HANNA ZAREMSKA
Z dziejów handlu polsko-litewskiego
Lokacje w Koronie i na Mazowszu w latach 1386— 1501
O ddziaływ anie h a n d lu tran zy to w eg o na stosun ki lokalne uzależnione je s t przede w szystkim od tego, czy kup iectw o rodzim e je s t w y starczająco silne by wziąć udział w w ym ianie, czy też pozostaje bierne. W pierw szy m p rzy p a d k u tra n z y t w p ływ a na przyspieszenie ob ro tu k ap itałem , dzięki zyskow nem u p o śred n ictw u w zm acnia m iejscow ych przedsiębiorców , w p ły w a ożyw iająco n a środow isko kupieckie, w d ru g im korzyści o grani
czają się do zysków p ły n ący ch z obsługi ru c h u handlow ego. Przebieg szlaków h an d lo w y ch określony je s t przez duże ośrodki, k tó re w łączyły się a k ty w n ie do ru c h u kupieckiego, a znaczenie szlaków dla ekonom iki k r a ju oceniam y przez bad an ia w p ły w u dróg na rozw ój organizm ów w iel
kom iejskich.
In n y c h a ra k te r m ają b ad an ia n a d m ałym i m iastam i. G dy chcem y szukać bezpośrednich p o tw ierd zeń oddziaływ ania w ielkiego h a n d lu na ta kie ośrodki, w w iększości p rzy p ad k ó w skazani jeste śm y na niepow odze
nie w y n ik ające z dotkliw ego b ra k u źródeł. O dpow iedzi na p y ta n ie w k w e stii istn ien ia czy b ra k u zw iązku m iędzy p rzep ły w em to w aró w w ie l
kiego h a n d lu a rozw ojem m ały ch m iast szukać należy w tej sy tu a c ji d ro gą pośrednią.
N iniejszy a rty k u ł je s t p ró b ą p ostaw ien ia n a stę p u jąc e j tezy: istn ieje zw iązek m iędzy rozw ojem u rb an izacji a w łączaniem się różn ych rejo n ó w P olski w orbitę w ielkiego h an d lu . Rzecz p ro sta, nie tylk o w ielki h a n d e l w p ły w a ł n a p o jaw ien ie się now ych ośrodków m iejskich, ale był jed n y m z isto tn y ch czynników a n im u jący ch gospodarcze zaplecze i p ow odujących rozw ój lokalizacji m ały ch m iast.
W celu p rzeb ad an ia tego zjaw iska n ależy w y k orzy stać m. in. do ku m en ty p raw a niem ieckiego, jed y n e m asow e źródło średniow ieczne odno
szące się do m ałych m iast. Idzie o zdobycie o rie n tac ji w zakresie działa
nia sek to ra m ałom iasteczkow ego, o rie n tac ji dalek iej od pew ności, ale po
zw alającej n a zaobserw ow anie tre n d ó w rozw ojow ych, p ew n y ch p ra w i
dłowości, a p rzed e w szystkim p rześledzenie aw an su i u p ad k u poszczegól
nych regionów Polski. A nalizie p o d d an y zostanie okres pierw szy ch lat unii Polski z L itw ą (1386— 1501) oraz te ry to riu m obu państw .
U nia p rzy p a d ła na czasy form ow an ia się now ego u k ład u sił w eko
nom ice k o n ty n e n tu europejskiego, p rzejaw iająceg o się w po w stan iu s tre f gospodarczych o w ysp ecjalizo w an ej p ro d u kcji. H and el zagraniczny stał się czynnikiem m o d elu jący m ry n k i k rajow e, reg u lu jąc m iejscow ą p ro d u k -
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M LX -IV , 1973, z esz . 4
718 H A N 'N A Z A R E M S K A
cję i w p ro w adzając ją do ob rotu m iędzystrefow ego P olska i te re n y W iel
kiego K sięstw a L itew skiego w łączone zostały w pierw szej połow ie XV w iek u w k rąg eu ro p ejskiej w y m ian y dzięki posiadaniu ogrom nych zaso
bów d rew n a, k tó re w ysunęło się w ty m okresie na pierw sze m iejsce w eks
porcie b ałty ck im 2.
D ru g a połow a XV w ie k u p rzy n io sła rozszerzenie a so rty m e n tu tow a
ró w w łączających P olskę i L itw ę w o rb itę ro zw o ju Europy. Zboże, lítew - sk o -ru sk ie f u tr a i p ro d u k ty leśne, w oły hodow ane n a U k rain ie sta ły się p ro d u k ta m i re p re z e n tu ją c y m i te te re n y n a ry n k a c h z a c h o d n ic h 3.
