Początki skautingu i harcerstwa na Lubelszczyźnie (1911 - 1914)

Jan Lewandowski

Początki skautingu i harcerstwa na

Lubelszczyźnie (1911 - 1914)

Rocznik Lubelski 31-32, 145-159

JA N LEW AN DOW SK I

PO CZĄ TK I SK A U TIN G U I HA RCERSTW A NA LU BELSZCZY ŻN IE (1911— 1914)

Od p ierw szych la t istn ien ia sk au tin g , a potem lubelskie h arcerstw o , b y ły częścią ru c h u ogólnopolskiego, m im o całej specyfiki poszczególnych zaborów , czy też środow iska lubelskiego. Od początk u też m łody ru ch sk au tow sk i b y ł u w ik łan y w sp o ry polityczne, p oprzedzające w ybuch „w ielkiej w o jn y ” , spory o b ejm u jące zarów jjo starszą, ja k m łodszą gene­ rację ak ty w n ej politycznie części społeczeństw a polskiego, a zwłaszcza K rólestw a Polskiego. D latego też dla zrozum ienia genezy, rozw oju i spe­ cyfiki tego ru c h u na L ubelszczyźnie w lata ch p op rzedzających odzyskanie niepodległości niezbędne w y d aje się zarysow anie ogólnopolskiego, czy też ograniczonego ty lk o do zaboru rosyjskiego tła politycznego, na k tó ry m przyszło działać lu b elsk im dru h o m i druhnom .

N arodziny sk a u tin g u na ziem iach polskich p rzy p a d ły na o statnie lata przed w ybuchem I w o jn y św iatow ej i w iążą się ściśle z ów czesną sy­ tu a c ją m iędzynarodow ą, ze sto su n k am i p olitycznym i w ew n ątrz społeczeń­ stw a polskiego i z położeniem m łodzieży, d o rasta ją c ej w o statnich latach panow ania zaborców 1.

O statnim w ielkim dośw iadczeniem społeczeństw a polskiego przed w ybuchem I w o jn y św iatow ej była rew o lu cja 1905— 1907 r. D otyczy to także pokolenia m łodzieży szkolnej i stu d en ck iej. Mimo porażk i sił r e ­ w olucy jny ch w yd arzenia lat 1905— 1907 spow odow ały w y raźn e ożyw ienie życia politycznego w e w szystkich zaborach i ak ty w izację m łodzieży szkół średnich i w yższych. Po rew o lu cji 1905—1907 r. u k sz ta łto w ały się na zie­ m iach polskich głów ne k ieru n k i i obozy polityczne, istniejące z pew nym i m od yfik acjam i do odzyskania niepodległości w 1918 r. P row adzona m iędzy nim i w alka polityczna obejm ow ała także środow isko ak ty w n ej politycznie m łodzieży.

Obóz niepodległościow y, chociaż w ew n ętrzn ie n iejed no lity, podjął przygotow ania do u działu w m iędzynarodow ym konflikcie zbrojnym , 1

1 Podstawowe prace, dotyczące dziejów polskiego skautingu przed I wojną świa­ tową, to: W. B ł a ż e j e w s k i , Historia h arcerstw a polskiego, Warszawa 1933; E. G r ó d e c k a , Pie rw sze ćw ie rćw iecze h arcerstw a żeńskiego. Materiały do historii,

cz. I—IV, Warszawa 1938; H. B a g i ń s k i , U p o dstaw organizacji w o jsk a polskiego 1908—1914, Warszawa 1935; K. K o ź n i e w s k i , Ognie i ogniska, Warszawa 1961; J. Gaj , Główne n u rty id eow e w ZHP w latach 1918—1939, Warszawa 1966; J. M a j ­ ka, K a r tk i z historii ZHP, Warszawa 1971; J. O p i e ń s k a - B l a u t h , Polskie har­ cerki w dziesięcioleciu 1911—1921, Warszawa 1988; „Zarzew ie” 1909—1920. W spom nie­ nia i materiały, Warszawa 1973. Najpełniejszym opracowaniem, mimo wielu braków, pozostała nadal praca W. Błażejewskiego, wydana pod zmienionym tytułem: Z d zie­ jó w harcerstw a polskiego (1910—1939), Warszawa 1985. Z pracy tej wykorzystałem podstawowe dane, uzupełniając je o elementy ówczesnej sytuacji politycznej, bardzo skrótowo przedstawionej przez Błażejewskiego. Zob. też: O. P i e t k i e w i c z , P rze d ­ m o w a do w y dan ia III, w: W. B ł a ż e j e w s k i , Z d zie jó w harcerstwa..., s. 5—6.

szkoląc w organizacjach p a ra m ilita rn y c h , tak ich ja k „S trzelec”, „Zw ią­ zek S trzeleck i” i „Polskie D ru ży n y S trzeleck ie” , k a d ry przy szłej a rm ii polskiej. O rganizacje strzeleckie d ziałały legalnie w G alicji, w oparciu 0 ustaw odaw stw o a u striack ie, ale m iały zakonspirow ane kierow nictw o (Zw iązek W alki C zynnej i O rganizacja A rm ii Polskiej), a swoim zasięgiem obejm ow ały m łodzież ze w szystkich trzech zaborów .

W atm osferze spodziew anego k o n flik tu zbrojnego m iędzy zaborcam i, w cieniu sporów o rie n tac y jn y ch o b ejm u jący ch a k ty w n ą politycznie do­ rosłą część społeczeństw a zdobyw ała w iedzę i pierw sze dośw iadczenia po­ lityczne m łodzież szkół średnich. Ju ż w y d arzen ia la t 1905— 1907 w ciągnę­ ły tę grup ę w iekow ą w w ir w yd arzeń. W alka o szkołę polską, toczona przede w szystkim przez m łodzież g im nazjalną, zakończyła się połow icz­ nym sukcesem . W ładze carskie m u siały zgodzić się na o tw ieran ie szkół p ry w a tn y c h z polskim językiem w ykładow ym , jed n a k nie p rzy zn ały im p ra w p aństw ow ych. W szkole p ań stw o w ej w ykładano n ad al w języ k u za­ borcy. R eakcją m łodzieży b y ł bojkot szkoły ro syjskiej i podejm ow anie nau k i w szkołach p ry w a tn y c h lu b w zakładach galicyjskich, gdzie w y ­ kładano w języ k u polskim .

W ydarzenia la t 1905— 1907 spow odow ały rów nież ak ty w izację poli­ tyczn ą m łodzieży dw u pozostałych zaborów . N apływ m łodzieży z K on gre­ sów ki do G alicji z pow odu b o jk o tu szkoły rosyjskiej, u ła tw ia ł w zajem ne bliższe poznanie się Polaków z różnych zaborów .

Na tere n ie zaboru rosyjskiego aktyw ność polity czna starszej m łodzie­ ży szkół śred n ich i stu d e n tó w znajd ow ała ujście w różnych form ach d zia­ łalności nielegalnej. M iała ona zróżnicow any zakres i zasięg: od tajn eg o nauczania h isto rii i geografii P olski poczynając, poprzez udział w obcho­ dach rocznic narodow ych, na działalności w n ielegalnych organizacjach polityczn y ch kończąc. W śród ty c h o sta tn ic h szczególną rolę w początkach sk au tin g u , zwłaszcza w zaborze rosyjskim , odegrały: O rganizacja M łodzie­ ży N iepodległościow ej „Z arzew ie”, O rganizacja M łodzieży N arodow ej 1 O rganizacja M łodzieży Postępow o-N iepodłegłościow ej „ F ila re c ja ” . O bej­ m ow ały one głów nie m łodzież studen ck ą, k sz ta łto w ały jej postaw y po­ lityczne i m oralne. Celem działan ia m łodzieży skupionej w ty ch o rgani­ zacjach m iała być niepodległa Polska, p rz y czym „Z arzew ie” p rzy w ią z y ­ w ało szczególną wagę do p rzygotow ania sw ych członków do udziału w zb rojnej w alce o niepodległość. W ty m celu od listop ad a 1909 r. zaczęło tw orzyć O ddziały Ćw iczebne.

„Z arzew ie” , „ F ila re c ja ” i OMN b y ły zw iązane z k ieru n k iem niepod­ ległościow ym i działały nielegalnie, m im o ogólnopolskiego c h a ra k te ru , w niew ielkich grupach. L egalne m ożliw ości m ia ły n ato m ia st dw ie inne organizacje, zw iązane z obozem narodow ym : „R uch E tyczny — Eleuzis” i Tow arzystw o „Sokół”.

