Andrzej F. Dziuba
"Empire : the rise and demise of the
British World Order and the lessons
for global power", Niall Ferguson,
New York 2003 : [recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 11/2, 273-278
S a e c u lu m C h r is tia n u m
11 (2 0 0 4 ) n r 2
N iall F e r g u s o n , Em pire: the rise a n d dem ise o f the British World order a n d the les
son s f o r g lo b a l power. B asic B ooks. N ew Y ork 2003, ss. X X IX + 392.
H isto ria , p o s trz e g a n a i z a ra z e m d o św ia d c z a n a p rz e z ludzi, je s t b e z w ą tp ie n ia n ie p o w ta rz a ln y m fe n o m e n e m o sa d z o n y m w p rz e strz e n i i czasie. N a w a rstw ia n ie się jej zd a je się być c z ę sto tr u d n e n a w e t d o fra g m e n ta ry c z n e g o o b ję c ia , a je szcze tru d n ie jsz y m dla p o g łę b io n e j re fle k sji n a u k o w e j. N ie m n iej, każdy n a w e t n ajm n iejszy jej szczeg ó ł n ie ist n ie je ty lk o sa m w so b ie i d la sie b ie . N ie je s t w y a b stra c h o w a n y , n iezależy czy n ie p o w ią z a ny z in n y m i sz czeg ó łam i.
S zczeg ó ln y m z b io re m zjaw isk h isto ry czn y ch są b e z w ą tp ie n ia s tru k tu ry p o lity c z n e w ra z ze w szystkim i ich sk ła d n ik a m i. N a c z o ło w ysuw a się tu ta j p a ń stw o , w z ró ż n ic o w a nym b o g a c tw ie sw ych p rzejaw ó w o rg an izacy jn y ch , k o m p e te n c y jn y c h czy stru k tu ra ln y c h . O czyw iście, w je g o b a d a n iu n ie z b ę d n y m je s t p rz e d e w szystkim k o n c e n to w a n ie się n a lu d z ia c h d a n e g o p a ń stw a , zw łaszcza p e łn ią c y c h o k re ś lo n e fu n k c je czy z a d a n ia . D o c h o d z ą d o te g o ta k ż e i ich re la c je z in n y m i p o d o b n y m i s tr u k tu ra m i p olitycznym i.
N ie u le g a w ątp liw o ści, iż n a p rz e s trz e n i d ziejó w now o ży tn y ch o ra z w sp ó łc zesn y c h W ie lk a B ry ta n ia , w sp ecy fice sw ej w sp ó ln o ty w ie lo n a ro d o w e j o ra z p o lity czn ej, p o z o s ta je zaw sze w y jątkow ym te m a te m sz e ro k ic h z a in te re siw a ń , zw łaszcza h isto ry czn y ch . O czyw i ście, w id z ia n a je s t o n a zw łaszcza w k o n te k ś c ie sz e ro k ie j p raw d y jej licznych k o lo n ii. To tylko d zięk i n im z a is tn ia ło p o ję c ie Im p e riu m brytyjskie. D ziś m im o n ie p o d le g ło śc i p r a w ie w szystkich k o lo n ii istn ie je n a d a l w iele zw iązków z L o n d y n e m , a k o n k re tn ie j z k o r o n a b ry ty jsk ą (n p . A u s tra lia czy K a n a d a ).
O to N iall F erg u so n w ydał ogólny zarys dziejów Im p e riu m brytyjskiego. Je st o n p ro fe s o re m w N ew Y ork U n iv ersity o ra z Je su s C o lleg e O x fo rd . J e st a u to re m m .in. n astęp u jący ch prac: The Pity o f War(1998), The W orld's Banker: The History o f the H ouse o f Rothschild (1998). T akże p isu je sy stem aty czn ie d o „ F in a n c ia l T im e s” o ra z „T h e N ew Y ork T im e s” .
P re z e n to w a n ą k sią ż k ę o tw ie ra sy m b o lic z n e m o tto z Jo s e p h C o n ra d (s. V ) o ra z b a r d zo sc h e m ty c z n y sp is tre śc i (s. V II).
W tej części w s tę p n e j z a m ie sz c z o n o ta k ż e w ykaz m a p i w ykresów z am ieszczo n y ch w te k śc ie (s. IX ). P o d z ie lo n e o n e z o sta ły n a m a p y (9) i w ykresy (12). Te p ierw sze p o c h o d zą z la t 1750-2002, n a to m ia s t d ru g ie z la t 1601-2000. Z k o lei p o d a n o ta k ż e in te re s u ją c e w p ro w a d z e n ie (s. X I-X X IX ). Tu w o sta tn ie j części, p o d w ym ow nym ty tu łe m A n globali-
za tio np o d a n o uw agi o tre śc i książk i (s. X X V I-X X IX ).