Bazę źródłow ą n in iejszy ch dociekań stanow ić będą, ja k już w spom niano, d o k u m en ty p ra w a niem ieckiego a w śró d nich d o k u m en ty lo
k acy jn e, tj. w pro w ad zające to praw o. P rz y analizie źródeł sp ra w ą pod
staw o w ą nie je s t treść dokum entów , p rze d k tó re j dosłow ną in te rp re ta c ją o strzega S tan isław K u r a ś 4, ale sam e w a ru n k i ich pow stania. Poza b a r
dzo nieliczn y m i p rzy k ła d am i zak ładan ia m iast n a „surow y m k o rze n iu ” lo kacja nie tw o rzy ła now ego ośrodka m iejskiego. N adaw ała jed y n ie istn ie jąc e m u ju ż ośrodkow i p raw a, w y ró żn iające jego ludność z otaczającego środow iska p raw nego. P ra w o m iejskie dostosow ane do zajęć ludności u łatw ia ło rozw ój h an d lu , k re d y tu i rzem iosła w w a ru n k a ch , gd y m ie szczanie zostali u w o lnien i od w ielu pow inności feud alny ch, określonych ciężaram i p raw a polskiego. U łatw ien ie polegało przede w szystk im na u trw a le n iu w fo rm ie p raw n e j sposobu działania ty c h gałęzi życia gos
podarczego. W zw iązku z tym , gdy p o jaw iały się p rzesłan k i gospodarcze stw arzające m ożliwości rozw oju, .właściciele s ta ra li się zastąpić h am ujące ten rozw ój fo rm y o rg an izacy jn e i p raw n e now ym i. W y ją tek od tej reg u ły stan o w ią lo kacje ośrodków , k tó ry c h w łaściciele przez n ad an ie now ych fo rm p raw n y c h chcieli dopiero spow odow ać rozw ój gospodarczy sw ych włości. W p rzy p a d k u lokacji jedn o stk ow ej p rzy czy n y jej p rzep ro w ad zenia w y n ik a ją n a ogół ze szczególnej sy tu a c ji danego ośrodka, w p rzy p ad k u n a to m ia st akcji ■ m asow ej w y n ik a ją z sy tu a c ji całego regionu, tj. pow sta n ia k o rzy stn e j k o n iu n k tu ry .
Obok dokum en tó w w p ro w ad zający ch praw o niem ieckie dy sp o n u jem y in n y m i d o k u m en tam i p ra w a niem ieckiego, ja k ponow ne lokacje, ok re
ślenie w ysokości czynszów p łaconych przez m ieszczan, a k ty sprzedaży w ójtostw . Je że li p rzy jm iem y , że p raw o niem ieckie m a reg u lo w ać gospo
1 M. M a ł o w i s t , S tu d ia z d z ie jó w rz e m io s ła w o k re s ie k r y z y s u fe u d a liz m u w Z a ch o d n iej E u ropie w X I V і X V w ie k u , W arszaw a 1954, s. 90, 338, 439 nn.; t e n ż e , Z za g a d n ie ń p o p y tu n a p r o d u k ty k r a jó w n a d b a łty c k ic h w E u ro p ie Z a ch o d n iej w X V I w ie k u , P H L, 1959, z. 4, s. 4; t e n ż e , P o d s ta w y g o sp o d a rc ze p r z y w r ó c e n ia je d n o ś c i p a ń s tw o w e j P o m o rz a G d a ń sk ie g o z P o lsk ą w X V w ie k u , P H X L V , 1954, z. 3— 4, s. 47 nn.; H. S a m s o n o w i c z , P o lsk a w g o sp o d a rce e u r o p e js k ie j pó źn eg o śr e d n io w ie c za , [w:] P a m ię tn ik X P o w s ze c h n e g o Z ja z d u H is to r y k ó w P o lsk ic h w L u b lin ie t. I, W ar
sza w a Ü968, s. 92 nn.
2 M. M a ł o w i s t , L ’a p p r o v is io n n e m e n t d e s p o r ts d e la B a ltiq u e en p ro d u its fo r e s tie r s p o u r les co n stru c tio n s n a v a le s a u x X V e e t X V I e siècles, [w:] L e n a v ir e e t l’éco n o m ie m a r itim e d u N o rd d e l’E u rope d u M o yen A g e au X V I I I e siècle. T r a v a u x d u T ro is iè m e CoU oque I n te rn a tio n a l d ’H ista ire M a r itim e , P aris 1960, s. 25.
3 L. K o c z y , H a n d el P o zn a n ia d o p o ło w y X V I w ., P o zn a ń 1930, s. 52—53; H.
S a m s o n o w i c z , J a r m a r k i w P o lsce na tle s y tu a c ji g o sp o d a r c ze j w E u ropie w X V - -
—X V I w ie k u , i[w:] E u ropa ·— S ło w ia ń s z c z y z n a — P o lsk a . S tu d ia k u u c zc ze n iu p ro f.
K a z im ie r z a T y m ie n ie c k ie g o , P ozn ań 1970, s. 530 nn.; J. T o p o l s k i , R ola G n iezn a w h a n d lu e u r o p e js k im w X V I w ., „Studia i M ateriały do d ziejó w W ielk o p o lsk i i P o m o rza ” t. V II, 1962, s. 5— 78.
4 St. K u r a ś , P r z y w ile je p r a w a n ie m ie c k ie g o m ia s t i w s i m a ło p o ls k ic h X IV —
— X V w ie k u , W ro cła w -W a rsza w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1971, s. 49— 76 nn.
H A N D E L P O L S K O - L I T E W S K I A L O K A C J E M IA .ST 719
d a rk ę pieniężn ą 5 to k ażd y z ty ch dokum entów — biorąc pod uw agę w y siłek zw iązany z jego zdobyciem oraz koszt im prezy — m ożem y uw ażać za w y n ik inw estycji, będący n astęp stw em pew nej k a lk u la cji ekonom icz
nej.
Z dając sobie spraw ę, że nie ty lk o u n ia z L itw ą um ożliw iła rozw ój ziem polskich sądzę, że w a rto prześledzić początkow y okres zw iązku obu k r a j ó w 6; za p u n k t w yjściow y m ożna wziąć ro k 1386, tj. m om en t początkow y działan ia tego czynnika. D atą zam y k ającą je s t rok unii m ielnickiej — 1501. Z ak res te ry to ria ln y ob ejm u je m a te ria ły pochodzące z K oro n y bez w ojew ództw a ruskiego, oraz z Mazowsza.