„E leuzis” założył w 1903 r. znany w ów czas filozof-idealista W incenty L utosław ski. T ow arzystw o skupiało p rzede w szystkim stu d e n tó w k r a ­ kow skich i lw ow skich. Szerzono ideę b ra te rstw a , a odrodzenie P olski i ludzkośoi ujm ow ano cd stro n y m o raln ej i chciano osiągnąć przez szerze­ nie w strzem ięźliw ości „od n ajb ard ziej niszczących nałogów — alkoholu, ty to n iu , k a rt i ro z p u sty ” 2. Członkowie „E leuzis”, zw ani potocznie „elsa­

P O C Z Ą T K I S K A U T IN G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Z N IE (1911—1914) ₁₄₇ m i” , s ta ra li się dotrzeć także do m łodzieży szkół średnich, tw orząc w śród niej „Zw iązki N adziei”

N ajszerszy zasięg i n a jsta rsz y rodow ód m iały, także zn ajd ujące się pod ideow ą i m a te ria ln ą k u ra te lą obozu narodow ego, to w a rz y stw a g im n a­ styczne, noszące w spólną nazw ę „Sokół” . R uch sokoli, zapoczątkow any w 1867 r. w G alicji, po rew o lu cji 1905— 1907 m iał c h a ra k te r ogólnopolski, jaw ny , obejm ow ał także Polaków poza ziem iam i trzech zaborów . „Sokół” , sk u p iający głów nie ludzi dorosłych, propagow ał przede w szystk im ideę odrodzenia fizycznego, ale także hasło: „W zdrow ym ciele — zdrow y d u c h ”. W przeciw ieństw ie do w ym ienionych poprzednio organizacji, „So­ k ó ł” dysponow ał znaczną bazą m a te ria ln ą i środkam i finansow ym i na prow adzenie działalności, całą siecią „sokolni” (sal gim nastycznych), k a d rą w yszkolonych in stru k to ró w g im n asty k i, boiskam i, przy rząd am i gim nastycznym i. P ro p ag u jąc, obok rozw oju tężyzn y fizycznej, rozw ój pol­ skiego du ch a narodow ego, w ładze „Sokoła” odżegnyw ały się jed n a k od podejm ow ania jakich k o lw iek d ziałań o c h a ra k te rz e w y raźn ie politycznym .

W tak ie j sy tu a c ji ju ż w ro k u 1909 zaczęto podejm ow ać p rób y u tw o ­ rzenia organizacji, łączących w sw ej działalności w ychow anie fizyczne z przyg otow an iem do w alk i zb ro jn ej, w oparciu o w ysokie w ym agania m o ralne. N adrzędnym celem m iało być dążenie do odzyskania niepodleg­ łości czy też szeroko rozu m ian a idea służby O jczyźnie. N ajb ard ziej owo­ cne okazały się, p o d jęte na tere n ie lw ow skim , poczynania działaczy „Z a­ rzew ia ”. P rz y stę p u ją c w listopadzie 1909 r. do tw orzenia w śród m łodzie­ ży lw ow skich szkół śred n ich ta jn y c h O ddziałów Ć w iczebnych, działacze „Z arzew ia” postanow ili w y k orzy stać bazę m a te ria ln ą i k a d rę g alicyjskie­ go „Sokoła”. W p ro g ram ie w ychow ania fizyczno-w ojskow ego Oddziałów Ć w iczebnych znalazło się teren o zn aw stw o (czytanie m ap, o rie n tac ja w te ­ renie), obozowanie, szkolenie sa n ita rn e (sam arytank a), służba połow a oraz m u sz tra i gim n asty k a w „Sokole” .

W listopadzie 1909 r. m iędzy „Sokołem ” lw ow skim a „Z arzew iem ” zaw arto um ow ę, na m ocy k tó re j w „Sokole” zaczęto tw orzyć d ru ży n y o założeniach podobnych do p ro g ra m u O ddziałów Ć w iczebnych. Dwie tak ie d ru ż y n y p o w stały we Lw ow ie w m arc u 1910 r„ a pro w adzili je „zarze- w iacy” — M ieczysław N eu g eb au er i H e n ry k B agiński. O dbyw ały one trz y razy tygodniow o ćw iczenia g im nastyczne w sali oraz zajęcia połowę na boisku i w czasie w ycieczek poza m iasto.

D alsza w spółpraca „Sokoła” i „Z arzew ia” została zaham ow ana z po­ wodu postaw y w ielu działaczy „Sokoła” , zw iąznych z endecją, n iechętn ych w ojskow o-niepodległościow ej ideologii O ddziałów Ćw iczebnych. W obec tego „Z arzew ie” tw orzyło O ddziały Ćw iczebne poza „Sokołem ”. W latach 1909— 1910 p o w stały one we w szystkich w iększych ośrodkach m iejskich G alicji. Na początku 1910 r. w W arszaw ie k o n sp iracy jn a O rganizacja W oj­ skow a im. W aleriana Ł ukasińskiego p rz y ję ła fo rm y działania zbliżone do O ddziałów Ć w iczebnych. Jesien ią 1910 r. n a p ły w znacznej liczby m a tu ­ rzy stów ze szkół polskich w K ró lestw ie do w yższych uczelni g alicyjskich w zm ocnił pow iązania ru c h u niepodległościow ego G alicji i K ongresów ki.

W czasie organizow ania O ddziałów Ćw iczebnych i rozm ów „Z arzew ia” z „Sokołem ” na ziem ie polskie d o ta rły p ierw sze in fo rm acje o angielskim sk a u tin g u gen. R ob erta B aden-Pow ella. P ierw szą g ru n to w n ą inform ację

zam ieścił lw ow ski dziennik „Słowo P o lsk ie” w dw óch a rty k u łac h , opubli­ kow anych 16 i 17 listopada 1909 r. A u to rem p u b lik a c ji by ł E dm und N a- ganow ski, w ieloletn i s e k re ta rz londyńskiego T ow arzystw a L iterackiego. W ykorzystał on in form acje uzyskane w p ro st u źródła, od tw órcy pow o­ łanej do życia ro k w cześniej angielskiej organizacji m łodzieżow ej, gen. R. B aden-Pow ella.

P u b lik a c ja N aganow skiego m iała dalszy ciąg, ale ju ż nie na łam ach p rasy . M ateriały w y k o rzy stan e do pisania a rty k u łu ó w , w ty m podręcznik R. B aden-P ow ella S co u tin g fo r B oys znalazły się w ręk ach se k re ta rz a lw ow skiego „Sokoła” S tan isław a Biegi, k tó ry w czasie p e rtra k ta c ji z „za- rzew iak am i” p rzek azał je do ew en tu aln eg o w yk orzy stania. W ładze „Z a­ rzew ia” u zn ały za celowe p rzetłu m aczen ie i rozpow szechnienie podręczni­ ka B aden-P ow ella, z m y ślą o zostosow aniu pew ny ch m etod sk a u tin g u w p ra c y O ddziałów Ć w iczebnych. T łum aczenie pow ierzono (dość p rz y ­ padkow o) A ndrzejow i M ałkow skiem u, członkow i „Z arzew ia”, „E leuzis”, „Sokoła”, P olskich D ru ży n S trzeleck ich i O rganizacji A rm ii Polskiej.

26 lutego 1911 r. na posiedzeniu G rona N auczycielskiego „Sokoła-M a- cierzy ” (taka b y ła nazw a organizacji lw ow skiej, n astarszej na ziem iach polskich, pow stałej w 1867 r.) A. M ałkow ski w ygłosił re fe ra t o sk au ting u . Treść i sposób w ygłoszenia re fe ra tu b y ły na ty le p rzekonujące, że podjęto uchw ałę w sp raw ie organizacji d ru ż y n sk au to w y ch w tere n ie w ram ach a „Sokoła”. Jednocześnie na k u rsach „Sokoła” zaznajam iano uczestników z zasadam i i m eto d am i p rac y sk autin g u .

P ierw szy k u rs rozpoczął się we Lw ow ie 20 m arca 1911 r. z udziałem około 200 uczestników i uczestniczek. A. M ałkow ski przekazał im całą treść przełożonej przez siebie książki. K u rsem kierow ał J e rz y G rodyński, a w y kład y i ćw iczenia p ro w ad zili m .in. H. B agiński, M. N eugeb auer, S ta ­ nisław G ibbes, K azim ierz K ierzkow ski, F ranciszek Pększyc.

B ezpośrednim n astęp stw em k u rsu było zorganizow anie w śród m łodzie­ ży szkolnej trz e ch d ru ż y n sk au to w y ch w e Lw ow ie: im. T. K ościuszki, im. K aro la Chodkiew icza i im . Em ilii P la te r. D w ie pierw sze, kiero w ane przez Czesław a Pieniążkiew icza i F ran ciszk a K apałkę, sk u p iały chłopców, trzecią — żeńską k ierow ała Olga D rahonow ska. W raz z utw orzen iem d ru ­ żyn pow ołano 22 m aja 1911 r. N aczelną K om endę S k au to w ą w składzie: d r K azim ierz W yrzykow ski (naczelnik „Sokoła”) — N aczelny K o m en dant S kau to w y i członkow ie: A. M ałkow ski, Cz. Pieniążkiew icz, F. K apałka, A lojzy H o rak i Olga D rahonow ska.

Duże znaczenie dla dalszego rozw oju ru c h u m iało w yd an ie w lipcu 1911 r. książki A. M ałkow skiego S k a u tin g ja ko s y ste m w ychow ania m ło­

d zie ży , o p a rte j na podręcznik u B aden-P ow ella, ale przystosow anej do

polskich w arun kó w . Część n a k ła d u została w y d ru k o w an a na cienkiej bi­ bułce, dla łatw iejszego przem y cen ia przez zaborczą granicę.