W resz cie c a ło ść tre śc io w ą p o d z ie lo n o n a sześć o b sz e rn y c h b loków , k tó re z a o p a tr z o n o w w y m o w n e, w zn acz n y m sto p n iu sy m b o liczn e tytuły. Z k o lei p o d z ie lo n o je n a w iele b a rd z ie j sz czeg ó ło w y ch , c z a se m b a rd z ie j o b sz e rn y c h lu b w ręcz d ro b n y c h tytułów .
2 7 4 RE C E N Z J E I O M Ó W IE N IA [2 ] P ierw szy b lo k n o si ty tu ł: D la czeg o B rytania?(s. 3 -5 7 ). Z d a n ie m a u to r a m o ż n a s k r ó to w o n a z w a ć g o ta k ż e : R yn ki to w a ro w elub P iraci(s. X X V I). U k a z a n o tu , iż Im p e riu m b ry ty jsk ie w sw ych p o c z ą tk a c h b y ło p r z e d e w szystkim fe n o m e n e m e k o n o m ic z n y m . S z c z e g ó ln y m te g o w y ra z e m był h a n d e l c u k re m z re jo n u K a ra ib ó w ; h e rb a ty , te k s ty lió w czy p rz y p ra w z A zji. C z ę s to w sw ych d z ia ła n ia c h p o sta w y A n g lik ó w p rz y p o m in a ły p i ra tó w .
B iała p laga to ty tu ł d ru g ie g o b lo k u (s. 5 9 -113), k tó ry m o ż e być ta k ż e nazw any: Rynki
p ra c ylu b P lan tatorzy(s. X X V I). T utaj sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a b r a ła m ig ra c ja . K o lo n i zacja to je d n o c z e ś n ie w ielk i ru c h lu d ó w (V ö lk e rw a n d e ru n g ) ja k i n ie m ia ł d o tą d m iejsca . Z W ysp B ry ty jsk ich w y je ż d ż a n o w p o sz u k iw a n iu relig ijn ej czy p o lity czn ej w o ln o śc i o ra z d la zysków . Tu ta k ż e p r o b le m k ry m in a listó w i n ie w o ln ik ó w . Ten b lo k u k a z u je n a p ię c ie m ięd zy b ry ty jsk ą te o r ią w o ln o śc i a p ra k ty k ą im p e ria ln e g o rz ą d u i ja k b yło o n o w c o d z ie n n e j p ra k ty c e ro zw iązy w an e.
K o lejn y b lo k z a ty tu ło w a n o : M isja (s. 115-161), c h o ć m o że ta k ż e n o sić i in n e ty tu łu :
Kulturalu b M isjon arze(s. X X V I). W sk a z a n o tu n a w o lo n ta ria t, p o z a rz ą d o w e stru k tu ry , a zw łaszcza ro lę e w a n g e lic k ic h se k t relig ijn y ch , m isyjnych sto w a rz y sz e ń w e k sp a n sji w pływ ów b ry ty jsk ich . To z m ia n y św ia d o m o śc io w e o ra z ro d z e n ie się w ik to ria ń sk ie g o „ N G O s ” . To p y ta n ia o a n g liz a c ję k u ltu r p ie rw o tn y c h , k tó re p ro w o k o w a ło w iele p r z e m o cy zw łaszcza w X IX w iek u , a ta k ż e ro d z iło ru c h y re w o lu c y jn e g o sp rz e c iw u w o b e c im p e ria ln e g o p a n o w a n ia i zw iąza n y ch z tym p rz e p isa m i.
C z w a rty b lo k o p a tr z o n o ty tu łe m : N iebieski P łó d (s. 163-219), ch o ć z d a n ie m a u to r a m o ż n a go ta k ż e o k re ślić : R z ą d lu b M andaryni(s. X X V II). B ry ty jsk ie im p e riu m fu n k c jo n o w a ło ja k o sw oisty rz ą d św iatow y. W p ra k ty c e to try u m f m in im a liz m u w r z ą d z e n iu ta k o g ro m n ą rz e sz ą lu d zi, i to z b a rd z o m ały m a p a r a te m . A u to r p y ta o ta k s k ro m n ą b iu r o k ra c ję w ta k o g ro m n y m im p e riu m . To ta k ż e sw o ista sy m b io za o ra z s ła b n ą c a w sp ó łp ra c a m ięd zy a n g ie lsk im i w ła d z a m i a lo k aln y m i e lita m i, m ięd zy tra d y c ją a n o w o c z e sn o śc ią .
