"Radical pacifists in antebellum America", Peter Brock, Princeton 1968 : [recenzja]

762

tle sta r o p o lsk i 'k o n serw a ty w n y rep u b lik a n izm n ie je s t ja k ą ś -anom alią, a le h isto ­ r y c z n ie w y r o słą i bardzo s iln ie u k szta łto w a n ą stru k tu rą. P a n o w a n ie S ta n isła w a A u g u sta p ou cza, jak n ieb ezp ieczn ą rzeczą b y ło p o d ję c ie ro zb ija n ia tej zakrzepłej stru k tu ry , p ók i n ie d o jr z a ły w e w n ą tr z k ra ju siły zd oln e do d ok on an ia od n ow y bez u ciek a n ia się do obcej pom ocy

E m a n u e l R o s t w o r o w s k i

P e te r B r o c k , R a d ic a l P a c ifi s t s in A n t e b e l l u m A m e r i c a , P rin ceto n Ν'. J., 1968, s. 298.

P a c y fiz m i ziwiązaine z nlim id ee i n o rm y p o stęp o w a n ia sięg a ją sw y m i p oczątk am i do d y sy d en ck ich o d ła m ó w p ro testa n ck ich . N a ty m ż e p od łożu w y r ó sł p a cy fizm p ó ł- n o cn o -a m ery k a ń sk i. Jed n a k id e e p o k o jo w eg o w sp ó łż y c ia , p rzeszczep io n e ma k o n ty ­ n en t a m ery k a ń sk i, do o d m ien n y ch w a ru n k ó w gosp od arczych i p o lity czn y ch , m u s ia ły u lec m o d y fik a c ji i d o sto so w a ć się d o k o lo n ia ln ej, a p ó źn iej sta n o w ej rzec z y w isto śc i.

P o czą tk o w o p a cy fizm z w ią za n y b y ł z kw akram d. iK wafcierscy p o lity c y o stro w y s tę p o ­ w a li p rzeciw k o w o jn ie i p ła c e n iu w s z e lk ic h p od atk ów , m a ją cy ch n a c elu pod p orząd ­ k o w a n ie c z ło w ie k a c z ło w ie k o w i, a w m y ś l m iło śc i e w a n g elicz n e j p r o te s to w a li p rze­

ciw k o h a n d lo w i n ie w o ln ik a m i. Ich ra d y k a lizm b a zo w a ł b ard ziej n a agrarn ej d em o ­ k ra cji n o w o a m ery k a ń sk iej niż na m ało zn aczących jeszcze w p ły w a c h m ie jsk ie g o Zgrom adzenia1 w F ila d e lfii. P ó ź n ie js z e ro zszerza n ie s'ię osa d n ictw a a n g ie lsk ie g o d o­

p ro w a d ziło do p rzen o szen ia n a n o w o za sied la n e ob szary id e i p a cy fisty c z n y c h p rzez k w a k r ó w oraz in n e g r u p y r e lig ijn e i se k ty . T rw ało to do końca X IX w ie k u . C hociaż sauno S to w a r z y sz e n ie P rzy ja ció ł, p o d o b n ie jak i in n e p a c y fisty c z n ie n a sta w io n e s e k ­ ty r e lig ijn e , za m y k a ło s ię przed o g ó łe m sp o łe c z e ń stw a b a rierą w y zn a n ia , to w ie lu lu d z i p o c ią g a ły id ee p rzez n ie g łoszon e; oni te ż — n ie ch cąc lu b n ie m ogąc w łą c z y ć s ię w o rg a n iza cy jn e iramy ty c h to w a r z y s tw — z a c z ę li p o w o li o rgan izow ać p od ob n e u g ru p o w a n ia św ie c k ie . B ardzo p o m o cn e dla ru ch u p a c y fisty c z n e g o , w o ln eg o od w sz e lk ic h ry g o ró w w y zn a n io w y ch , ok azało się za k o ń czen ie zarów no w o je n n a p o leo ń ­ sk ich w E u ropie, jak te ż w o jn y a m e r y k a ń sk o -a n g ie lsk ie j n a te r e n ie N o w e g o Ś w ia ta . Ekonom iczine i m oraln e s k u tk i ty c h w o je n p rzek o n a ły m ałą gru p ę lu d z i o p otrzeb ie sta łe g o d ążen ia do u trzym an ia pok oju . T ym w ła śn ie p a c y fisty c z n y m ru ch em w S ta ­ n a ch Z jed n oczon ych A m ery k i P ó łn o c n e j w la ta ch 1815—1861 za jm u je się o m a w ia n a praca p ro feso ra u n iw e r sy te tu w T oronto, P e te r B r о с к a, dobrze zn an ego w P o ls c e jako a u to r a stu d ió w o n u rcie so c ja listy c z n y m W ie lk ie j E m igracji.