L atem 1911 r. odbył się w Skolem , w e W schodniej G alicji, k o lejn y k u rs „Sokoła” z w y k ład am i i ćw iczeniam i z zak resu sk au tin g u . W e w rze­ śniu tegoż ro k u N aczelna K om enda S k au to w a (NKS) zaw arła porozum ie­ nie z K om endą N aczelną O rganizacji A rm ii P olskiej (konspiracyjne k ie­ row nictw o zw iązanych z „Z arzew iem ” P olskich D ru ży n Strzeleckich), w m y śl któ reg o m łodzież zarzew iacka p rzenio sła organizację O ddziałów Ć w iczebnych do d ru ż y n sk au to w y ch „Sokoła”, o trzy m u jąc pom oc m a ­ te ria ln ą i m ożliw ość działania. W g ru d n iu 1911 r. kierow nictw o „E leuzis”

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Ż N IE (1911—1914) ₁₄₉ podjęło decyzję o rozw iązaniu „Zw iązków N adziei” i skierow ało ich człon­ ków do d ru ż y n skautow ych.

15 października 1911 r. ukazał się pierw szy n u m e r redagow anego przez A. M ałkow skiego d w u ty g o d n ik a „ S k a u t” . D oskonale redagow ane pism o, p rzen ik ające przez rozbiorow e granice, zyskało d użą popularność. W ynikało to w znacznej m ierze z niepodległościow ego k ie ru n k u , jak i n a­ dał m u pierw szy red a k to r. K o n flik t m iędzy M ałkow skim a N aczelną Ko­ m endą S kau to w ą spow odow ał bow iem , że od drugiego n u m eru red ak cję pow ierzono Ignacem u K ozielew skiem u. Po w yjeździe w m arc u 1912 r. A. M ałkow skiego do A nglii „ S k a u t” zatracił niepodległościow y k ieru n ek , tracąc jednocześnie w ielu czytelników . N akład d w uty go dn ika, sięgający na początku 1912 r. 6000 egz., spadł w listopadzie tego ro k u do 1500.

Nie zaham ow ało to jed n a k rozw oju polskiego sk au ting u. J u ż w 1911 r. po w stały liczne d ru ż y n y w G alicji i rozpoczął się k o n sp iracy jn y ru ch sk autow y w K ongresów ce. Prow adzono liczne k u rsy d la in stru k to ró w sk a u tin g u z udziałem m łodzieży z trzech zaborów . Rów nocześnie nastąp iła polonizacja sk au tin g u , dotycząca zarów no jego ideologii, ja k i obrzędo­ wości.

Specyficznie polską cechą b y ł niepodległościow y c h a ra k te r, a i geneza ru c h u na ziem iach zam ieszkałych przez Polaków . Z „Sokoła” p rzy ję to określenie „ d ru h a ”, a sokolskie pozdrow ienie „Czołem !” zastąpiono w pro­ w adzonym przez d ru ży n ow ą I L w ow skiej D ru ży n y Żeńskiej im. E. P la ­ ter, Olgę D rahonow ską, zaw ołaniem „C zuw aj!” , k tó re w 1910 r. było h a ­ słem ogólnopolskiego zlotu grunw aldzkiego w K rakow ie. A ngielski term in „ sk a u t” , oznaczający w yw iadow cę, zaczęto zastępow ać polskim określe­ niem „h a rc e rz ” , n aw iązu jący do narodow ej tra d y c ji ry cersk iej (harcow - nik). D użą rolę odegrała w ty m w y d an a w 1912 r. książka E. Piaseckiego i M. S ch reib era Harce m ło d zie ży polskiej, będąca k olejn ą p rzeró b k ą k la ­ sycznego podręcznika B aden-Pow ella. A uto rzy w prow adzili w niej polskie ideały i wzorce osobowe, często odm ienne od angielskich. Zaproponow ano też now e w łasne nazw y: h arcerz, h arc m istrz , harcerstw o , zastęp, zastępo­ wy, ćw ik i in.

W g ru d n iu 1911 r. zm ieniono nazw ę N aczelnej K om endy Skau tow ej na Zw iązkow e N aczelnictw o S k au to w e (ZNS). D okonał tego W ydział Zw iązku P olskich G im nastycznych T ow arzystw Sokolich, zatw ierd zając jednocze­ śnie reg u lam in N aczelnictw a. Zw iązkow e N aczelnictw o S k autow e kiero­ w ało polskim sk au tin g em w G alicji do w y b u ch u w ojny, sta ra ło się też koordynow ać działalność ru ch u na innych ziem iach polskich.

W m arcu 1912 r. odbył się we Lw ow ie, zw ołany przez ZNS, zjazd d ru ­ żynow ych i pluto n o w y ch sk a u tin g u z udziałem stu k ilk u n a stu uczestni­ ków z całej G alicji. W sporze m iędzy zw olennikam i o rie n tac ji niepod­ ległościow ej i endeckiej w ypracow ano rezolucję, w k tó re j m .in. zapisano:

Połączenie w skautingu pracy ideowej z wyćwiczeniem fizycznym stwarza mo­ żliwość jednolitego ruchu samowychowawczego młodzieży polskiej w myśl postula­ tów niepodległej Polski3.

W raz z rozw ojem organizacyjn y m sk a u tin g u k ształto w ał się coraz w y ­ raźn iej jego w ojskow o-niepodległościow y c h a ra k te r. W d ru ży n a c h i za­

stęp ach obok p rac y ideow ej, o p a rte j na znajom ości tra d y c ji narodow ych (dużą rolę przy w iązy w an o do w zorców osobowych — p atro n ó w dru ży n ) i k ształto w an iu gotowości do służby na rzecz N iepodległej, zw racano u w a ­ gę na dyscyplinę i obowiązkowość. Ćwiczono m u sztrę i terenoznaw stw o, sztukę życia obozowego, um iejętn o ść obchodzenia się z bronią, udzielanie pierw szej pom ocy. Tym zagadnieniom pośw ięcone b y ły obozy d la in s tru k ­ torów — szczególną rolę o d egrały tu coroczne k u rsy letn ie w Skolem , g ru p u ją c e uczestników ze w szystkich zaborów — ja k też zbiórki p a tro li, zastępów czy d ru ży n , a także obozy organizow ane coraz częściej w czasie ferii i w akacji.

N a rok 1911 p rzy p a d a ją też początki sk a u tin g u w zaborze rosyjskim . Podłoże o rganizacyjne i ideow e stan o w iła działalność O rganizacji M łodzie­ ży N arodow ej (kierow anej przez zakonspirow any jeszcze bardziej „ P e t”) i „Z arzew ie” . Jesien ią 1911 r. d ru ży n y skautow e istn iały ju ż w W arsza­ wie, Łodzi, L ublinie, P io trk ow ie, Radom iu, Sosnowcu, Będzinie, Grodźcu, Siedlcach, P łocku i w śród m łodzieży polskiej w W ilnie. W iększość d ru ż y n pow stała z in sp iracji OMN, zakład an a przez uczestników k u rsu w a k acy j­ nego w Skolem lu b p rzez działaczy „Z arzew ia”. W Z agłębiu D ąbrow skim , po o trzy m an iu w iosną 1911 r. p ierw szy ch ark u szy książki M ałkow skiego, m iejscow y O ddział Ćw iczebny „Z arzew ia” p rzek ształcił się w d ru ży n ę skautow ą.

W W arszaw ie pierw sze d ru ży n y pow stały na początku ro k u szkolnego 1911/1912 w polskich p ry w a tn y c h szkołach średnich. W sierp n iu 1911 r. A ntoni O strow ski, u czestnik zjazdu m łodzieży zarzew ieckiej w T yńcu pod K rakow em , zapoznał się z zasadam i sk a u tin g u i zapoczątkow ał działalność pierw szej w stolicy d ru ży n y im. R om ualda T ra u g u tta . T w orzyli ją ucznio­ w ie szkoły R ychłow skiego, ale m iała rów nież zastępy w k ilk u innych szko­ łach. Je j d ruży n o w y m b ył S te fa n P o m arański. Do końca 1911 r. działało już w W arszaw ie, w głębokiej k o nspiracji, niezależnie od siebie, kilka d ru ż y n m ęskich i żeńskich. W końcu tego ro k u z in ic ja ty w y działaczy OMN, „Z arzew ia” i „ F ila re c ji” rozpoczęły się sp o tk an ia kierow ników p rac y skau to w ej w W arszaw ie. Stw orzono rodzaj kom isji porozum iew aw ­ czej, stopniow o rozszerzającej swój skład, m .in. przez naw iązanie kon­ tak tó w z elsam i i „Sokołem ”. Szukano też k o n ta k tu z lw ow skim Z w iązko­ w ym N aczelnictw em S kau to w y m . Jeszcze w g ru d n iu tego ro k u p rzy b y ł do W arszaw y em isariu sz ZNS J e rz y G rodyński. R ezu ltatem jego p o b y tu było zaw iązanie N aczelnej K o m endy S k au to w ej w W arszaw ie (NKS) jako zw ierzchniej w ładzy dla d ru ż y n na tere n ie K ongresów ki. N aczelna Ko­ m enda S kauto w a d ziałała na p o dstaw ie u p raw n ie ń i in stru k c ji lw ow skie­ go Zw iązkow ego N aczelnictw a Skautow ego, ale zachow ała autonom ię, p o d­ legając N aczelnictw u ty lk o w „sp raw ach zasadniczej w agi” 4. S k a u tin g królew iacki w spółpracow ał z „Sokołem ”, k o rzy stając z jego sal, boisk, in­ s tru k to ró w i w y k o rzy stu jąc jego leg aln ą „ firm ę ” do swoich poczynań. Nie był jednakże, w przeciw ień stw ie do d ru ż y n galicyjskich, częścią „Sokoła” i nie był m u podporządkow anyy. Znacznie silniejsze m iał pow iązania z r u ­ chem niepodległościow ym , ta k m łodzieżow ym (OMN, „Z arzew ie” , „ F ila - re c ja ”), ja k i bezpośrednio z o rganizacjam i strzeleckim i. OMN na zjeździe w W arszaw ie w jesieni 1911 r. zaleciła w szy stkim sw ym ogniw om czynny

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y 2 N I E (1911—1914) ₁₅₁ udział w p rac y skau to w ej jako najlep szy sposób p rzygotow ania obyw a­ tela — żołnierza N iepodległej.