M a k sim u m siłyto n a z w a p rz e d o s ta tn ie g o b lo k u (s. 2 21-289), k tó ry m o ż e ta k ż e n o sić tytuł: R ynki k a p ita ło w elu b B ankierzy (s. X X V II). To z n a c z e n ie sił m ilita rn y c h w A fry ce o ra z p r o b le m w z a je m n y c h z a le ż n o śc i m ięd zy fin a n so w ą g lo b a liz a c ją a z b ro je n ie m się e u r o p e jsk ic h p o tę g p o lity czn y ch . W tym o k re sie r o d z ą się trzy w ie lk ie fe n o m e n y : g lo b a l ny h a n d e l, p rz e m y sł z b ro je n io w y i m ass m e d ia . Te czy n n ik i w p ły n ęły p o p y c h a ją c I m p e riu m d o z e n itu je g o p o tę g i, a le je d n o c z e ś n ie były to o z n a k i z b liż a n ia się d o u p a d k u .
O s ta tn i b lo k te m a ty c z n y n o si w ym ow ny tytuł: Im perium na sp rze d a ż (s. 291 -3 5 5 ). In n e w e rsje ty tu łu to : Wojna lu b B ankruci(s. X X V II). To X X w iek w ra z z w ie lo m a w e w n ę trz n y m i p rz e m ia n a m i, a le i z w ie lo m a n a ro d o w y m i p o w s ta n ia m i k o n k u ru ją c y m i i z n a c z o n y m i b e z w z g lę d n o śc ią . S z c z e g ó ln ie w ażn y m d la n ajn o w szej h isto rii był ro k 1940. W ów czas to n a s ta ł d la Im p e riu m m o m e n t w y b o ru w h isto ry c z n e j ró w n o w a d z e , wy b ó r k o m p ro m is u z H itle r e m lu b w alk i z nim . Z d a n ie m N . F e rg u so n z o s ta ł w ó w czas d o k o n a n y w łaściw y w y b ó r.
C a ło ś ć tre śc io w ą z a m y k a ją d o ść o b s z e rn e uw agi p o d su m o w u ją c e (s. 357-370). W k o ń co w y ch p a r tia c h z a m ie s z c z o n o p o d z ię k o w a n ia (s. 371-372) o ra z p o d z ię k o w a n ia za m o żliw o ść z a m ie s z c z e n ia w y b ran y ch ilu stra c ji (s. 373-376).
[3] R E C E N Z J E I O M Ó W I E N IA 2 7 5
W resz cie d o d a n o w ykaz b ib lio g rafii (s. 377-383). Z o s ta ła o n a p o d z ie lo n a n a o g ó ln ą o ra z sz czeg ó ło w ą o d n o sz ą c ą się d o p o sz czeg ó ln y ch ro z d z ia łó w i z a m y k a ją c e g o z a k o ń cz e n ia . W resz cie p o d a n o ta k ż e b a rd z o o czek iw a n y in d e k s (s. 384-392).
W a rto ju ż tu zauw ażyć, iż ja k b y sw o ista p ierw sza edycja książki, c h o ć w in n ej fo rm ie , u k a z a ła się w p o sta c i sp e c ja ln e g o p ro g ra m u telew izy jn eg o p o św ię c o n e g o d z ie jo m Im p e riu m b ry ty jsk ieg o . W ięk szo ść m a te ria łó w p o ja w iła się b o w iem n a jp ie rw ja k o sp e c ja ln a , w ie lo o d c in k o w a au d y c ja w „ C h a n n e l 4 ”, c iesząca się dużym u z n a n ie m w idzów .
P o le k tu rz e książk i oczyw istym w y d aje się fak t, iż je s t b a rd z o tr u d n o w je d n y m o p r a c o w a n iu z a m ie śc ić w fo rm ie w m ia rę w y cze rp u jącej p o n a d c z te ry sta lat d z iejó w Im p e riu m b ry ty jsk ieg o . W p ew n y m se n sie je s t to w ręcz o b ra z g lo b a ln e j h isto rii, je śli w ziąć z w łaszcza p o d u w ag ę z asięg g eo g ra fic z n y Im p e riu m o ra z je g o p o lity c z n e z n a c z e n ie . D la te g o m o ż n a ła tw o d o strz e c p e w n e p o m in ię c ia , specyficzny d o b ó r z a g a d n ie ń , ź ró d e ł i lite ra tu ry . D o p e w n e g o s to p n ia je s t to u p ra w n io n y m z a b ie g ie m a u to r a . N ie ste ty tu j e d n a k m o ż e b u d z ić to c z asem w ą tp liw o ści czy p y ta n ia .