U zyskany obraz p re z e n tu je się następująco:
D la W ie lk o p o lsk i7 (przez W ielkopolskę rozum iem tu te ry to riu m w o
jew ó d ztw poznańskiego i kaliskiego) stan w yjściow y, tj. liczba m iast po
w stały ch w w y n ik u lokacji X III i X IV w iek u w ynosi 72. W iek X III p rzy nosi p rzede w szystkim lokacje na obszarze W ielkopolski północno-w schod- niej m iędzy W ełną a W artą; od d ru g iej połow y stulecia zaryso w uje się ten d e n c ja rozw oju ru c h u lokacyjnego w k ie ru n k u południow ym — k u g ran ic y śląsk iej. Podobne k ie ru n k i rozw oju siatki m iejskiej d ają się za
obserw ow ać w w ieku X IV — p rzed e w szystkim n a południe, z m niejszy m n atężen iem na zachód i na te re n ie W ielkopolski środkow ej, tj. na obszarze pierw szy ch lokacji, zaś n a jm n ie j na w schodzie. L ata 1387— 1501 p rzy n o szą ze sobą 81 lokacji. N ie p o jaw ia ją się zasadnicze zm iany w tere n ac h lokacji. D om inuje, ja k uprzednio, pod w zględem zagęszczenia, ale ju ż n ie pod w zględem liczby, k ie ru n e k południow y, gdzie siatka m iejska po
w iększa się o 17 ośrodków . N ow ym ak cen tem je s t jed y n ie w zm ocnienie k ie ru n k u ak cji lo kacy jn ej k u zachodow i, m iędzy O drą a W a rtą i dalej na zachód, oraz k u północy aż do Noteci, gdzie p o w staje najw ięcej m iast —
18. P e w n ą now ością są też lokacje na P a łu k ac h i w K ra jn ie .
Z estaw m y dane liczbowe dotyczące rozw oju ru c h u lokacyjnego w W iel
kopolsce, w y ró żn iając cztery podokresy (II— V) po unii 8:
I do 1386 72
и 1387— 1414 37
III 1415— 1443 9
IV 1444— 1472 ЗО
v
1473— 1501 5R azem II—V 1387— 1501 81
W ojew ództw a łęczyckie i sieradzkie 9 ze w zględu na stosunkow o n ie
w ielk i obszar i spójność geograficzną zostaną om ów ione łącznie. Do r. 1386 m am y tu ta j 36 lokacji. W iek XV (i o statn ie 14 la t X IV w.) przynosi 37
5 H. S a m s o n o w i c z , M ia sto i w i e ś na p r a w i e n i e m i e c k i m w p ó ź n y m ś r e d n i o w i e c z u P olski, P H L X III, 1972, z. 3, s. 500.
6 H. Ł o w m i a ń s k i , U w a g i w s p r a w i e p o d ło ż a s p o łeczn eg o i gosp o d a r czeg o unii ja g ie llo ń s k ie j, W iln o >1934, s. 74—<110.
7 O. L a n g e , L o k a c je m i a s t w W i e lk o p o l s c e w ł a ś c i w e j na p r a w i e n i e m i e c k i m w w i e k a c h średnic h, L w ó w 1925, tab. I: „Chronologia lo k a cji m ia st W ielk op olsk i w ła ś c iw e j 'w w iek a ch śred n ich ”, s. 17.
8 Por. O. L a n g e , op. cit., s. 39. Z naczną liczb ę m ia st podanych w ta b eli jako założon ych przed 1458 r. n a leży tłu m aczyć tym , że posiad am y z tego roku spis m ia st W ielk op olsk i, k tóre w y sta w iły żołn ierza p ieszego na odsiecz M alborka (KDW lkp.
Racz., nr 129).
9 R. R o s i n , S t u d i a z d z i e j ó w m i a s t d a w n y c h w o j e w ó d z t w łę c z y c k ie g o i s i e r a d z k ieg o XIII·—X V I w ie k u , Łódź 1959.
P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y — 5
720 H A N N A Z A R E M S K A
lokacji. N ow opow stałe m iasta zg rupow ane są w dw óch w y raźn y ch sk u p iskach — północnym w ziem i łęczyckiej i po łudniow ym w ziem i w ie
luń sk iej. Na region północny p rzy p a d a w ięcej ośrodków ; c h a ra k te ry sty c z ne je s t silne zgrupow anie m iast na tere n ac h graniczących z M azowszem . W poszczególnych okresach liczba lokacji na te re n ie obu w ojew ództw przed staw ia się następująco :
I do 1386 36
II 1387— 1414 11
III 1415— 1443 13
IV 1444— 1472 10
V 1473— 1501 3
R azem II— V 1387— 1501 37
O gółem do r. 1386 uzyskano n a M azowszu 30 przy w ilejó w lo k acy j
n ych 10, z czego w w iek u X III —■ 4. 50fl/o ty ch lokacji przy pad ło na te re n późniejszego w ojew ództw a m azow ieckiego stanow iącego ponad połowę obszaru. L ata 1386— 1501 przynoszą 55 lokacji. Z m ien iają się reg io ny zagęszczenia lokacji. Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą je s t osłabienie ru c h u na te re n ie w ojew ództw raw skiego i płockiego oraz n asilen ie na obszarze M a
zowsza środkow ego, a zwłaszcza w schodniego. 74% lokacji m a m iejsce w w ojew ództw ie m azow ieckim , z 13 do 11% m ale je udział w ojew ództw a płockiego, raw skiego zaś z 33 do 13%. M iasta w ojew ództw a m azow iec
kiego lokow ane w ty m okresie d a ją śię zgrupow ać w n a stę p u jąc e sk u p i
ska: dom inująca w pierw szej połow ie XV w ieku g ru p a na północ od W isły (8 m iast), d ru g a g ru p a na zachód i południe od W isły (8 m iast), trzecia re p re z e n tu ją c a północno-w schodni k ie ru n e k (5 m iast) oraz czw arta na w schód od W isły i n a p o łu dn ie od B ugu (5 m iast). W dru giej połow ie XV w iek u u trz y m u ją się ty lk o dw a z ty ch k ierun kó w , tj. czw arty (3 m ia
sta), a przed e w szystkim północno-w schodni (9 m iast).