W zaborze ro syjsk im dalszy rozw ój sk au tin g u , którego w a ru n k i, m e­ to d y i k ie ru n k i działania zostaną u k azane na p rzyk ładzie lubelskim , p ro ­ w adził do w zro stu liczby d ru ż y n m ęskich i żeńskich, organizow ania, po­ czynając od 1912 r., ta jn y c h k u rsó w dla k ad ry , p ró b w kraczania w śro ­ dow isko m łodzieży w iejsk iej, rzem ieślniczej i robotniczej oraz zacieśnia­ nia zw iązków ze sk au tin g iem galicyjskim .

1 stycznia 1913 r. zaczął w ychodzić w W arszaw ie, pod red a k c ją Bro­ nisław a B ufałła, dw u ty g o d n ik „ S k a u t” , nie zw iązany organizacyjnie ze sk autin g iem K ró lestw a ani G alicji. In fo rm o w ał o ru c h u sk auto w y m , po­ czątkow o dość jedn ostro n nie, ta k ze w zględu n a cenzurę, ja k sportow e przede w szystkim zain teresow an ia re d a k to ra . W połow ie ro k u 1913 re ­ dakcję objął L udom ił C zerniew ski, członek N aczelnej K om endy S k a u to ­ w ej w W arszaw ie. Od tej p o ry „ S k a u t” w arszaw ski sta ł się fak tyczn y m organem nielegalnego h a rc e rstw a K ongresów ki, p ro p ag ato rem idei sk a u ­ tin g u i m iejscem w spółpracy czołow ych działaczy ru ch u z obu zaborów . Na jego łam ach zam ieszczali a rty k u ły m .in.: z K ongresów ki — K azim ierz B ethej i A lojzy Paw ełek, z G alicji — A ndrzej M ałkow ski i Olga D raho- now ska, w reszcie ks. K azim ierz L utosław sk i, d ziałający w obu zaborach.

Zbliżony do sk a u tin g u c h a ra k te r m iała o rganizacja ju n actw o , sięga­ jąca początkam i ro k u 1912. W przeciw ieństw ie jed n a k do sk au tin g u , g ru ­ pującego przede w szystkim m łodzież szkół średnich, ju n ac tw o oddziały­ w ało na m łodzież w iejską, robotniczą i rzem ieślniczą. Stosow ało m etody odpow iadające poziom owi um ysłow em u i w aru n k o m życiow ym sw ych członków. B ardziej niż sk au tin g akcentow ało m o ty w y relig ijn e. Założy­ cielem organizacji b y ł lu belsk i ziem ianin S te fa n P lew iński, członek Z w iązku K onarszczyków , z którego ju n actw o się w yw odziło. P ro pag ow a­ ło w ychow anie p a trio ty czn e i w ojskow e, było organizacją ta jn ą . Głów ne ośrodki ju n a c tw a to W arszaw a (3 d ru ży n y m ęskie i 4 żeńskie) i L u blin (2 d ru ż y n y m ęskie i 3 żeńskie). Oprócz sam odzielnych plu to n ó w po w siach, d ru ż y n y ju n ack ie istn iały w K ońskow oli, D ąbrow ie G órniczej, Raw ie Ma­ zow ieckiej i Ł o d z i5.

Po w ak acjach 1911 r. egzem plarze książki A. M ałkow skiego d o ta rły do L u blin a. W m ieście nad B y strzy cą istn iały sp rz y ja ją c e w a ru n k i do rozw oju sk au tin g u . Po rew o lu cji 1905— 1907 r. p o w stała sieć polskich p r y ­ w a tn y c h szkół średnich 6, sku p iający ch m łodzież b o jk o tu jąc ą p aństw o w ą szkołę rosyjską. M łodzież znalazła się w zasięgu oddziaływ ania organizacji i p a rtii polity czn y ch o różnym ch arak terze.

Szczególnie a k ty w n ą działalność na te re n ie lu b elskich szkół średnich p rze jaw ia ła O rganizacja M łodzieży N arodow ej, kiero w an a przez „ P e t” . O rg anizatork a sk a u tin g u żeńskiego w L u b linie M irosław a K uncew icz- -M azurkow a, członkini OMN, ta k p isała o c h a ra k te rz e tej organizacji:

Celem i zadaniem OMN było przygotowanie młodzieży do służby sprawie polskiej drogą wzmacniania świadomości narodowej, zarówno wśród samej mło­

5 Junactwo. Geneza ruchu w ojskow o-niepodleglościow ego w ś ró d m ło d z ieży w i e j ­ skiej i rzemieślnicze j w b. zaborze ro sy jsk im w latach 1912—1918, Warszawa 1937; B. Z i m m e r , H arcerstw o Lubelszczyzny, Lublin 1987, s. 14—16; S. P l e w i ń s k i ,

Początki ju nactwa, w: Księga pam ią tk o w a 25-lecia h arcerstw a w Lubelszczyźnie. Wspomnienia i doku m en ty, Lublin 1936, s. 25.

dzieży, jak i wśród najszerszych warstw społeczeństwa, krzewienie poczucia ko­ nieczności walki z najeźdźcą na wszystkich dostępnych polach — aż do uzyskania niepodległości państwowej.

Praca OMN odbywała się w „podkółkach”, zakładanych w III lub IV klasie, które w roku następnym przekształcały się w „kółka”. Co tydzień odbywały się ich konspiracyjne zebrania dyskusyjne z referatami nt. ideologii organizacji, urzą­ dzane były wewnętrzne obchody rocznic powstań narodowych itp.

Organizacja przygotowywała ideowo szeregi młodzieży do walki o Polskę, pro­ wadząc jednocześnie walkę o szkołę polską przez podtrzymywanie mozolnego i czyn­ nego bojkotu szkół rosyjskich, za pośrednictwem młodych rozprowadzała myśl o walce z najeźdźcą, budziła społeczeństwo zmartwiałe po ostatnim (63) nieudanym powstaniu, ale nie czyniła zadość naturalnym dążeniom do przysposobienia fizycz­ nego do walki o niepodległość, jakkolwiek stała na stanowisku, że można i należy osiągnąć ją jedynie w drodze walki zbrojnej 6 7.

Część m łodzieży z p ry w a tn y c h polskich szkół średnich b y ła zw iązana z „Z arzew iem ”. Sięgało tu ta j oddziaływ anie O rganizacji M łodzieży P o- stępow o-N iepodległościow ej „ F ila re c ja ”, pow iązanej ze Zw iązkiem S trz e ­ leckim . P ew n e w p ły w y w śród starszej m łodzieży m iały p a rtie robotnicze 8. P ierw szy m org an izato rem sk a u tin g u w L ub linie b ył K azim ierz Do- biecki, uczeń VI k lasy Szkoły L u b elsk iej. O trzy m ał on podręcznik M ał­ kow skiego od swego ku zy n a i po zapoznaniu się z zasadam i sk a u tin g u zorganizow ał na początku ro k u szkolnego 1911/1912 p ierw szy p a tro l. Ze­ branie założycielskie odbyło się w dom u H e n ry k a W iercieńskiego, zasłu­ żonego dla Lubelszczyzny s ta ty sty k a , h isto ry k a i p u b licy sty, uczestnika pow stania 1863 r. W sp o tk a n iu p rzy K rak o w skim P rzed m ieściu 41 b ra li udział uczniow ie lu b elsk ich p ry w a tn y c h m ęskich szkół średnich: „ L u ­ b elsk iej” , gim n azju m im. Staszica i Szkoły H andlow ej im. V etteró w . K o­ m en d an tem p a tro lu , liczącego około 12 uczniów , został Dobiecki, a jego zastępcą T adeusz K orolko z gim n azju m im. Staszica. P ierw sze ćw iczenia odbyw ano w O grodzie Saskim , za m iastem w pobliżu Czechówki oraz w gim nazjum im. Staszica 9.