O m a w ia n a p u b lik a c ja je s t częścią w ię k sz e j pracy, om a w ia ją cej c z a sy od o k resu k o lo n ia ln eg o aż do Ί w o jn y św ia to w e j. D w a p ie r w sz e rozd ziały p o św ię c o n e są p o w ­ sta n iu i r o z w o jo w i a m ery k a ń sk ie g o ru ch u n a r z e c z u trzy m a n ia u n iw ersa ln eg o p o ­ k o ju .i n ie s to so w a n ia s iły zb ro jn ej i m oraln ej w r o z w ią z y w a n iu sp ra w k ra jo w y ch i zagran icznych. R uch teg o ty p u w y n ik a ł ze s to su n k u części sfer k u p ieck iej P ó ł­

nocy do w o jn y a n g ielsfco -a m ery k a ń sk iej. P ó łn o c nie c h c ia ła tej w o jn y , sp rzeciw ia ła się jej, a w y r a z e m ty ch p o g lą d ó w b y ła d zia ła ln o ść i p u b lic y sty k a b ogatego n o w o jo r ­ sk ie g o k u p ca 'D. L. D o d g e’a (1774—1852). P ro p a g o w a ł on w ty m c z a sie p o trzeb ę ducha e w a n g elicz n e g o i fila n tr o p ijn e g o w sto su n k a ch m ięd zy lu d zk ich , tw ierd zą c, ,iż w s z e lk ie w o jn y i u ż y w a n ie s iły s ą p rzeciw n e B o g u i E w a n g e lii. N a z y w a ł je n a ­

w e t zb rod n iam i w sto su n k u do lu d n o ści. S tw ie r d z ił, iż w o jn y przyn oszą o lb r z y m ie z y s k i za in tereso w a n y m i u d o w a d n ia ł to o d p o w ie d n im i cy ta ta m i ze 'Starego i N o w e g o T estam en tu . C elem stw o rzen ia m o ż liw o śc i dla szerszej p rop agan d y i o d d zia ły w a n ia na in n y ch z a ło ż y ł w s ie r p n iu 1815 r. N o w o jo r sk ie S to w a r z y sz e n ie P o k o jo w e. P o ­ c z ą tk o w o sk ła d a ło się ono z trzy d ziestu osób, p och od zących ze śro d o w isk a k u p ie c ­ k iego. Było' oparte na c h r y stu so w y c h zasad ach m iło śc i b liź n ie g o , p r z e c iw sta w ia ją c się en erg ic zn ie p rop agan d zie p row ad zon ej zarów n o na rzecz w o je n ob ronnych, jak

R E C E N Z JE

763

i zaczep n ych . P o d o b n e p o g lą d y g ło s iło in n e .stow arzyszen ie, p o w sta łe w fcońcu 1815 r.

w B oston ie, k iero w a n e p rzez u n ita ria n in a N. W orcestera (175'8—ι1·83Ί). T w ie r d z ił o:n, że n a w e t sam e p rzy g o to w a n ia w o je n n e są n ie g o d n e c y w iliz o w a n y c h n a ro d ó w .

N ie z a le ż n ie od s ie b ie p o w sta ły p ó źn iej w in n y c h stan ach Ś rod k ow ego Z ach od u p od ob n e sto w a r z y sz e n ia c y w iln e , k ie r u ją c e s ię zasad am i g ło s z o n y m i p rzez k w a k ró w . S k ła d a ły s ię o n e w zasad zie z lu d n o śc i k la s śred n ich . W 1'828 r. doszło do p o łą czen ia p a c y fisty c z n y c h grup c y w iln y c h , d zia ła ją cy ch n a te r e n ie a m ery k a ń sk im , w A m erica n P e a c e S o ciety , S ek reta rzem te g o p o łą czo n eg o sto w a rzy sza n ia a o sta ł W. L a d d (.1'778—

1841), św ie tn y m ó w ca i publicysta,, k tó r y ro zp o czą ł w y d a w a n ie w ła sn e j g a zety