K sią ż k a N . F e rg u so n p o k a z u je ja k p isa ć u m ie ję tn ie , p o p u la rn ie i tw ó rczo o h isto rii, i to o b a rd z o d łu g ic h o ra z je d n o c z e ś n ie b a rd z o sk o m p lik o w a n y c h d z ie ja c h w ażn y ch n ie tylko d la d z ie jó w je d n e g o p a ń s tw a a le d la sz e ro k o p o ję te j p o lity k i m ię d z y n a ro d o w e j i św ia to w ej. S a m p o d ty tu ł p ra c y h isto ry k a su g e ru je tak i w łaśn ie c h a r a k te r je g o o p r a c o w a n ia (.B asic B o o k s ), a to w zn acz n y m s to p n iu tłu m aczy je g o c h a ra k te r. To ta k ż e u s p r a w ie d liw ia n ie k tó r e b ra k i czy s ta w ia n e a k c e n ty tre śc io w e o ra z o c e n ia ją c e .
C a ło ś ć k sią żk i z a w ie ra 125 k o lo ro w y ch lu b c z a rn o -b ia ły c h re p ro d u k c ji. S ą to m .in. r e p ro d u k c je o b ra z ó w , szkiców , ry su n k ó w . J e s t to w a ż n e i z a ra z e m in te re s u ją c e u z u p e ł n ie n ie g ra fic z n e te g o typu o p ra c o w a n ia , k tó r e je s t je d n o c z e ś n ie w ażn y m e le m e n te m n ie s io n e g o p rz e k a z u , zw łaszcza je śli m a się n a w zg lęd zie c h a r a k te r o ra z p rz e z n a c z e n ie p u b lik a c ji.
A u to r p o k a z u je d o ść w y raźn ie, ż e Im p e riu m bry ty jsk ie w p isa n e b yło w s z e ro k o p o ję tą a n g lo g lo b a liz a c ję . Były to liczn e d z ia ła n ia te o re ty c z n e o ra z p ra k ty c z n e p o d e jm o w a n e z d u ży m n a k ła d e m śro d k ó w o ra z o só b i to n a p rz e strz e n i dziejów . S zczeg ó ln ie w a ż n e były p rz e k s z ta łc e n ia zw łaszcza w z a k re s ie e k o n o m ii, i to w e d łu g linii typow ej d la bry ty j skiej sp e cy fik i ro z w o ju g o sp o d a rc z e g o .
W y d a je się, że p r e z e n to w a n a k sią ż k a , a w ięc szkic d ziejó w Im p e riu m b ry ty jsk ieg o , m o ż e być w p e w n y m se n sie ja k im ś w sk a z a n ie m dla w sp ó łc zesn e j p o lity k i S ta n ó w Z je d n o cz o n y c h A m e ry k i P ó łn o c n e j w b u d o w a n iu p rz e z n ie p o tę g i im p e ria ln e j. T ak ie z d a ją się być w ie lk o m o c a rstw o w e c ele, i to d o ść w y raźn ie d o strz e g a n e , ch o ć je d n o c z e ś n ie n ie m ów i się o n ic h o fic ja ln ie . C o c ie k a w e p o lity k a ta p o n o w n ie o p a r ta je s t sz czeg ó ln ie n a p rz e w a d z e e k o n o m ic z n e j i m ilita rn e j su p re m a c ji, ja k to m ia ło m iejsce w łaśn ie w p rzy p a d k u b u d o w a n ia o r a z trw a n ia I m p e riu m b ry tyjskiego.
W c ałej k sią żce sto su n k o w o c z ę sto w y b rzm iew a p y ta n ie , ja k to się sta ło , że p o w sta ło ta k p o tę ż n e Im p e riu m ? D la c z e g o w ła ś n ie b yło to Im p e riu m b ry ty jsk ie? J a k a była je g o fu n k c ja n ie ty lk o d la W ielk iej B ry ta n ii a le i d la św ia ta? O b o k tych fu n d a m e n ta ln y c h p y ta ń , n a k tó r e w rę c z tru d n o o d p o w ie d z ie ć je d n o z n a c z n ie o ra z w y cze rp u jąco , jaw ią się ta k ż e i in n e b a rd z ie j sz czeg ó ło w e i b a rd z ie j p o lity czn e. W szystkie o n e n ie są je d n a k ob
-2 7 6 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A [4 ]
ję tn e d la p o p ra w n e g o r o z e z n a n ia z a m k n ię te j ju ż h isto rii, ale je d n o c z e ś n ie ta k ż e w w ielu p rz y p a d k a c h d la w sp ó łc zesn y c h d ziejó w n ie k tó ry c h p a ń s tw o ra z św iata.
