśliw a kam pania praso w a, w k tó re j g orliw ie uczestniczyła p ra sa faszystow ska dotow ana przez kiero w nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okra
cji 5Э. K am p an ia n ie osiągnęła jed n a k zam ierzonego sk u tk u . P re z y d e n t M asaryk w sp ie ra ł B eneśa sw oim a u to ry te te m p o lity czn y m i dzięki po
mocy V. K lofaća u su nięto S trib rn eg o z k iero w nictw a p a rtii narodow o- -socjalistycznej.
F aszy zu jąca lin ia Czechosłow ackiej N arodow ej D em okracji n a tra fia ła również n a przeszkody in nego ro d zaju . W iązały się o ne n ie ty lk o ze stanow czą k o n tra k c ją czechosłow ackiego ru c h u rew o lu cyjn ego i postę
powego, ale tak ż e z w alk ą k o n k u re n c y jn ą m iędzy p a rtia m i m ieszczań
skimi. A ni lan so w an a przez kiero w nictw o narodo w y ch dem ok ratów likw idacja p a rla m e n tary z m u , an i u tw o rzen ie b u rżu a z y jn e j k o a lic ji n a cjonalistycznej nie b y ły jed y n y m i w a ria n ta m i w y jścia z sy tu a c ji, jak a w y tw orzyła się po w yborach z listo p ad a 1925 r. J u ż bow iem w poku 1925, podczas w a lk i o cła n a a rty k u ły ro ln e i o u staw ę dotyczącą uposażeń duchow ieństw a zaczął k ształto w ać się now y blok polity czny, złożony przede w szy stk im z czeskich oraz niem ieckich stro n n ic tw a g ra rn y c h i katolickich. P la n y Czechosłow ackiej N arodow ej D em o k racji k ry ły
52 SÜA, VA MZV, „Narodni p olitik a” z 10 m aja 1926. Fr. S is już w 1925 r.
oświadczył że n a odstępstw o od zasady rządu narodowego C zechosłowacka N aro
dowa Dem okracja nie ma innej odpow iedzi niiż faszystow ska („Narodni listy”
z 23 czerw ca 1925).
53 Zob. „C eskoslovenskÿ caso,pis historickÿ” 1970, nr 1, s. 206.
54 A rchiv Federalniho m inisterstva zahraniinih vëci, (cyt. dalej: AFMZV), Telegramy od esłan e 1926, n r 715-716: telegram MSZ do E. B eneśa z 15 czerwca 1926.
55 Szczególnie pism o „Lech”, które w ydaw ał stronnik R. Gajdy, adwokat Karlik.
5 2 6 Z D E N Ë K S L A D E K
w sobie groźbę, że blok czesko-niem iecki nie zdoła zebrać owoców zwy
cięstw a, odniesionego w listopadow ych w yborach.
Trudności p ojaw iały się tak ż e w sam ej Czechosłow ackiej N arodowej D em okracji. K u rs polity czn y triu m w ira tu K ra m â r — Sis — Hlavâôek budził bow iem zaniepokojenie n ie ty lk o pozostałych jeszcze w szeregach p a rtii daw nych realistów , ale rów nież przedstaw icieli tzw . sk rzy d ła prze
m y sło w e g o 56. W ym arzone przez K ra m â ra u tw o rzenie m ieszczańskiej k oalicji czeskich i słow ackich stro n n ictw b u rżu a z y jn y c h n ie m iało w ido
ków pow odzenia, a p rzejście n aro do w ych dem ok rató w do opozycji wobec czesko-niem ieckiej koalicji a g ra riu sz y i katolików było sprzeczne z in te resam i przem ysłow ców , k tó rz y obaw iali się, że osłabi to ich w p ły w na p o lity k ę gospodarczą p aństw a. S zu kając przeciw w agi dla g ru p y K ra
m ar — Sis — Hlavâôek, p rzed staw iciele sk rzy d ła przem ysłow ego popie
ra li zatem ugru p o w an ie zw ane D em o kratyczny m C en tru m [Demokra- tic k ÿ stred] 57. Za k u lisam i te j a k c ji stał rów nież J. Preiss, k tó ry starał się zdobyć k o n tro ln y p a k ie t ak c ji w koncernie „N äro d n i p o litik i” .