„H astin ger of P e a c e ”. Z m ie jsc a ,też w śr ó d sto w a r z y sz o n y c h rozp oczęła s ię ożyw ion a w ie lo le tn ia d y sk u sja m ięd zy .zw olen n ik am i a b so lu tn eg o p a cy fizm u a z w o le n n ik a m i m ożliw ość,i d op u szczen ia do w o je n ty lk o ob ron n ych . O b ie str o n y z n a jd o w a ły w cią ż n o w e r a c je n a p o tw ie r d z e n ie sw o ic h p o g lą d ó w , co w koń cu , w o b e c n iem o żliw o ści zn a le z ie n ia k om p ro m isu , d op row ad zić m u sia ło do ro zła m u . P rzy czy n iła się do tego ró w n ie ż n iem o żliw o ść p r zy jęcia w sp ó ln e g o sta n o w isk a w sp r a w ie n ie w o ln ic tw a M u ­ rzy n ó w . 'W reszcie k o n sty tu cja p o k o jo w eg o S to w a r z y sz e n ia ,z 1837 r. n ie z a d o w o liła do reszty r a d y k a łó w tw ie r d z ą c y c h , iż p a ń stw o jako ta k ie t e ż n ie m a racjd b y tu , gd yż siła , którą sob ą r e p r e z e n tu je , je s t przeciw ina in d y w id u a ln y m p o trzeb o m i in te r e so m o b y w a teli. S tą d te ż r a d y k a ło w ie za p ro p o n o w a li h a sło b iern eg o op oru . .W ynikiem n iep o ro zu m ień id eo lo g iczn y ch b yło u tw o rzen ie N e w E n glan d N o n R esista n ce S o c ie ty , p o zo sta ją ceg o pod w p ły w e m ra d y k a ln e g o W . G arisona. Sam G arison w ie le w zdął od tr a n sc e n d e n ta listó w Emier.sona g ło szą cy ch , liż je d y n ie m iło ść c e m e n tu je w s z y s t­

k ie lu d zk ie d u sze w jed n eg o d ucha ogóln ego; stą d te ż n ie p o tr z e b n e jesit p a ń stw o w r a z z jego b iu ro k ra cją . G arison, a p o sto ł a m e r y k a ń sk ie g o b iern eg o oporu w ΧιΙΧ w ie k u , d o m in o w a ł n a d ca ły m n o w o a n g ie ls k im sto w a r z y sz e n ie m , a jego ra d y k a ln ie n a sta w io n y ru ch p o k o jo w y łą c z y ł s ię z r a d y k a ln ie n a sta w io n y m i ab oiicjoinistam i.

S am G arison od s ty c z n ia 18‘31 r. na łam ach s w e g o „ L ib eratora” d o m a g a ł się b ez­

k o m p ro m iso w o e m a n cy p a cji n ie w o ln ik ó w d jeg o te ż w y s iłk ie m p o w sta ło w 1833 r.

a m ery k a ń sk ie S to w a r z y sz e n ie A n ty n ie w o ln ic z e . G arison i jego lu d z ie w y s tę p o w a li p rzeciw k o w sz e lk ie j p rzem ocy, czyn n ej i b ie r n e j. O d d ziela ją c slię o d A m e r y k a ń sk ie ­ go S to w a r z y sz e n ia P o k o jo w eg o i .tw orząc w ła sn e , o p a rte n a zasad ach b ie r n e g o oporu, w ogłoszonej w 1838 r. D e k la r a c ji U czu ć s tw ie r d z a ł m . in.: „ siła p a ń stw a sa n k cjo ­ n u je zarów n o .m ew o ta ictw o , jak też ii w o jn y o r a z 'w szelki c z y n io n y w k ra ju p r z y ­ m u s”, tem u zaś n a le ż y s ię p r z e c iw sta w ić . D.o te g o n u rtu r a d y k a ln eg o p r z y łą c z y ło się w ie lu in te le k tu a lis tó w n o w o a n g ie ls k łc h , o d d a ją c na u ży tek sto w a r z y sz e n ia s w o je p ióra i n a z w isk a , n ie b o ją c slię żad n ych k o n se k w e n c ji. D la w ie lu z nlich sp r a w y abo- licjoniizm u ii b iern eg o op o ru b y ły id e n ty c z n e . O fic ja ln e ic h hasło g ło siło : „Opór n ie je s t złem — J ezu s C h ry stu s”.