I do 1386 30
II 1387— 1414 14
III 1415— 1443 28
IV 1444— 1472 8
V 1473— 1501 5
R azem II—V 1387— 1501 55
Z estaw ien ie d okum entów p ra w a niem ieckiego dla trzech w ojew ództw M azowsza w lata ch 1386·— 1501 p rzynosi poniższa tabela 1, o p a rta na u sta leniach St. P a z y r y.
Z okresu p rzed u n ią k rew sk ą n ajw ięcej in te resu jąc y c h nas do ku m en tów pochodzi z te re n u ziem środkow ego Mazowsza, tj. (kolejność ziem w e dług liczby pochodzących z nich dokum entów ) z czerskiej, w arszaw skiej, w yszogrodzkiej, gostyńskiej, sochaczew skiej i raw sk iej. O kres po 1386 r.
przy no si 93 d o k u m en ty p raw a niem ieckiego. W zrasta dom inacja ziem w ojew ództw a m azow ieckiego. W pierw szym okresie najw ięcej do k u m en tów w yw odzi się z ziem i w arszaw skiej, czerskiej, sochaczew skiej i zakro
czym skiej. D o k um enty z ziem i zakroczym skiej stan ow ią rów nież w n a
10 St. P a z y r a, G en eza i r o z w ó j m ia s t m a z o w ie c k ic h , W arszaw a 1959, tab. 2, s. 111—128 i tab. 6, s. 189—201.
H A N D E L P O L S K O - L I T E W S K I A L O K A C J E M IA S T 721
stęp ny m okresie bardzo liczną grupę. W ty m też okresie (1415— 1443) bardzo silny udział w naszej sta ty sty c e m ają ziem ie łom żyńska, n u rsk a a także czerska. W d ru g ie j połow ie stu lecia m ale je liczba w yd aw an ych dokum en tó w p raw a niem ieckiego; z obu w ydzielonych okresów m am y do k u m en ty dla ziem i n u rsk ie j (najw ięcej), a także dla ziem czerskiej, w a r
szaw skiej, liw skiej i w iskiej.
Tabela 1
D O K U M E N T Y PR A W A N IE M IE C K IE G O D L A M AZOW SZA (1386— 1501)
Województwo
D o 1386 1387--1414 1415--1443 1444- 1472 1473--1501 ilość
dok. % ilość 0/
dok. j / o
ilość [ 0/
J 1
dok.
ilość
dok. % ilość
dok. %
Płockie 5 19,2 2 11,7 5 14,7 1 U J _ _
Mazowieckie 13 50,0 12 70,6 26 76,5 6 66,7 5 71,4
Rawskie 8 W,8 3 17,7 3 8,8 2 22,2 2 28,6
R a zem 26 100,0 17 100,0 34 100,0 9 100,0 7 100,0
W odniesieniu do M ałopolski ze w zględu na w ielkość obszaru i od
rębność linii rozw oju siatki m iejsk iej w poszczególnych regio nach tej dziel
n icy należy omówić każde z jej w ojew ództw osobno.
S ta n w yjściow y, tj. liczba m iast p o słu g ujących się p raw e m niem ieck im p rzed u n ią k rew sk ą w w ojew ództw ie k rak o w sk im w ynosi 53. U kład p rze strz e n n y lokacji nie d aje się uporządkow ać w jak ieś c h a ra k te ry sty c z ne ciągi. O kres 1387— 1501 nie w y k azu je żadnych pow ażniejszych zm ian, przynosząc ze sobą jed y n ie 11 now ych ośrodków m iejskich. C h a ra k te ry styczne jest, że o ile pop rzed n ie lokacje m iały m iejsce, z niew ielkim i w y ją tk a m i, w d obrach kró lew sk ich i kościelnych, to od r. 1370 dom inu
ją lokacje w dobrach p ry w a tn y c h .
I do 1386 53
II 1387— 1414 6
III 1415— 1443 3
IV 1444— 1472 —
v
1473— 1501 2Razem II— V 1387— 1501 11
Pięć z now opow stałych ośrodków z n a jd u je się w południow ej części w ojew ództw a (tj. na południow ym b rzeg u W isły) i u kład a się w w ąski pas m iędzy M rzygłodem a Szczyrzycam i. P as te n m a w y ra ź n e przed łużenie w k ie ru n k u w schodnim na te re n ie w ojew ództw a ruskiego, gdzie trw a w ty m okresie in te n sy w n a ak cja lokacyjna.
W ojew ództw o sandom ierskie o b ejm u je obszar d w u k ro tn ie w iększy niż k rakow skie. S ta n w y jścio w y dla naszych rozw ażań w ynosi 39 lokacji, z czego X III-w ieczn ą genezą może poszczycić się 9 ośrodków . P od staw o w y k ie ru n e k lokacji dla tego o k resu to te ry to riu m w zdłuż W isły od Z aw icho
stu do O patow ca z n iew ielk im odchyleniem na północ od rzeki. D ruga g ru p a rozłożona je s t rów noleżnikow o na te re n ie dzisiejszej środkow ej K ielecczyzny. W ciągu w iek u X IV w ojew ództw o sandom ierskie w zbogaca się o n astęp n e m iasta. N ow ym ak cen tem w p o ró w n an iu z okresem po
p rzed n im je s t akcja lo k acy jn a na te re n ie północnej części w ojew ództw a,
722 H A N N A Z Ä R E M S K A
w w idłach W isły i Pilicy. K o n ty n u u je się rów nież działalność lo k acy jn ą w północnej części regionu. Now ością są m iasta na p ołudnie od W isły na po graniczu z w ojew ództw em k rakow skim .