Jeszcze w 1911 r. in icjaty w ę tw o rzen ia sk a u tin g u podjęło k iero w ­ nictw o lub elsk iej OMN, k tó re sprow adziło do L u b lin a egzem plarz książki M ałkow skiego. Pow ierzono go uczniow i V II k lasy Szkoły L ubelskiej W iktorow i K rzew sk iem u , w raz z zadaniem zorganizow ania zastęp u na tere n ie tej szkoły. Podobne zadanie o trzy m ali członkow ie OMN w in n y ch szkołach: T adeusz K orolko u tw o rzy ł zastęp w g im nazjum im. Staszica,

6 Z. K o w a l s k i , Odradzanie się szkolnictw a polskiego w guberni lubelskiej po rewolu cji i str a jk u szkoln y m 1905 r., w: Ze stu diów nad Kom isją Edukacji N a­ rodow ej i szkoln ic tw e m na Lubelszc zyźnie, Lublin 1973, s. 395—410.

T M. K u n c e w i c z - M a z u r k o w a „Mira”, S w o je j dru żyn ie w 25-lecie je j istnienia, w: P rzy czy n e k do historii I-ej Żeńskiej D ru ż yn y Harc erskiej im. Emilii Plater w Lublinie. Rok 1911—1937, Lublin [1937], s. 13.

8 R. M a r c z y ń s k i , Wspomnienia z lat 1906—1914 (Organizacje id e o w o - w y - ch owaw cze na terenie „Szkoły L ubelskiej”), w: P r y w a tn e Męskie Gim n azju m im. S te ­ fana Batorego („Szkoła L ubelska”) w X X X - le c ie 1906—1936, Lublin 1936, s. 103—109; A. M. Z d a n o w i c z , W spom nienia z lat 1913—1918 (OMN, PET, W K S, II LDH),

tamże, s. 107—112; F. Ż u r e k , P o w ia t krasn ostaw ski w walce o niepodległość, War­ szawa 1937, s. 79; W. N a j d u s, P rze z zieloną granicę, Warszawa 1964, s. 101—130; A. W ó j c i k , Ruch robotn iczy na Lubelszczyźnie do 1918 r., Lublin 1984, s. 152—153, 163—164.

9 K. J u s z c z a k o w s k i , Historia II LDH im. Z a w is zy Czarnego, w: P ryw a tn e Męskie Gimnazjum..., s. 67—68; T ajn y skauting w Lubelszczyźnie, w: Księga p a ­ miątkowa..., s. 10.

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Ż N IE (1911—1914) ₁₅₃ a J a n W ierzbicki w Szkole H andlow ej im. V etteró w . W ciągu ro k u szkol­ nego 1911/1912 szybko ro zrastające się zastępy zostały przekształcone w d ru ży n y : I im. W alerian a Ł ukasińskiego w gim nazju m im. Staszica, II im. Zaw iszy C zarnego w „Szkole L u b e lsk ie j” i III im. R om ualda T ra u ­ g u tta w Szkole H andlow ej im. V etterów . Członkowie p a tro lu D obieckie- go znaleźli się przew ażnie jako szeregow i skauci w d ru ży n a c h swoich szkół.

O kres zim y 1911/1912 w y k o rzy stan o na zapoznanie się z założeniam i i tec h n ik ą sk au tin g u . Z akonspirow ane zbiórki od byw ały się co niedzielę w m ieszkaniach. P rzep row ad zan o rozm ow y, pogadanki, uczono się gier, w iązania węzłów , teren o zn aw stw a, u d zielania pom ocy m edycznej. Od w iosny 1912 r. rozpoczęły się k o n sp iracy jn e w y p ra w y za m iasto. W pod- lubelskich w ąw ozach i lasach organizow ano podchody, gry połow ę i inne zajęcia. „O bow iązkiem każdego sk a u ta było spełnienie codziennie jak ie­ goś dobrego uczynku, z czego m u siał składać ra p o rt na zbiórce. W pajano w chłopców poczucie karności, solidarności i obow iązku, a w szelkie w y­ kroczenia przeciw p raw u sk au to w em u b y ły k a ra n e — aż do usunięcia z d ru ży n y do czasu podciągnięcia się w innego do poziom u ogólnego. Po­ m im o to n ap ły w do d ru ż y n y b y ł d u ży i ty lk o w zględy bezpieczeństw a zm uszały do p rzy jm o w an ia jed n o stek w artościow ych i p ew n ych z klas starszych . N ierzadkie b y ły p rzy p ad k i, że m a tk i kolegów z kl. III i IV przychodziły interw en io w ać o p rzy jęcie syna do d ru ży n y , biorąc na siebie część odpow iedzialności, zarów no co do zachow ania pew nej tajem n icy , jak i należytego sp ełniania obowiązków ucznia i s k a u ta ” — p isał o ty m okre­ sie K azim ierz Juszczakow ski, nauczyciel p rzy ro d y i opiek un II LDS im. Zaw iszy Czarnego w „Szkole L u b e lsk ie j” ie.

W iosną 1912 r. p o w stały p ierw sze lub elsk ie w ładze skautow e. Ko­ m endę S kau to w ą tw o rzy li trz e j d rużynow i, p rzy czym zw ierzchnią w ła­ dzę rozkazodaw czą p ełn ili kolejno, zm ieniając się co m iesiąc. K om enda lubelska pozostaw ała w kontakcie z N aczelną K om endą S k au to w ą w W ar­ szaw ie. Z ra p o rta m i jeździli do W arszaw y K orolko i K rzew ski, p orozu­ m iew ając się za pośrednictw em adw o k ata C zesław a Jankow skiego w za­ sadniczych sp raw ach organizacy jny ch i ideow ych. W okresie Zielonych Ś w iąt 1912 r. trz e j lubelscy dru ży no w i: K orolko, K rzew ski i W ierzbicki, w zięli udział w k u rsie dla k ierow ników p rac y sk au tow ej w Kongresów ce. K u rs odbyw ał się w w illi H iszpańskiego w Ś w idrze koło W arszaw y i w okolicznych lasach. W k adrze k u rsu b y ł J e rz y G rodyński, kiero w n ik pierw szego k u rsu skautow ego w e Lw ow ie w 1911 r., u trz y m u ją c y kon­ ta k t m iędzy sk au tin g iem G alicji i K rólestw a. P rzed G rodyńskim czterej lub elscy skauci złożyli egzam iny ze spraw ności i rozum ienia p raw a sk a u ­ towego. C zw artym lu b elsk im u czestnikiem k u rsu b y ł Rom an Zaw adzki, uczeń V II k lasy „Szkoły L u b e lsk ie j”, k tó ry w ro k u 1912 zorganizow ał d ru ży n ę z m łodzieży robotniczej i rzem ieślniczej.

W ty m sam ym 1912 r. p o w stała p iąta ju ż d ru ży n a m ęska, zorganizo­ w ana także przez ucznia „Szkoły L u b e lsk ie j” J a n a Sikorskiego, zw iąza­ nego z „Z arzew iem ”. Skąpe in fo rm acje źródłow e nie pozw alają na p rze d ­ staw ienie różnic m iędzy sk au ting iem , kiero w an y m przez OMN, a d ru ży n ą „zarzew iack ą”, k tó ra m iała c h a ra k te r m iędzyszkolny i k o n k u ren c y jn y 10

wobec d ru ż y n dotychczasow ych. D opiero w 1913 r. J a n S ikorski wszedł w skład L ubelskiej K om endy S k au to w ej, podporządkow ując jej także sw oją d ru ży n ę , ale z zachow aniem jej c h a ra k te ru m ięd zy szk o ln eg o 11. W ro k u 1913 istn iała w L ub linie d ru ży n a żeńska, u tw o rzo n a z in sp i­ ra c ji OMN. J e j początki sięgają praw dopodobnie końca ro k u szkolnego 1911/1912. O rg an izatork a d ru ży n y M irosław a K uncew icz, w spom inała po latach:

Byłam wtedy w klasie V Szkoły Handlowej Żeńskiej, przewodniczyłam orga­ nizacji OMN swej klasy [...]. Zetknęłam się na terenie OMN-u z kolegami, którzy należeli do pierwszego organizującego się zastępu. Pierwsze manierki, kompasy, plecaki, które zobaczyłam u kolegów, były mi wskazówką, że istnieje organizacja, która wyszła poza dyskusje i moralne oddziaływanie [...]. O zorganizowaniu dziew­ cząt nikt nie myślał (...]. Okazało się, że młodzież męska szkół lubelskich podjęła inicjatywę zorganizowania na swoim terenie skautingu, widząc w nim ważne dopeł­ nienie swego przygotowania do zbrojnej walki o niepodległość. Pierwszy zastęp męski zorganizował się samoistnie spośród członków OMN. Zetknęłam się z jego członkami (Wiktor Krzewski, Tadeusz Korolko i inni) w bibliotece OMN, uzyskując pierwsze wskazówki i informacje o nowej organizacji. Natychmiast postanowiłam zorganizować wśród dziewcząt to samo.