T ego typ u ideologia., p r z e c iw sta w ia ją c a s ię u sta lo n em u p o rzą d k o w i sp o łe c z n e m u i p a ń stw u , p o częła p rzy cią g a ć w ie lu lu d zi ż y ją cy ch na śro d k o w y m .zachodzie, k tó rzy n ie m ając żad n ych in te r e só w ek o n o m iczn y ch w T ek sa sie w r a z z Garisoinem p rze­

c iw sta w ia li s ię w o jn ie a m e r y k a ń sk o -m e k sy k a ń s k ie j. W ielu z n ic h ży czy ło n a w e t z w y c ię stw a M ek sy k o w i, m a ją c n a d z ie ję , iż w te d y n a stą p iłb y u p a d ek p a ń stw o w o śc i a m ery k a ń sk iej. N ie z a le ż n ie od S to w a r z y sz e n ia G arison a sta ła p e w n a gru p a n eg u ją ca ró w n ież p otrzeb ę p a ń stw a i rzą d u c y w iln e g o . T w ie r d z ili o n i, 4ż cele m zap ob ieżen ia w s z e lk ie g o ty p u w o jn o m n a leży stw o r z y ć K o n g res N arod ów , gd zie b ęd zie d ogodne m ie jsc e dla p o k o jo w eg o i sp o k o jn eg o p rzed y sk u to w a n ia w s z e lk ie g o ty p u sp orn ych p ro b lem ó w m ięd zy n a ro d o w y ch .

H isto ria i d ok tryn y te j n ie w ie lk ie j gru p y lu d z i tw ie r d z ą c y c h , iż je d y n ie sta ły i u n iw e r sa ln y pokój je s t p r a k ty c z n ie p o trzeb n y is tn ie ją c e m u św ia tu , są za m ie sz c z o ­ n e w n a stęp n y m r o zd zia le pracy, w k tó ry m au to r za jm u je s ię h isto rią i teo ria m i L igii P ow sizechnego B r a te r stw a (L eague of U n iv e r sa l B roth erh ood ) z B u r r itte m n a

764

c z e le . P rz y w ó d c a te n p isa ł: „P okój je s t d u ch o w ą a n ie in te le k tu a ln ą a b stra k cją , to je s t ż y c ie a n ie teo ria ”, p o d su m o w u ją c r ó w n o cześn ie filo z o fię i p o trzeb ę m a n ife ­ s ta c ji pokoju.

Z u p e łn ie n o w y etap ru ch u p a c y fisty c z n e g o ro zp o czą ł s ię p o 1850 r., k ie d y n a j­

w a ż n ie jsz ą sp raw ą b y ła p rzy szło ść n ie w o ln ic tw a . T em u za g a d n ien iu p o św ię c a B rock d w a o sta tn ie rozd ziały. P o sz c z e g ó ln e u g ru p o w a n ia ru ch u p a c y fisty c z n e g o p rzed sta ­ w ia ły różn e k o n cep cje em a n cy p a cji (M urzynów. G arison tw ie r d z ił, dż mie w id zą c m o ­ ż liw o ś c i p o k o jo w eg o ro z w ią z a n ia .spraw y n a leży d op row ad zić na dradze p o k o jo w ej do sep a ra cji P ó łn o c y od P o łu d n ia . ÍBuritt toył za n a ty c h m ia sto w y m n a d a n iem n ie ­ w o ln ik o m w o ln o śc i, 'ziaś A m e r y k a ń sk ie S to w a r z y sz e n ie P o k o jo w e w y s u w a ło p o stu la ty

e m a n cy p a cji w ra m a ch w y k u p ie n ia n ie w o ln ik ó w , tak b y p o łu d n ie fin a n so w o na ty m n ie u cierp iało.

Z b liża ją cy się n ieu ch ro n n ie k o n flik t d o p ro w a d ził do u n ifik a c ji h a se ł w śród róż­

n ych grup p a c y fisty c z n y c h , k tó re p rzecież zgod n ie p r z e c iw sta w ia ły się arm ii, u c is k o ­ w i i n ie w o ln ic tw u jak o e lem en to m sp rzeczn y m z za sa d a m i g ło szo n y m i p rzez B ib lię.

J ed n a k że w m o m en cie w y b u ch u w o jn y w ie lu d z ia ła c z y ru ch u p a c y fisty c z n e g o o f ia ­ ro w a ło s w e u słu g i P ó łn o cy , a sam z w o le n n ik b iern ego oporu G arison zgad zał się n a w e t na u d zia ł sw eg o sy n a w w o jn ie.