R e fle k s ja w o k ó ł B ry ty jsk ieg o im p e riu m m u si z n a tu ry p y ta ć o języ k an g ielsk i. O je g o z n a c z e n ie - ta k ż e k o lo n ia ln e - o ra z w k o n se k w e n c ji r o z p rz e s trz e n ia n ie się w e w sp ó łc z e snym św iecie. W tym k o n te k ś c ie trz e b a stw ie rd zić, że j e s t to ję z y k św iatow y, a je d n o c z e śn ie ciek aw y m je s t, że w sp ó łc z e śn ie o k . 350 m in lu d zi m ów i p o a n g ie lsk u ( to ich p ie rw szy ję z y k ). N a to m ia s t d la ok. 450 m in je s t to d ru g i języ k , a w rę c z tru d n o o k re ślić liczbę, d la k tó ry c h je s t o n a ję z y k ie m p o lity k i, n a u k i, e k o n o m ii czy k u ltu ry . W y d aje się, iż słu sz n ie a u to r z w ra c a ta k m o c n o u w ag ę n a te n e le m e n t Im p e riu m .
U d e r z a w a n a liz ie Im p e riu m b ry ty jsk ieg o z u p e łn y b r a k o d w o ła n ia się d o a k tu a ln e j k ró lo w e j E lż b ie ty II, k tó r a m .in. je s t g łow ą K o śc io ła a n g lik a ń sk ie g o . Ja k b y c a ła p ra w d a m o n a rc h ii jaw i się b a rd z ie j w w y razie h isto ry czn y m . W tym k o n te k ś c ie w ręcz p ra k ty c z n ie u d e rz a sta n o w c z a m in o ry z a c ji C h u rc h o f E n g la n d i b a rd z ie j w y ra ź n ie w sk azy w an ie n a je g o fu n k c ję in te g ra c y jn ą całej w sp ó ln o ty p o lity c z n e j (s. 123). P rz e c ie ż ta in sty tu a c ja , k tó r a p rz e k ra c z a sw e fu n k c je relig ijn e, o d e g ra ła niezw y k łą ro lę w b u d o w a n iu , u m a c n ia n iu , a n a s tę p n ie trw a n iu Im p e riu m .
W ca ło śc i p ra c y o W ielk iej B ry ta n ii u d e rz a z u p e łn y b ra k o d n ie s ie n ia d o W alii. To fa k ty c z n ie ty p o w e m in im a liz o w a n ie jej z n a c z e n ia w ca ło śc i Im p e riu m . N a to m ia s t S z k o cja z o s ta ła p o tr a k to w a n a b a rd z o m a rg in a ln ie (s. 32, 4 6 ). Z k o lei sa m i Szkoci ta k ż e jaw ią się z d e c y d o w n ie n a m a rg in e sie d ziejó w W ielkiej B ry ta n ii (s. X V I, 45-47, 75, 104). N ie je s t to p r o p o rc jo n a ln e o ra z tw ó rc z e r o z e z n a n ie ich z n a c z e n ia o ra z w ie lo ra k ic h fu n k cji ja k ie te dw a k o m p o n e n ty o d e g ra ły w cało ści d ziejó w Im p e riu m b ry ty jsk ieg o .
W a n a liz ie o b ra z u , zw łaszcza e ty c z n o -m o ra ln e g o i w p e w n y m se n sie re lig jn e g o Im p e r iu m b y ty jsk ieg o u d e r z a p ra k ty c z n y b ra k się g n ię c ia d o p r o b le m u p u ry ta n iz m u (s. 68- 69). W y d a je się je d n a k , ż e w p ra k ty c z n y c h p o sta w a c h c o d z ie n n e g o życia n u r t te n m iał n iezw ykły w pływ , n ie ty lk o w sfe rz e o b y czajo w e j, a le i p o lity c z n o -sp o łe c z n e j. W ręcz k sz ta łto w a ł o n p o d sta w o w e p o sta w y , zw łaszcza o s ó b z w yższych sfer. A u to r z d a je się n ie przy w iązy w ać d o te g o n u r tu d u c h o w o śc i czy c h rz e ś c ija ń sk ic h p o sta w w ięk szej w agi, co je s t o czyw istym b łę d e m , a m o ż e w y n ik a to z p e w n e g o z a k ło p o ta n ia w o b e c ta k n ie k o rz y stn e g o fe n o m e n u . W p ra k ty c e , m o ż e je s t to ta k ż e p e w n a p o sta w a w y n ik a ją c a z w i d z e n ia p ro b le m ó w życia ty lk o z z e w n ą trz , a n ie z re a lió w c o d z ie n n e g o życia, a w tym k o n k re tn y c h w y b o ró w m o ra ln y c h .