Wkrótce potem powstał pierwszy żeński zastęp na terenie Lublina. Składał się z koleżanek, należących do OMN koła V klasy. 16 pierwszych skautek po zapo­ znaniu się z istotą nowego ruchu, zaczęło szkolenie od wiązania węzłów, prawa skautowego i musztry, Zadaniem naszym było wyszkolenie moralne i fizyczne przy­ gotowanie do walki z najeźdźcą. (...] Zaraz w następnym roku szkolnym 1912/1913 trzeba było tworzyć zastępy w młodszych klasach, prowadzone były one przez skautki I-go zastępu, jak M. Cholewińską, M. Watsonównę, Lolę Warman. Zastępy ćwiczyły musztrę, gry na spostrzegawczość, pamięć, szybką orientację w stronach świata z zegarkiem, kompasem lub bez nich i wiele innych ćwiczeń.

{...] Konieczność ukrywania się przed wrogiem nie pozwoliła na gromadne no­ szenie mundurów. Żadnych oznak nie miałyśmy, wszystkie emblematy przyszły po wybuchu wojny. Nawet lilijka.

Początkowo brak było wszelkiej literatury, potem zaczęła się zjawiać, jak pierwsza maleńka książeczka Vademécum. S kauta 11 12.

D ru żyn a żeńska rów nież podlegała L u b elskiej K om endzie S k auto w ej. Członek tej K om endy W ik to r K rzew sk i, uczestniczył w lecie 1912 r. jako jed en z 4 sk au tó w z K ró lestw a (3 z W arszaw y, 1 z L ublina) w w a k a c y j­ nym k u rsie sk au to w y m w Skolem w G alicji W schodniej, po przejściu przez „zieloną gran icę” m iędzy zaborem ro sy jsk im i au striack im .

U m acniało to k o n ta k ty m łodego lubelskiego sk a u tin g u z nielegalnym ru ch em w K ró lestw ie i z leg aln ą organ izacją w G alicji. K o n spiracyjn e w a ru n k i fu n k cjo n o w ania ru c h u w K ongresów ce u tru d n ia ły , ale nie u n ie ­ m ożliw iały prow adzenia tak ich form d ziałan ia ja k obozy, w ycieczki czy k u rsy . W yko rzystyw ano pom oc sp rz y ja ją c y ch sk au ting ow i przy jació ł z kręgów lubelskiego nauczycielstw a, a tak że lubelskich przem ysłow ców i ziem ian. W ycieczki organizow ano pod „ firm ą ” szkoły, obozom n a d a w a ­ no pozory p rac p rzy budow ie dróg, p ilęg nacji lasu itp.

P ierw sze obozy odbyły się ju ż w czasie w ak acji 1912 r. M iały cha­ r a k te r m iędzy dru ży n ow y . P rz ed w yb uch em w o jn y K om enda S kautow a,

11 Jan Sikorski zorganizował w 1911 r. w Lublinie trzy Oddziały Ćwiczebne „Zarzewia”, przemianowane jesienią tego roku w Organizację Polskich Wywiadow­ ców, mającą charakter skautowy. Miała ona liczyć 150 członków, w tym 40 robotni­ ków z fabryki Wolskiego. Była to prawdopodobnie drużyna podporządkowana w 1913 r. lubelskiej Komendzie Skautowej. H. B a g i ń s k i , jw., s. 459—460; B. Z i m ­ me r , jw., s. 10—11.

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Ż N IE (1911—1914) ₁₅₅ w spółdziałając z K ołem O pieki nad S k au tin g iem w L ub linie, zorganizo­ w ała trz y obozy w ak acy jn e dla d ru ż y n m ęskich, dw a w K ęble, w m a­ ją tk u A ntoniego h r. R ostw orow skiego i jed e n w K rzczonow ie (praw do­ podobnie w m a ją tk u S tefan a Plew ińskiego). Ich u czestnik A ntoni K ot- -G a jl pisał:

Na pierwszym z tych obozów było nas kilkunastu. Mieliśmy do dyspozycji niewielką stodołę. Nazywało się, że naprawiamy drogi w majątku, ale naprawdę żaden z nas nawet łopatki w tym celu do rąk nie wziął. Ot zwykłe zajęcia har­ cerskie, gawędy, wycieczki terenoznawcze, marsze patrolowe, zwiady itp. zajmo­ wały nam cały czas. Gotowaliśmy sobie sami. W wielkim kotle na własnoręcznie wykonanej kuchni przypalało się mleko i kaszę, smażyło na węgiel słoninę, rozgo- towywało ziemniaki, ale wszystko było dobre.

[...] Drugi obóz w Kęble już był w „mieszkaniu”. Jakaś stara łaźnia, czy pralnia z ziemniakami na podłodze nadawała pewien ton życia koszarowego, a nie obozo­ wego, jak to było za pierwszym razem.

[...] Wreszcie trzeci obóz w Krzczonowie znów miał inne warunki. Spaliśmy co prawda w stodole, ale codziennie na obiad zasiadaliśmy w wielkiej sali jadalnej i beztrosko spożywaliśmy dary wsi polskiej [...]. Jedynym opiekunem obozu był starszy kolega, a do obozu trzeba było dostawać się po jednym, po dwóch, aby nie zwrócić uwagi władz policyjnych 13 14.

O rganizacja obozów nie b y ła m ożliw a bez pom ocy starszej części spo­ łeczeństw a, zwłaszcza działaczy społeczno-politycznych, k tó rzy w te n spo­ sób s ta ra li się roztoczyć tak że k u ra te lę ideow o-polityczną nad ru ch em lubelskiej m łodzieży. D otyczyło to zarów no całego lubelskiego sk au tin g u , ja k poszczególnych jego d ruży n . S y tu a c ja w poszczególnych szkołach była zróżnicow ana, zarów no co do zak resu pom ocy i opieki, ja k też k ieru n k u oddziaływ ania politycznego. Różny jest też sta n in fo rm acji źródłow ych o poszczególnych dru ży n ach.

I L ub elsk a D ruży na S k au to w a im. W alerian a Łukasińskiego, w gim na­ zju m Staszica liczyła w 1913 r. 32 chłopców , podzielonych na trz y za­ stępy. Pow odem k o n sp iracji b y ły nie ty lk o obaw y przed re p re sja m i ze stro n y w ładz rosyjskich, ale „rów nież głosy niep rzy ch y ln e dla niej ze stro n y społeczeństw o polskiego, w yw ołane obaw ą p rzed zam knięciem , w razie w y k ry cia d ru ży n y , szkoły, z grona uczniów k tó re j pow stała p ierw sza w L ub lin ie d ru ży n a sk a u to w a ” u .

Znacznie w ięcej in fo rm acji zachow ało się na te m a t II L ubelsk iej D ru ­ żyny S kauto w ej im. Zaw iszy C zarnego w „Szkole L u b e lsk ie j”. Cieszyła się poparciem d y re k to ra szkoły Józefa A rlitew icza, prezesa T ow arzystw a O pieki nad „Szkołą L u b e lsk ą ” Leona P rzanow skiego i k oncesjonariusza szkoły S tanisław a Śliw ińskiego. P rzano w sk i i Ś liw iński w lu b elsk im śro­ dow isku ziem iańskim i w obozie narodow ym b y li znaczącym dzałaczam i społecznym i politycznym i. D rużynie w yznaczono konspiracy jneg o opie­ k u n a (K azim ierz Juszczakow ski) i k ap elan a (ks. F lo ria n K rasuski).

W ycieczki d ru ż y n y odbyw ały się pod firm ą szkoły z udziałem nauczy ­ cieli, a n aw et d y rek to ra. Spośród nauczycieli szkoły uczestniczył w sk a u ­ tin g u działacz niepodległościow y J e rz y M ączewski, w spółpracow ał też z d ru ż y n ą inny działacz tego k ie ru n k u d r W acław Jasiński.

W ro k u szkolnym 1912/1913 pow stała o rk ie stra skautow o-szkolna, kie­ row ana przez p re fe k ta szkoły i k ap elan a d ru ży n y ks. F lo rian a K rasu sk

ie-13 А. К o t - G a j 1, Wspomnienia, w: Księga pamiątkowa..., s. 23—24. 14 Tamże, s. 15.

go. Ś rodk i na w yposażenie o rk ie stry , sk u p iającej około 30 skautów , ofia­ row ali członkow ie R ady O piekuńczej szkoły: d y re k to r filii B ank u W ar­ szaw skiego T adeusz P io tro w sk i (750 rub li) i h r. A ntoni R ostw orow ski (100 r u b li ) 1S.

W n astęp n y m ro k u szkolnym p o w stały w szkole w a rsz ta ty techniczne „celem zdobycia stosow nych spraw ności technicznych, w y m aganych przez pro g ram y sk au to w e” 16. D y re k to r A rlitew icz oddał d ru ży n ie na te n cel stry c h w gm achu szkoły p rzy ul. P ow iatow ej 11. W yposażenie w a rsz ta ­ tów zakup iła Rada O piekuńcza Szkoły i w łaściciel fab ry k i narzędzi ro ln i­ czych w L ublinie W acław M oritz.