O kres 1387— 1501 przynosi 31 now ych ośrodków . W ty m czasie nia p o jaw ia ją się now e k ie ru n k i „ u rb a n iza c ji” regionu. W północnej p a rtii w ojew ództw a m am y najsiln iejsze skupisko now opow stałych m iast. Są to m iasta u sy tu o w an e na p ograniczu z M azowszem raw sk im i Lubelszczyzną.
I do 1386 ■ 39
II 1387— 1414 7
III 1415— 1443 15
IV 1444— 1472 7
V 1473— 1501 2
R azem II— V 1387— 1501 31
W ojew ództw o lubelskie w ciągu X III i X IV w ieku było regionem n a j
bard ziej zan ied bany m pod w zględem ru c h u m iastotw órczego w całej K o
ronie. P ierw sze m iasta na te re n ie Lubelszczyzny p o w stały w X IV w ieku;
b y ły to L ublin, K azim ierz i K raśn ik . W okresie 1387— 1501 pojaw iło się 16 now ych ośrodków . U k ła d a ją się one w dw a skupiska: jedn o na p o g ra
niczu z Podlasiem , d ru g ie na obszarze pasa rów noleżnikow ego, rozciąga
jącego się m iędzy H orodłem i H rubieszow em na w schodzie a W isłą na za
chodzie. W poszczególnych w yznaczonych podokresach liczba lokacji przed staw ia się n astępująco:
I do 1386 3
II 1387— 1414 3
III 1415— 1443 6
IV 1444— 1472 5
V 1473— 1501 2
Razem II— V 1387— 1501 16
A kcja lo k acy jn a w poszczególnych w ojew ództw ach M ałopolski m iała różn y p rzebieg i o ile L ubelszczyzna zaw dzięczała swój sta n „zurbanizo
w a n ia ” niem al w yłącznie XV w iekow i, to w ojew ództw o k rak o w sk ie ró w n ie w yłącznie okresow i poprzedniem u, a jed y n ie Sandom ierszczyzna u trz y m u je się w sta n ie pełnego ro zk w itu ru c h u m iastotw órczego w ciągu całego in teresu jąceg o nas okresu.
Z estaw ien ie d okum entów p raw a niem ieckiego dla M ałopolski w la
tach 1386— 1501 przynosi poniższa tab ela 2 n .
Z estaw m y tera z w yniki działalności lo kacyjn ej na te re n ie K orony i Mazowsza w okresie 1386— 1501, posługując się jak o k ry te riu m w spół
czyn nik iem zurban izo w an ia te re n u — obszarem p rzy p a d a ją c y m średnio na jed n o m iasto (por. tab. 3).
N iniejsze zestaw ienie d aje n am jed y n ie ogólną o rien tację i p o tw ie r
dzenie w cześniejszych w yw odów . N asuw a rów nież w niosek, że lokacje XV w iek u d oprow adziły do zniw elow ania rażący ch dy sp ro p o rcji w stop
n iu zurbanizow ania poszczególnych teren ów . D la naszych celów bardziej p rz y d a tn e je st ro zp a try w a n ie zagadnień rozw oju ru c h u lokacyjnego w
11 W edług S t. K u r a s i a , op. cit., d od atek s. 167— 199.
H A N D E L P O L S K O - L I T E W S K I A L O K A C J E M IA .ST 723
Γ Ί cö
"Ъ Х>
Hл
0ю
00
1
зcn J O Ач O
*}
2.
<
j Q
O0 Ш3
ÜЇЇ ЇЇ 1 z
£<
QáPU
>4
Hz
. w2
D *
O Q
O«o
«1
<Ί“Γ
■4* 45,0 100,0 ΌO
ilość dok. 78 **400 <4 O00
-1501 27,2 і 21,7 100,0
00m Т-І
ilość dok. 25 47 20 1 92
-1501 v©<O
M*
νΓ
<N 56,51 1 0 001 1
t"
t!
ilość dok.
Tf гл Tŕ 1-4
rr*
Tl І
: S-? 20,0 50,0 30,0 100,0
T
ilość dok. 1
O 40 20
-1443 16,7 6i,P 19,4 ! 100,0
5
ilość dok.
40 23 t- 36
-1414 44,0 44,0 12,0 700,0
00m
ilość dok.
1—\4“*<m
25
ЧО00
COł“«( 60,2 38,7 1,1 100,0 cІ
ilość dok.
ГО 34 00
00
Województwo Krakowskie Sandomierskie Lubelskie ' Razem
724 H A N N A Z A H E M S K A
skali całego k ra ju a nie w poszczególnych jed n o stk ach a d m in istracy jn y ch . W y daje się, że rez u lta te m ak c ji m iastotw órczej w in te resu jąc y m nas ok re
sie je s t w y tw o rzen ie się n astę p u jąc y c h regionów , gdzie akcja zakładania ośrodków ty p u m iejskiego p rze jaw ia się w sposób szczególnie silny:
— pas m azow iecko-w ielkopolski, biegnący rów noleżnikow o z silnym odchy len iem w k ie ru n k u południow o-zachodnim ; o b ejm u je on środkow ą
Tabela 3
W SPÓ ŁCZY N N IK ZU R B A N IZO W A N IA T E R E N U W W IELK O PO LSCE, M AŁOPOLSCE I N A M AZO W SZU W 1386 I 1501 R.