W książce N . F e rg u so n u d e rz a z u p e łn e p o m in ię c ie p ro b le m a ty k i m aso n erii. W ydaje się, iż o b iek ty w n e w sk a z a n ie te g o e le m e n tu cyw ilizacyjnego o ra z k u ltu ro w e g o je s t w ażnym dla k o m p le k so w e g o z ro z u m ie n ia ro d z e n ia się o ra z trw a n ia i n a s tę p n ie rozw oju sa m e g o Im p e riu m brytyjskiego. P rz ecież ta m w łaśn ie m a o n a sw e fo rm a ln e k o rz e n ie . O czyw iście nie c h o d z i tu ta j o przypisyw anie jej m agicznych funkcji o ra z n ad zyw czajnego znacz en ia.
W o b e c b o g a c tw a k ra jó w o ra z k u ltu r i sp o łe c z n o śc i n a le ż ą c y c h d o I m p e riu m b ry ty j sk ie g o sz c z e g ó ln ie in te re su ją c y m są k u ltu ry a u s tra lijsk ic h a b o ry g e n ó w (s. 109,111). To w y ją tk o w a s p o łe c z n o ść w k u ltu rz e św iato w ej, k tó r a p o w in n a z n a le ź ć sw e m ie jsc e , k tó re p o z w o li im trw a ć w sp e c y fic e w łasn ej k u ltu ry . W y d a je się , ż e a u to r ra c z e j b a rd z ie j w p i s u je ich w d y n a m iz m I m p e riu m , m .in . za c e n ę u tr a ty ich to ż sa m o śc i.
[5] RE C E N Z J E I O M Ó W IE N IA 2 7 7
W k siążce N aill F e rg u so n za m a ło w y b rzm iew a m iejsce O rg a n iz a c ji N a ro d ó w Z je d - n o czn y ch (s. 367). W c ało ści d ziejó w p o lity tk i św iatow ej o rg a n iz a c ja ta, m im o w ielu sła bości o d e g ra ła w ie lo k ro tn ie w a ż n ą ro lę m ed ia c y jn ą . Je s t o n a tym w ażn iejsza, gdyż m a w m ia rę p o w sz e c h n e u z n a n ie m ię d z y n a ro d o w e . O czyw iście, w k o n te k śc ie Im p e riu m b ry ty jsk ieg o m o g ą jaw ić się p y ta n ia relacy jn e. N ie m n iej O N Z p o z o s ta je dziś je d y n ą s tr u k tu r ą o ta k sz e ro k im zasięg u m ię d z y n a ro d o w y m .
P ro b le m ty k a se k su , nie tylko w k o n te k ś c ie p u ry ta n iz m u , je s t m a ło o b e c n a w książce N. F e rg u so n . C h o ć p y ta n ia czy w ątp liw o ści w o b e c tej p ro b le m a ty k i n ie są p ra k ty c z n ie w y strcza ją co , fo rm a ln ie o ra z tw ó rczo o b e c n e w z a k re s ie sw ego z n a c z e n ia . C iek a w y m je s t p u ry ta ń sk ie w sk a z a n ie n a seks z n ie w o ln ik a m i (s. 85). To b rz m i ja k sw oista p ro w o kacja, w rę c z b a n a liz o w a n ie d ra m a ty c z n e g o p ro b le m u . Z k o lei p o jaw iły się k w estie h o m o se k su a liz m u (s. 263-264). W y d aje się, iż w k siążce tej z a g a d n ie n ie to w id z ia n e je s t d o ść p o w ie rz c h o w n ie i fak ty c z n ie n ie o d z w ie rc ie d la je g o m ie jsc a ja k o f e n o m e n u k u ltu ro w e g o w cało ści Im p e riu m bry ty jsk ieg o .