III L ub elsk a D ru ży n a S k au to w a im. R om ualda T ra u g u tta obejm ow a­ ła w 1913 r. około 40 chłopców ze Szkoły H andlow ej im. V etterów , po­ dzielonych na 3 zastęp y 17.

O działalności i liczebności m iędzyszkolnej d ru ż y n y Sikorskiego nie m a dokładniejszych wiadom ości. D otyczy to także d ru ży n y prow adzonej do końca ro k u szkolnego 1912/1913 przez Rom ana Zaw adzkiego.

Życzliwie tra k to w a ło żeńską d ru ży n ę sk auto w ą im. Em ilii P la te r gro­ no nauczycielskie Szkoły H andlow ej. W łaściciel i d y re k to r szkoły W ła­ dy sław K unick i b y ł działczem P P S , podobnie ja k jego siostra, a w śród nauczycieli znajdow ali się m .in. działacze ro sy jskiej socjaldem o kracji Mi­ kołaj K ry len k o i M ikołaj C zerlunczakiew icz, jednocześnie nauczyciele w g im nazjum im. Staszica 18 *. F o rm y p rac y d ru ży n y pozostaw ały zbliżone do tych, jak ie stosow ał sk a u tin g m ęski. O wycieczce do D ębów ki w czer­ w cu 1912 r. w spom inała k o n sp iracy jn a opieku nk a d ru ży n y R om ana Za­ pasie wiczówna:

Nie mówiło się wtedy, że to wycieczka skautowa, tylko że w ogóle wycieczka, jakie nieraz odbywały się. Wycieczkę tę urządzała głównie klasa szósta. Poufnie wiedziałam, że to idą skautki, wiedziałam zaś, bo byłam wychowawczynią klasy szóstej. Taki to był zwyczaj u nas, że uczennice nie kryły się wobec nas z niczym, nawet z tajną wówczas organizacją skautową [...]. Drogę do lasu odbywałyśmy szybko, by w 10 minut przejść kilometr. W drodze, dobrze za miastem, dziewczynki śpiewały piosenki legionowe (strzeleckie). Wśród obecnych na tej wycieczce skautek przypominam sobie Marysię Zieleniewską, ś.p. Romę Jankowską, siostrę jej Krysię, która była o klasę niżej, Renę Szelburg [Ewa Szelburg-Zarębina — późniejsza znana pisarka — J. L.], Stefę Kiełłpsz. Po przyjściu do lasu Marysia wydała różne rozpo­ rządzenia na cały dzień. Najpierw była pogadanka, potem dziewczęta zbudowały prowizoryczną kuchenkę (o namiocie nie mogło być mowy), coś gotowały, odby­ wały przeróżne ćwiczenia jak: podchodzenie, sygnalizacja itp. [...] Ubrane nie były w mundury, których wtedy nie wolno było przecież nosić, niektóre tylko miały szare ręcznie robione paski ze sznurka. Wycieczka zakończyła się nad wieczorem. Ze śpiewem wróciłyśmy do domu pełne miłych wrażeń 18.

W iosną 1912 r. d ru ży n a zorganizow ała k ilk ud nio w y obóz w Dysie oraz w ycieczkę do W ilna. D ziałalność sk a u te k z d ru ż y n y im. Em ilii P la te r nie ograniczała się do Szkoły H andlow ej K unickiego. W 1913 r. Ew a S zelburg,

15 Tamże, s. 17; K. J u s z c z a k o w s k i , jw., s. 73—76. 16 Tajn y skauting w Lubelszczyźnie..., s. 16—17.

17 K. P o z n a ń s к i, S zkoły im. A. i J. V e tte r ó w w Lublinie, Lublin 1985, s. 103. 18 E. E i b i s c h, W k ra k o w sk im m ie szkaniu Lenina i na jego odczycie w „Spój­ ni”, w: Polacy o Leninie, Warszawa 1970, s. 204; W. N a j d u s, jw., s. 101—130; tenże, Lenin w śród przyja ciół i zn ajo m ych w Polsce 1912—1914, Warszawa 1977, s. 70.

18 R. Z a p a s i e w i c z ó w n a , W ycie czka skau tek do D ębów ki w czerw cu 1912 r.,

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Z N IE (1911—1914) ₁₅₇ Rom a Jank o w sk a i S tefan ia K iełłpszów na zorganizow ały zastęp sk a u te k w żeńskim gim n azju m W acław y A rciszow ej. Z astęp należał do I dru ży ny, prow adziły go jego organ izato rk i, a zbiórki odbyw ały się w szkole A rci­ szow ej 20.

Sam odzielnie, chociaż w k ontakcie z d ru ży n ą ze szkoły K unickiego p racow ały zastępy w żeńskiej szkole filologicznej H eleny C zarnieckiej. Praw dopodobnie ju ż przed w yb u ch em w o jn y zostały one zorganizow ane w II L ub elsk ą Ż eńską D rużynę S k au to w ą 21.

W czasie ferii w ielkanocnych 1914 r .M. K uncew iczów na zorganizo­ w ała dw u tygodniow y k u rs szkoleniow y dla sk a u te k z trz e ch żeńskich szkół śred nich z te re n u L u b lin a. O bjął on około dw u d ziestu dziew cząt, a odbyw ał się w pobliżu P iask, u k rew n y c h jednej ze sk a u te k ze Szkoły K unickiego 22.

D użą w agę przyw iązy w an o do szkolenia san itarn ego , zw anego wówczas sam ary tań sk im . K u rsy sa n ita rn e dla dziew cząt z I zastęp u ze Szkoły K u ­ nickiego prow ad zili lubelscy lekarze, działacze niepodległościow i: d r W a­ cław Ja siń sk i — o rd y n ato r i d r P aw eł Jan k o w sk i, d y re k to r i naczelny c h iru rg szp itala dziecięcego w L ublinie. T en o statn i prow adził też k u rs d la k ilk u n a stu skautów . „C oraz w innym m ieszkaniu odbyw ała się zbiór­ ka, a zacny d o k tó r tłu m aczy ł nam w a ru n k i aseptyczności op atru nk ów , sposoby tam o w ania krw i, u n ieru cho m ian ie złam ań. Raz n aw et zaprow a­ dził ns do szp itala dziecięcego, pokazał salę chorych i pozw olił asystow ać p rzy o p a tru n k u ” — w spom inał jed en z pierw szych lubelskich sk autó w A ntoni K o t- G a jl23. S praw dzenie zdobytych u m iejętności, ta k san itarn y ch , ja k innych, przep ro w ad zała kom isja p ró b i spraw ności z u działem d ra J a ­ sińskiego i ks. K rasuskiego 24

Zasięg sk a u tin g u na Lubelszczyźnie nie ograniczał się do sam ego L u b li­ na. W iadom ości o d ru ży n a c h pozalubelskich są jeszcze b ardziej fra g m en ­ tary c zn e i niepełne niż te, k tó re dotyczą d ru ż y n lubelskich. S iady p ro ­ w adzą do K rzczonow a koło L u b lin a, Siennicy K ró lew skiej koło K ra sn e- gostaw u, Ł ukow a i Siedlec.

S k a u tin g w K rzczonow ie było „oddziałem w ie jsk im ” d ru ż y n lu b el­ skich. K iedy w iosną 1913 r. d ru ży n a ze „Szkoły L u b e lsk ie j” rozbiła d w u ­ dniow y obóz w lesie w pobliżu K rzczonow a, pro w adziła w spólne ćw icze­ nia i gaw ędy przy ognisku z m iejscow ym i rów ieśn ikam i — skau tam i. O rganizow ali oni także ubezpieczenie obozu lubelskiego, k tó re okazało się bardzo p rzy d a tn e, bow iem o rozbiciu obozu dow iedziała się m iejscow a policja. Z aalarm o w ani w porę lubelscy skauci „reg ulam ino w o” zw inęli obóz i odm aszerow ali do L u b lin a, a policja nie odnalazła n aw et m iejsca obozow ania 2S.

S k a u tin g w S iennicy K rólew skiej tak że czerpał insp irację z L ublina. O rgan izatorem d ru ży n y b y ł J a n Brzyśko, uczeń szkoły im. Staszica w L u blin ie i członek „ F ila re c ji” , sto su jący w zory lu belsk ich d ru ż y n

20 J. S z y d ł o w s к a, 111 LDŻH im. K r ó lo w e j Jadwigi, w: 25-lecie G im nazju m W a c ła w y A rciszow ej w Lublinie 1912—1937, [Lublin 1937], s. 23.

21 M. K u n c e w i c z - M a z u r k o w a , jw., s. 15; T a jn y skauting w L ube l­ szczyźnie..., s. 19. 22 M. K u n c e w i c z - M a z u r k o w a , jw., s. 15. 23 А. К o t - G a j 1, jw., s. 24. 24 T a jn y skauting w Lubelszczyźnie..., s. 23. 25 K. J u s z c z a k o w s k i , jw., s. 71.

uczniow skich i pozaszkolnych. S k au tin g ob jął m łodzież w iejsk ą zw iązaną z ru ch em za ra n ia rsk im i sk u p iał chłopców z Siennicy K ró lew skiej, Sien­ nicy Różanej i W oli S iennickiej. „Celem organizacji było szkolenie w o j­ skowe i h arcersk ie, krzesan ie duch a dem okratyczno-niepodległościow ego w śród starszego społeczeństw a. S kład an ie przysięgi i ćw iczenia w ojskow e odbyw ały się w lesie chełm skim lu b su rh o w sk im ” 2β.