Dzielnica (województwo) Obszar km2 km2 na 1 miasto w 1386 r.
km2 na 1 miasto w 1501 r.
Wi e l k o p o l s k a
woj. łęczyckie 32 689 454,0 213,6
woj. sieradzkie 16 067 446,3 220,0
Ma ł o p o l s k a
woj. lubelskie 11 033 3677,7 580,6
woj. sandomierskie 25 726 659,7 367,5
woj. krakowskie 19 028 359,0 297,3
M a z o w sz e
woj. mazowieckie 22 566 1504,4 410,3
woj. płockie 4 203 1401,0 382,1
woj. rawskie 5 073 461,1 281,8
i p o łudniow ą część w ojew ództw a m azow ieckiego, w ojew ództw o raw sk ie w zdłuż P ilicy (k o n ty n u acja w cześniejszej działalności lokacyjnej), północ
n ą część w ojew ództw a łęczyckiego i W ielkopolskę (pogranicze ze Śląs
k iem — k o n ty n u ac ja lokacji z X IV w ieku);
— pas rów noleżnikow y, złożony z środkow ej części w ojew ództw a lu belskiego, północnej p a rtii w ojew ództw a sandom ierskiego; p ew n ym prze
d łużeniem ciągu je s t w yżej w y m ien io n y re jo n północnej części w ojew ódz
tw a łęczyckiego;
— zachodnia część w ojew ó d ztw a ruskiego;
— zachodnia i północna część w ojew ództw a poznańskiego.
O m aw iając p rzebieg ak cji lok acyjn ej w w y ró żn io n y m przez nas o k re sie należy zwrócić uw agę na jej nasilenie w e w szystkich dzielnicach w lata ch 1415— 1444 (z w y ją tk ie m W ielkopolski, por. przyp. 17). Spadek liczby lokacji w lata ch 1473— 1501 zw iązany jest, ja k się w ydaje, z nasy
ceniem te re n u m iastam i, co p otw ierd za m ałe n asilenie ru c h u lokacyjnego w w iek u n a stęp n y m (poza po siad ającym i in n ą genezę m iastam i p ry w a t
nym i). A nalogiczna k rzy w a rozw oju ak cji m iastotw órczej w poszczegól
n y c h dzielnicach p o tw ierd za jednolitość czynników sty m u lu ją c y ch tę akcję.
Zgodnie z postaw ion y m na w stępie celem szukania k o relacji m iędzy rozw ojem m ałych m iast i p rzebiegiem dróg handlow ych uzyskan y obraz należy nałożyć na sieć k o m u n ik acy jn ą pow iązań W ielkiego K sięstw a i K o
rony. T ow ary litew sk ie p rzy b y w ały do Polski dw om a szlakam i przez M a
zowsze i przez L ublin, dw ie też b y ły drogi, k tó ry m i opuszczały ją by w ę
drow ać dalej za zachód — przez G dańsk lub przez W rocław , a w okresie późniejszym przez Poznań. E ta p y w ęd ró w ek kupieckich znaczone by ły udziałem w ja rm a rk a c h u sy tu o w an y ch na dw óch szlakach rów noleżni-
H A N D E L P O L S K O - L I T E W S K I A L O K A C J E M IA .ST 725
kow ych. Z przebiegiem ty ch szlaków w iązać należy rozw ój gospodarczy L ublina, W arszaw y, P o znania i G niezna 12 oraz bardziej na południe L w o
wa, Jaro sław ia, K azim ierza krakow skiego, B rzegu Śląskiego (w tej o stat
niej g ru p ie m iast organizow ane b y ły ja rm a rk i na woły).
L o k a cje w Kororaie i na (M azowszu w la ta ch 1386—1501 1 — lokow anie m iasta; 2 — obszary
W pierw szej połow ie XV w iek u to w a ry litew sk ie przew ożone b y ły na zachód przed e w szystkim drogą, k tó ra w iodła przez Śląsk. Tam też spo
ty k a ły się szlaki tra n z y to w e w arszaw sk i i lubelski. Z W arszaw y do W ro
cław ia jeżdżono przez P io trk ó w , Brzeźnicę, W ieluń i B olesław iec 13 ■— d ro ga ta łączyła M azowsze z k ra ja m i niem ieckim i a Śląsk z W ilnem . P rz e d m iotem h a n d lu 'były tu p rzed e w szystkim fu tra i wosk. Szlak łączący L u b lin z W rocław iem pro w adził przez Radom , S krzynno, Opoczno, Ż a r
nów, Przedbórz, Radom sko, B rzeźnicę, W ieluń, B o le sła w ie c 14. Wożono
12 L. K o c z y , op. cit., s. 61— 96 nn., 322 nn.; K. M y ś l i ń s k i , L u b lin a h a n d el W ro c ła w ia z R u sią w X I V — X V w ., „R ocznik L u b e lsk i” t. III, 1962, s. 26 nn.; H. S a m - s o n o w i с z, H a n d e l L u b lin a na p r z e ło m ie X V — X V I w ie k u , P H Ľ IX , 1968, z. 4, s. 612— 628; J. T o p o l s k i , op. cit., s. 5— 78; A. W a w r z y ń c z y k ó w a, R ola W a r
s z a w y w h a n d lu W . K s. L ite w s k ie g o w X V I w ie k u , K H L X III, 1956, nr 2, s. 3—26;
t a ż e , S tu d ia z d z ie jó w h a n d lu P o ls k i z W ie lk im K się stw e m , L ite w s k im i R o sją w X V I w ie k u , W arszaw a 1956.