P ro b le m a ty k a n a rk o ty k ó w czy in n y ch używ ek je s t n iezy k le w a ż n a w cało ści ro z e z n a ń e ty c z n o -m o ra ln y c h o ra z sp o łe c z n y c h rzeczyw istości Im p e riu m , zw łaszcza w o c e n ie c o d z ie n n y c h p o sta w życiow ych p o sz c z e g ó ln y c h o só b . N a rk o ty k i sa m e w so b ie nic n ie z n a czą, a le ich p ra k ty c z n a a p lik a c ja m o ż n e być niezw ykle n ie b e z p ie c z n a . Z a w a rte w k sią żce w sk a z a n ia raczej za w ę ż a ją się tylko d o d a n y c h h isto ry czn y ch , a zw łaszcza d o m .in . tzw. w ojny o p iu m o w e j z la t 1841 i 1856 (s. 166-167), a n ie a n a liz u ją sz erz ej sa m e g o zjaw iska n a rk o m a n ii, a lk o h o liz m u czy n ik o ty n iz m u .
W p ra c y u d e rz a z u p e łn y b r a k o d n ie s ie n ia w w izji Im p e riu m b ry ty jsk ieg o d o C a n te r- b u ry , d u c h o w e j stolicy a n g lik a n iz m u . W y d aje się, że to sz czeg ó ln e c e n tru m , w ręcz d u c h o w e c e n tr u m w sp ó łc z e sn e g o a n g lik a n iz m u n ie było i n ie je s t o b o ję tn e d la całej w izji b u d o w y Im p e riu m . O czyw iście, z ro z u m ie n ie z n a c z e n ia te g o m iejsca n ie je s t łatw e, zw łaszcza gdy n ie d o strz e g a się sa m e g o z n a c z e n ia c h rz e śc ija ń stw a , w id z ia n e g o ta k ż e w k a te g o ria c h w y zn aw a n ej w iary o ra z p ra k ty k o w a n y c h z a sa d m o ra ln y c h .
C iek a w y m i tre śc ia m i książki je s t się g a n ie d o Z ie m i Ś w iętej, a m o ż e i sz erz ej B lisk ie go W sc h o d u . To n a jp ie rw p ra w d a sa m e j P alesty n y (s. 311, 350). W p ra k ty c e je d n a k t e r m in te n n ie je s t d o k o ń c a je d n o z n a c z n y m , zw łaszcza w im p e ria ln e j sy tu acji sp o łe c z n o - -p o lity cz n ej. Ja w i się tu ta j ta k ż e i inny te rm in , tj. Isra e l (s. 350). W y stę p u je ta k ż e o d n ie sie n ie d o te r m in u J e ru s a le m (s. 309). J e d n a k ch y b a n ie w y s ta rc z a ją c a je s t u w ag a a u to r a n a ty m re g io n ie św ia ta, ta k ż e w k o n te k ś c ie Im p e riu m bry ty jsk ieg o .
W rę c z z r o z u m ia ły m i i o c z e k iw a n y m i w k sią ż c e N a ill F e r g u s o n ja w ią się lic z n e k w e s tie e k o n o m ic z n e , a k o n k r e t n i e z w ła s z c z a z z a k r e s u f in a n só w i b is n e s u . Ta p r o - b o le m a ty k a j e s t s z c z e g ó ln ie w ra ż liw a w s p ó łc z e ś n ie , c h o ć to w a rz y sz y ła c a ły m d z ie jo m I m p e r iu m b ry ty js k ie g o . P r o b le m a ty k a ta n a b ie r a sz c z e g ó ln e j w ra ż liw o śc i w o b e c p ra w d o g ó ln o lu d z k ic h . W y d a je się , iż n ie m o ż n a tu ta j o g ra n ic z y ć się ty lk o d o k o n te k s tu c z y sto b a n k o w e g o (s. 18, 24, 2 2 4 , 2 35, 2 8 2 -2 8 3 , 2 8 8 ). S y tu a c ji tej n ie p o w in n a o g r a n ic z a ć z w ła s z c z a p r a w d a b a n k o w e g o z a c z e n ia sły n n e j ro d z in y R o th s c h ild . O c z y w iśc ie w ty m k o n te k ś c ie n ie m o ż n a p o m in ą ć ta k ż e „ I n t e r n a ti o n a l M o n e to ry F u n d ” (s. 3 47, 3 6 6 ).
2 7 8 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N IA [6 ]
Z c ało ści p ra c y N. F e rg u so n m o ż n a w y ró żn ić p ię ć specyficznych e le m e n tó w w d z ie ja c h Im p e riu m bry ty jsk ieg o :
- tr iu m f k a p ita liz m u ja k o o p ty m a ln e g o sy ste m u e k o n o m ic z n e g o , - a n g liz a c ja P ó łn o c n e j A m e ry k i i A u stra lii,
- u m ię d z y n a ro d o w ie n ie ję z y k a a n g ie lsk ie g o , - trw ały w pływ c h rz e śc ija ń stw a p ro te s ta n c k ie g o , - p a rla m e n ta ry z m in sty tu c jo n a ln y (s. X X V III).