P o d su m o w a n ie d zia ła ln o ści o m a w ia n y c h gru p k oń czy p ra cę, z k tó rej w y n ik a , iż w g ru n cie r z eczy n ie w ie lk ie ilo śc io w o sto w a r z y sz e n ia p o k o jo w e w y w a r ły duży w p ły w na w sp ó łc z e sn y c h w d uchu p rzek o n a n ia o p o trzeb ie ż y c ia w sp o k o ju , bez k o n flik ­ tó w zbrojn ych . P ra ca B rock a 'zajm uje s ię m a ło zn an ym i a sp ek ta m i d zia ła ln o ści lu d zi ty p u Garisoina, -przy czym autor ó b fic ie k o rzy sta z n ie zn an ych dotąd z r a cji n ie ­ w ie lk ic h n a k ła d ó w gazet, p r z e d sta w ia ją c p o g lą d y i d zia ła ln o ść c y w iln e g o a m e r y ­ k a ń sk ie g o ru ch u p a cy fisty czn eg o . S tą d duża w a rto ść p racy dla p ozn an ia h isto rii U S A przed w o jn ą se c e sy jn ą ,

I z a b e l l a R u s in o w a

A le x a n d r e H e r z e n , L e t t r e s i n é d i t e s à sa f ille Olg a, in tro d u ctio n e t notes par A le x a n d r e i Z v i g u i l s k y , „L ibrairie des C inq C o n tin en ts”, P a ris 1970, s. 89, n lb . 3.

P u b lik a c ja n ie zn an ych lis tó w Hercema do c ó rk i CQgi w y d a n a n a d er sta r a n n ie p rzez fra n cu sk ieg o badacza A lek sa n d ra Z v i g u i l s k y e g o , b ogato ilu stro w a n a , ra z jeszcze u św ia d a m ia nam , że o g ło sz o n a dru k iem , n a jp ie r w p rzez M ich ała L e m - k e g o, n a stę p n ie w k o le jn y c h tom ach w y d a w n ic tw a „L itiera tu rn o je N a sle d s tw o ”, w r e sz c ie w n a jp e łn ie jsz e j, w ie lo ję z y c z n e j 3'0-tomowej e d y c ji jeg o d zieł z la t 1954—

1965, p u ścizn a ep isto la rn a w y d a w c y „ K o ło k o ła ”, to ty lk o część —- znaczna a le nie c a łk o w ita — jego r o z le g łe j k o r e s p o n d e n c ji L isty H ercen a sta n o w ią w ażn ą d zied zin ę jego tw ó rczo ści p u b lic y sty c z n e j, są z nią o rg a n iczn ie zesp o lo n e, n ie ty lk o d latego, że w ie lu sw y m w a ż k im w y p o w ie d z io m n a d a w a ł w ła ś n ie fo rm ę ep istolarn ą: od

„L istó w z F ran cji i W ło ch ” p o „L isty do starego to w a r z y sz a ”. B ez g ru n to w n ej zn a­

jo m o ści ca ło k szta łtu k o resp o n d en cji H ercen a n ie sp o só b p o ją ć jego d zia ła ln o ści, jeg o p u b lic y sty k i, jego b io g ra fii, n ie sposób w y r o b ić so b ie zd an ia na te m a t jego

■zapatrywań i ic h ew olucji.·

W yd an e p rzez Z v ig u ilsk y eg o lis ty poch od zą ze zb io ró w r o d zin n y ch w n u czk i H ercen a, J ea n n e A m p h o u x -M o n o d , o ra z jego p r a w n u k ó w M ario i Nioëla 'Rista. Nat- s^u w a się , r z ecz jasna, p y ta n ie: czem u ty c h w ła ś n ie ‘28і lis tó w n ie w e sz ło do e d y c ji L em k eg o , k tó ry o b ficie k o r z y sta ł z a r c h iw u m r o d zin n eg o H ercen a. Z n aczn a część l i ­ stó w do O lgi z o sta ła o g ło szo n a u p rzed n io (1Ό8 -znalazło s ię w o sta tn im 3 0-tom ow ym w y d a n iu d zieł H ercen a, w ty m 2 lis t y z a rch iw u m 'Ristów). D op iero p rzy p o m n ien ie lo s ó w a rch iw u m H erc en a oraz zap ozn an ie s ię z k o resp o n d en cją L em k ego rzuca