13 P r z y w ile je k ró le w s k ie g o m ia s ta sto łe c zn e g o S ta r e j W a r s z a w y 1376— 1772, w y d . T. W i e r z b o w s k i , W arszaw a 1913, nr X .
14 L. B i a ł k o w s k i , L u b lin n a s ta r y c h szla k a ch h a n d lo w y c h , L ublin 1937, s. 4— 7.
726 H A N 'N A Z A R E M S K A
tędy fu tra i wosk, ale p rzede w szystkim pędzono bydło. W połow ie X V w ieku m onopol W rocław ia na p rzek azy w an ie litew sk ich to w arów na za
chód zostaje zachw iany. K o n k u re n c ję o tra n z y t w końcu stulecia w y g ra ł Poznań. U stalenia dotyczące dróg 15, składów , ja rm a rk ó w w dru giej po
łow ie XV w iek u zd ają się w skazyw ać na p o p ieran ie przez w ładców pol
skich rozw oju h a n d lu drogą, k tó ra przez P oznań i m niej a k ty w n y i bogaty od W rocław ia F ra n k fu rt p row ad ziła do m iast niem ieckich. Poznań z W ar
szaw ą łączyła droga przez Łowicz, K utno, K łodaw ę, K leczew i Słupcę 16.
F u n k c jo n u je w ty m czasie rów nież tr a k t prow adzący z L itw y do W ielko
polski z om inięciem W arszaw y, przez północne M azowsze i T oruń. Z L u b lina do P o znania jeżdżono przez K azim ierz, Radom , P rz y ty k , Odrzyw ół, Inowłódz, B rzeziny, Łęczycę 17. O pisanym i szlakam i to w a ry litew skie opu
szczały K oronę przez Ś ląsk lub W ielkopolskę. Istn iała je d n a k jeszcze jed n a droga ek sp ortu litew skich p ro d u k tó w — przez G dańsk. Z tej drogi k orzy
stali przed e w szystkim ku p cy zajm u ją c y się w yw ozem drew n a podlas
kiego oraz p ro d u k tó w leśnych, ja k smoły, popiołu i w osku. T ra n sp o rt odbyw ał się drogą w odną B ugiem , N arw ią i W isłą z końcow ym etapem w G dańsku. Szlak ten fu n kcjo n ow ał przez cały in te re su ją c y nas okres 18.
W h a n d lu na tej drodze w ielk ą rolę odgryw ała W arszaw a. T ow ary lite w skie p rzy b y w ały do K oro n y dw iem a drogam i przez M azowsze i przez L ublin. Oba te ośrodki u zyskały w ięc połączenia ze W schodem . W obrębie L itw y na szlakach w iodących na Zachód znalazły się m iasta podlaskie z B rześciem na czele* W ilno, Sm oleńsk, M ińsk. D roga z W ilna na M azow
sze do P ru s i W ielkopolski w iodła przez Grodno, Bielsk, D rohiczyn lub C iechanow iec i d alej przez W ęgrów i L iw do W arszaw y 19. L u b lin z L itw ą w łaściw ą m iał połączenie przez P arczew , z którego szlak prow adził do Brześcia L itew skiego i dalej do W ilna; z U k ra in ą — przez K rasn y staw , Horodło i Bełz.
C h a ra k te ry sty c zn ą cechą przedstaw ionego p lan u dróg je st jego rów no
leżnikow e ułożenie. Zespół tra k tó w , m ający pierw szorzędne znaczenie dla p rzep ły w u litew skich f u te r i p ro d u k tó w leśnych przez ziem ie ówczesnej K orony, p rzecina Polskę obejm ując te re n y środkow ego i południow ego M azowsza, środkow ej i północnej L ubelszczyzny, Sandom ierszczyznę, w o
jew ództw o łęczyckie, sieradzkie i W ielkopolskę. Je d n ą z cech c h a ra k te ry stycznych p rzed staw ion ej uprzednio m apy regionów , k tó re zostały w spo
sób szczególnie in te n sy w n y poddane działalności lokacy jnej w XV w ieku, jest jej synch ro nizacja z m ap ą pow stałych w ty m okresie szlaków . Zbież
ność ta św iadczyłaby o zw iązku k o n iu n k tu ry gospodarczej danego ob
szaru (jej k o n sek w en cją w m yśl p rz y ję ty c h założeń były lokacje) z p rz e biegiem dróg k o m un ik acy jny ch . K o n k rety zu jąc: — rozw ój p e ry fe ry jn y c h dotychczas pod w zględem gospodarczym obszarów Lubelszczyzny i w o je
w ództw a m azow ieckiego, u trz y m an ie się p ro sp erity W ielkopolski i San- dom ierszczyzny, m ożna w iązać z p o w staniem połączeń m iędzy W ilnem , Lublinem , W rocław iem , ale tak że praw dopodobnie z rozw ojem ek sp ortu zbożowego a z nim szlaku w iślanego, w reszcie ze stabilizacją p olityczną k ra ju .
15 L. K o c z y , op. cit., s. 161 nn.; t e n ż e , Z w ią z k i h a n d lo w e W r o c ła w ia z P o l
sk ą do k o ń c a X V I w ., K a to w ice 1936, s. 18—25.
16 K D W lkp. t. V,' nr 722.
17 K D W lkp. Racz., nr 126.
18 M. B i s k u p , Z je d n o c ze n ie P o m o rz a W sch o d n ieg o z P o lsk ą w X V w ie k u , W ar
szaw a 1959, s. 52 nn.; t e n ż e , Z p r o b le m a ty k i h a n d lu p o ls k o -g d a ń sk ie g o d ru g ie j p o ło w y X V w ie k u , P H X LV , 1954, s. 393 nn.