O rganizacja w Siennicy u trz y m y w a ła k o n ta k t ze Zw iązkiem S trzelec­ kim w K rakow ie. W listopadzie 1912 r. zastępca drużynow ego J a n D zik odbył m iesięczny k u rs w K rakow ie. W m arc u 1914 r. w ładze rosyjskie aresztow ały p rzy p rzek raczan iu g ran icy au striack o -ro sy jsk iej organiza­ to ra siennickiej d ru ży n y J a n a B rzyśkę 21.

Z ru ch em niepodległościow ym b y ł zw iązany sk au tin g w Łukow ie. O rganizow ał go A dam Leszuk, członek „Z arzew ia” i Z w iązku W alki Czyn­ nej. Oprócz polskiej p ry w a tn e j Szkoły H andlow ej, sk a u tin g objął także uczniów rosyjskiego gim nazjum . O p o w stan iu d ru ży n y w gim nazjum , jej działalności i atm osferze w spom inał F eliks K aliński:

Byłem wówczas uczniem rosyjskiej szkoły (Łukowskoje 4-kłassnoje Gorodskoje Ucziliszcze), lecz w księdze głównej figurowałem jako „miatieżnik” i „wrag wsiego prawosławia”, dzięki czemu uczniowie polskiej Handlowej Szkoły pomimo że bojko­ towali uczniów z naszej szkoły, jako moskalofilów, jednak mnie tolerowali, wiedząc, że nie stać mnie na prywatną szkołę (Byłem synem wdowy po wyrobniku; już w wieku szkolnym musiałem na siebie zarabiać). Dzięki tej życzliwości wtajemni­ czono mnie w różne sprawy, związane z pracą konspiracyjną, otrzymywałem nie­ legalnie bibułę i czytałem moim kolegom, tak że i u nas wzrastała chęć do walki czynnej z Rosją. Nie było tylko odpowiedniej organizacji. Dowiedziawszy się o po­ wstałym skautingu w Handlówce, założyliśmy i my drużynę skautowską w kwietniu 1913 r. [...]. Do drużyny przyjmowani byli członkowie z nadzwyczajną ostrożnością: wybierano chłopców zaufanych i pewnych, nowego członka wprowadzało dwóch druhów za poręczeniem, każdy druh przybierał sobie pseudonim. Każdy nowo wstę­ pujący musiał składać przyrzeczenie — odczytywano mu 10 przykazań skautowskich. Naczelnym hasłem było — walka o polskość [...]. Chodziło w tych przykazaniach [...] o wyrobienie hartu woli i ducha, odwagi, poświęcenia, karności itp.

Najważniejszą bodaj działalnością ówczesnego skauta było szkolenie się w służbie wywiadowczej, terenoznawstwo, odczytywanie znaków w terenie, zacieranie po sobie wszelkich śladów [...], przyzwyczajanie się do życia obozowego, do trudów i nie­ wygód, wreszcie nauka sztuki wojennej, musztra, marsze, pilnowanie broni i umie­ jętność obchodzenia się z nią, urządzanie bitew, zdobywanie pozycji, służba ratowni­ cza itp. Zbiórki organizowaliśmy w najrozmaitszych punktach terenu łukowskiego, na cmentarzu, na łące, w lasach świderskich, w górach pod Sulejami, w Zapo- wiedniku, a najczęściej w Kryńszczaku. Trzeba było widzieć, z jaką radością i za­ pałem maszerowaliśmy czwórkami poza rogatkami miasta, śpiewając ulubione, a nie­ dozwolone pieśni: Hej str zelc y wraz, W id zia łem ja c z tery orły, Grzmią pod S tocz­ kiem itp.262728

W 1911 r. p ow stała d ru ży n a im. R om ualda T ra u g u tta w S ie d lc a c h 29. F rag m en taryczn ość źródeł, dotyczących początków lubelskiego sk au ­ tin g u , ich w spom nieniow y c h a ra k te r, nie d a ją m ożliw ości precyzy jneg o określenia zasięgu i liczebności ru c h u skautow ego na ty m tere n ie przed w ybuchem I w o jn y św iatow ej. Można z d u żym praw dopodobieństw em za­

26 F. Z u г e k, jw., s. 79—80. 27 Tamże, s. 80.

28 F. K a l i ń s k i , Wspomnienia o skautingu prze dw oje n n ym , w: Księga pa ­ miątkowa..., s. 21—22.

28 Z. S z r o 11, H arcerstw o siedleckie. 1 Drużyna Harc erzy im. Romualda Traugutta w Siedlcach 1911—1986, Siedlce 1986, s. 4.

P O C Z Ą T K I S K A U T I N G U I H A R C E R S T W A N A L U B E L S Z C Z Y Ż N IE (1911—1914) ₁₅₉ kładać, że poza L ublin em , Łukow em , Siedlcam i, K rzczonow em i Siennicą K rólew sk ą istn iały jeszcze inne d ru ż y n y o skau tow skim c h arak terze. Do­ tyczy to przed e w szystkim ju n ac tw a , sięgającego na lu b elsk ą wieś.

Liczbę członków k o n sp iracy jn eg o sk a u tin g u w L u blin ie m ożna określić n a około 200— 400 chłopców (trzy d ru ży n y szkolne, m iędzyszkolna d ru ­ żyna Sikorskiego, robotniczo-rzem ieślnicza Zawadzkiego) i 100— 120 dziew cząt (dwie d ru ży n y szkolne, zastęp y w szkole Arciszow ej). D ru żyny pozalubelskie liczyły szacunkow o około 150 chłopców.

P ie rw si lubelscy skauci to p rzede w szystkim m łodzież starszy ch klas p ry w a tn y c h polskich szkół średnich, w yw odząca się głów nie ze środow isk inteligencji, ziem iaństw a czy też dro b n ej b u rżu azji. O rganizatorzy ru ch u m ieli już staż i dośw iadczenie w k o n sp iracy jn y ch o rganizacjach m łodzie­ żow ych o ch ara k te rz e ideow o-politycznym , zw iązanym z n u rte m niepod­ ległościow ym . We w spom nieniach pisanych w ćw ierć w ieku po relacjo­ now anych w ydarzeniach, ich a u to rz y m niej lu b bardziej sta ra n n ie zacie­ rali ślady w alki politycznej, toczącej się może w m niejszy m sto p n iu w śród m łodzieży, co o m łodzież. O piekunow ie i p ro te k to rz y tajn ego lubelskiego sk a u tin g u rep rezen to w ali cały w ach larz po staw politycznych, od narodo­ w ej p raw ic y po lew icę ru c h u robotniczego.

N iezależnie od zróżnicow ania politycznego, w działalności lubelskiego sk a u tin g u widoczne są p rzede w szy stk im cechy w spólne dla całego ru ch u w skali zaboru rosyjskiego czy też ogólnopolskiej. D otyczy to zarów no ideologii — celem ostatecznym b yła niepodległość, osiągnięta w zbrojnej w alce z zaborcam i, ja k podporządkow anej jej „tech nice” sk a u tin g u i fo r­ m om organizacyjnym .

L ubelska K om enda S kau to w a p o w stała w iosną 1912 r., k iero w ała p r a ­ cą d ru ż y n na tere n ie m iasta; nie m a in fo rm acji o jej k o n tak ta ch z d ru ż y ­ n am i pozalubelskim i (poza K rzczonow em ). Od początku u trz y m y w a ła kon­ ta k t z w ładzam i sk auto w y m i K ongresów ki, a za ich pośredn ictw em z ca­ łym ruchem w skali ogólnopolskiej. D latego też fo rm y działania s k a u tin ­ gu lubelskiego nie różniły się od stosow anych w ty ch sam ych w aru n k ach w innych częściach K ongresów ki. Oprócz u działu członków lubelsk iej Ko­ m en d y S kau to w ej w c e n traln y c h szkoleniach i odpraw ach, w arto odnoto­ w ać pob yt w L u blin ie jednego z czołow ych działaczy ówczesnego s k a u tin ­ gu, a u to ra książki C zuj duch ks. K azim ierza Lutosław skiego. Prow adzi! on gaw ędy dla lubelskich sk au tó w w sali ówczesnego „Sokoła” i uczestni­ czył w zeb ran iu K om endy S k a u to w e j30.

Mimo c h a ra k te ru konspiracyjnego, ru c h sk au to w y w L ub linie i regio­ nie rozw ijał się szybko, nieom al żywiołowo, tra fia ją c ze sw oją ideologią i m eto dam i p rac y w zain tereso w an ia dużej części p atrio ty czn ie nastaw io­ nej m łodzieży. W ybuch I w o jn y św iatow ej spow odow ał rad y k a ln ą zm ianę w aru n k ó w działania m łodego, ale m ocno ju ż zakorzenionego w lu belsk im środow isku, ru ch u .