W ielki zawód sp raw ił k iero w n ictw u Czechosłow ackiej Narodowej D em okracji ru c h faszystow ski. Podczas w yborów do ra d gm innych w 1927 r. zaczął zestaw iać w łasne listy k andydatów , u z y sk u ją c poparcie dla n ich ró w n ież w szeregach naro d ow ej dem okracji. Podczas w yborów u zu p ełn iający ch w 1928 r. k ierow nictw o N arodow ej G m iny F aszystow skiej zaleciło sw ym członkom , b y głosow ali n a a g ra r iu s z y 58.
W tej sy tu a c ji k ierow nictw o Czechosłow ackiej N arodow ej D em okra
cji w ykazało zain tereso w anie w spółpracą z g ru p ą S trib rn eg o , k tó ry — u su n ię ty z p a rtii n arodow o-sccjalistycznej — zorganizow ał w ła sn y ruch i uczynił go obiektem przetargów . Rozm owy rozpoczęły się pod koniec 1928 r. i to czy ły się w ro k u 1929, lecz cena, jak iej się S trib rn y domagał, b yła n a z b y t w ysoka. Ż ądał m ianow icie trz e c h m an d ató w w parlam encie oraz usunięcia z p a rtii je j sk rzyd ła przem ysłow ego. R ozm ow y n ie przy niosły re z u lta tu G9.
Je d y n y m w y jściem z kłopotów m ogła być zm iana k u rs u polityki.
W lip cu 1927 r. K ra m a r o zn ajm ił publicznie, że a k c e p tu je u d z ia ł miesz
czańskich p a rtii niem ieck ich w rząd zie G0. K ierow nictw o naro d o w y ch de
m o k rató w zdecydow ało się n a p e rtra k ta c je z przyw ódcam i stronnictw rządo w ych w spraw ie w ejścia do gabin etu. K ra m a r d ał n a w e t do zrozu
m ienia, że sam gotów b y łb y zostać m in is tr e m 61. O statecznie m inistrem został L. N oväk, k tó ry ob jął tra d y c y jn y re s o rt narodow ej d em o kracji —
56 Termin „skrzydło przem ysłow e” używ any jest na oznaczenie członków finan
sow ych, przem ysłowych i handlowych kół burżuazji czeskiej, przede wszystkim z koncernu Zivnobanki. Do czołowych jego p rzedstaw icieli n ależeli: J. Preiss, Fr. Hodäc, L. Novâk, В. Bećka, J. Matouśek, J. Dvorâcek.
s; Grupa ta w ydaw ała czasopism o „Dem okraticky stred”, którym kierowali w ów czas J. Dvorâôek, Fr. Jeżek, J. Fousek, Hochman i Chytil. A rchiv Narodnóho Muzea (cyt. dalej: ANM), Kram arov archiv, 3, korespondencja osobista, Hlavâôek Frantisek, 2737: List Fr. H lavâèka do K. K ramśra z 26 sierpnia 1926.
58 vWybory do rad gm innych w 1927 r. b yły św iadectw em dalszego spadku w p ływ ów Czechosłowackiej Narodowej Demokracji. Nawet w Pradze, gdzie pozycje narodowych dem okratów były stosunkow o silne, w wyborach do centralnej rady m iejskiej w 1923 r. otrzym ali oni 16,9°/o głosów , a w 1927 r. — 15°/o, natomiast w wyborach do rad dzielnicow ych 25,l°/'o w 1923 r. i 18,6*/« w 1927 r.
5U A rchiv Kanceläre p residents republiky (cyt. dalej: AKPR), zesp. T, 635/21.
Przypuszczam wi^kf że powodem rozm ów ze Stribrnym nie b yło jedynie dążenie ówczesnego kierownictwa Czechosłowackiej Narodowej Dem okracji do osłabienia skrzydła przem ysłowego. Zob. T. V o j t ë с h, op. cit., s. 224.
M SÜA, VA MZV, „Prager T agblatt” z 24 lipca 1927.
01 AKPR, zesp. T, 317/22; notatka P. Sâm ala z 23 kw ietnia 1929.