19 A. W a w r z y ń c z y k ó w a, R ola W a r s z a w y , s. 7.
H A N D E L P O L S K O - L I T E W S K I A L O K A C J E M IA S T 727
Х А Н Н А ЗА РЕМ С К А
ИЗ И С Т О РИ И П О Л ЬС К О -Л И Т О В С К О Й ТО РГ О В Л И : Л О К А Ц И И Н А ЗЕ М Л Я Х К О РО Н Ы И В М АЗОВИ И В 1386— 1501 ГГ
Привлекая жалованные грамоты „немецкого права” (локации городов, пожалования ярмарок и торгов) автор исследует торговую конъюнктуру в период польско-литовской унии, особенно интересуясь ее влиянием на хозяйственное оживление малых городов на тран
зитном пути соединяющем восток и запад Европы. Автор считает что так наз. немецкое право связано с денежным хозяйством, с назначением его развивать и совершенствовать.
Тем самым приобретение жалованных грамот независимо от степени их реализации являлось вкладом основанным на экономическом рассчете. Сопоставление грамот по географическому и административному принципу (см. таблицы) приводит к следующим выводам: Уния с Литвой и начало экономической интеграции Речи Посполитой привели к хозяйственному оживлению окраинных земель Короны, к нивелировке несоразмерностей выступавших до того в степени развития городской жизни на отдельных территориях. Особенно сильное развитие, вероятнее всего связанное с крупной транзитной торговлей, можна наболюдать в мазовецко-великопольской зоне в широтном направлении отходящей сильно к юго-западу (Равская, Ленчицкая и Калишская земли), в люблинско-сандомирской зоне захватывавшей также Ленчицкую землю, на территории Русского воеводства и наконец — в части Познан- ского воеводства. Автор устанавливает существование соотношения между развитием малых городов и направлениями торговых путей соединявших Литву с Силезией и западной Евро
пой. Развитие путей сообщения между Вильно, Люблином, Вроцлавем, Гданском и Позна- нем шло в паре с включением Польши и Литвы в сферу влияния крупного европейского товарообмена на пороге XVI столетия и существенным образом воздействовало на местные отношения в Речи Посполитой.
H an n a Z arem sk a
C O M M E R C E P O L O N O —L I T U A N I E N : C H A R T E S D É L IV R É E S A U X C O M M U N E S P O L O N A I S E S E N T R E 1386 E T 1501
En se b asan t sur les docu m en ts du droit „allem an d ” (chartes des v ille s , p r iv ilè g e s des foires et des m archés) l ’auteur étu d ie la conjoncture écon om iq u e au m o m en t de l ’u n ion en tre la P o lo g n e et la L itu an ie. 'Elle sem b le p a rticu lièrem en t in téressée par l ’in flu en ce ex ercée par cette union sur le d y n a m ism e et les a ctiv ité s des p etites v ille s situ é e s sur la v o ie de tr a n s it du com m erce e st-o u e st de l ’Europe. E lle a d m et que ce q u ’on ap p elle le „droit a llem a n d ” est lié a v ec l’économ ie fin a n c iè r e q u ’il fa c ilite e t d évelop p e. P ar su ite de quoi, l ’acquislition des p riv ilèg es ianalysés, sans égard s pour la m esu re dans la q u e lle ils fu r e n t en su ite ré a lisé s, co n stitu e une sorte d’in v e stisse m e n t b asé sur un calcu l économ ique. U ne co n fro n ta tio n des 'docum ents d’après un critère géograp h iq u e et a d m in istra tif (voir tab les) a p erm is de tirer les con clu sion s su ivan tes: l’union a v e c la L itu a n ie et le déb u t d’u n e in tégration é co n o m iq u e de l’an cien n e P o lo g n e ont con d u it à une a ctiv isa tio n écon om iq u e des terres p érip h ériq u es du R oyau m e et à un n iv e lle m e n t des disproportions e x ista n te s en ce qui co n cern ait le degré d’u rb an isation des d ifféren ts territoires. U n d év elo p p em en t p a rticu lièrem en t sp ecta cu la ire — certa in em en t lié au grand com m erce tran sitaire — a pu être Observé dans la b ande de territoire em b ra ssa n t la M a sovie et la G rande Poiiogne e t qui su iv a it les p a ra llèles géograp h iq u es a v ec une fo rte in cu rv a tio n v ers le su d -o u e st (région de R aw a, Ł ęczyca et K alisz). Il en fu t de m êm e pour une bande
728 H A N 'N A Z A R E M S K A
de territoire à la h auteur des v ille s de L u b lin et de S an d om ierz a lla n t ju sq u ’au d istrict de Ł ęczyca, pour la R u th én ie et aussi u n e p artie de la v o ïv o d ie de P oznań.
L ’auteur a ffirm e q u ’il e x is te une corrélation en tre le d év elo p p em en t des p etites v ille s et le p assage des gran d es v o ie s co m m ercia les r e lia n t la L itu an ie à la S ilé s ie et à l ’E urope o ccid en tale. Le d év elo p p em en t des v o ie s de com m u n ication en tre W ilno, L u b lin , W rocław , G dańsk et P o zn a ń a lla it de pair a vec l ’in tégration de la P ologn e e t de la L itu a n ie dans l ’orbite des éch an ges europ éen s au se u il de l’ép oq u e m od erne, et, de plus, in fé r a it sur la situ a tio n in térieu re de la P ologn e.