Bp A n d n e j F. D ziuba
R o b e rt K a g a n, O fP a ra d ise a n d Power. A m erica a n d E uropę in the N ew World Order. A lfre d A . K n o p f. N ew Y o rk 2003, ss. 103.
W s p ó łc z e sn y św iat n ie sie w so b ie n iezw y k łe b o g a c tw o ró ż n o ro d n y c h sy tu a cji, k tó re d zięk i n o w o c z e sn y m m e d io m są je s z c z e b a rd z ie j niż d aw n iej u d z ia łe m n ie m a l w szyst kich ludzi. To w z a k re s ie tre śc i, a c z ę sto i o b ra z u s p e łn ia się sły n n e w sk azy w an ie n a św ia ta , ju ż ja k o w io sk ę . W ta k ie j sp o łe c z n o śc i ja k b y w szyscy w e w szystkim u c z e stn ic z ą , p rz y n a jm n ie j w z a k re s ie p o s ia d a n e j w iedzy. O b se rw a c ja , k o m e n ta rz e , o cen y czy p ro g n o z y to ty p o w e r e a k c je o d b io rc ó w tych in fo rm a c ji. S ą o n e je d n a k zazw yczaj tylko z im n y m i i te o rety czn y m i, b e z o so b o w e g o z a a n g a ż o w a n ia . S z c z e g ó ln ą sfe rą je s t je d n a k p o lity k a , w o b e c k tó re j k ażd y u w aża się za zn a w c ę i e k s p e rta .
W tym k o n te k ś c ie istn ie ją j e d n a k ta k ż e p ró b y b a rd z ie j p o g łę b io n e j re fle k sji n a d w sp ó łc z e sn y m i p ro b le m a m i p o lity czn y m i. To p rz e c ie ż w ła śn ie p o lity k a , sz e ro k o p o ję ta , m a b e z p o ś re d n i lu b c h o ć b y p o ś re d n i, a le niezw ykły w pływ n a w iele in n y ch czy n n ik ó w c o d z ie n n e g o życia (n p . k u ltu ra , e k o n o m ia ). S tą d w y d aje się oczyw istym w ręcz p o w sz e c h n e z a in te re s o w a n ie w o k ó ł w sp ó łc z e sn y c h p r o b le m ó w p o lity k i k rajo w ej o ra z m ię d z y n a ro d o w e j. K ażd y w rę c z je s t sp e c ja listą w tej d z ie d z in ie .
W e w sp ó łc z e sn y m o b ra z ie p o lity k i św ia to w ej m o ż n a sto s u n k o w o ła tw o zauw ażyć, iż są k ra je czy w sp ó ln o ty m ię d z y n a ro d o w e o sz czeg ó ln y m z n a c z e n iu , o sz czeg ó ln y ch w p ły w ach . W tym k o n te k ś c ie zw łaszcza re la c je m ię d z y S ta n a m i Z je d n o c z o n y m i A m e ry k i P ó łn o c n e j a E u r o p ą są sw o isty m c e n tr u m w sp ó łc z e sn e j u w agi p o lity czn ej. Je d n o c z e ś n ie R o sja czy C h in y ja k b y zeszły n a dalszy p la n , c h o ć to je d n o c z e ś n ie n ie p o m n ie jsz a ich g lo b a ln e g o z n a c z e n ia , zw łaszcza w k o n k re tn y c h sy tu a c ja c h .
A u to r p re z e n to w a n e j p ra c y o re la c ja c h E u r o p a i U S A je s t p ra c o w n ik ie m C a rn e g ie E n d o w m e n t fo r I n te rn a tio n a l P e a c e , g d z ie je s t d y r e k to re m T h e U . S. L e a d e rs h ip P ro je c t. R e g u la rn ie p isu je w „ W a sh in g to n P o s t” . J e s t ta k ż e a u to re m : A Twilight Struggle:
A m erica n P ow er a n d N icaragua, 197 7 -1 9 9 0o ra z w s p ó ła u to re m w ra z z W. K risto l: Present
D angers: C ń sis a n d O pportu n ity in A m erica n Foreign a n d D efense Policy.W la ta c h 1984- 1988 był p ra c o w n ik ie m S ta te D e p a r tm e n t.
C a ło ś ć p re z e n to w a n e j k sią żk i o tw ie ra in te re s u ją c y w stę p , ta k ż e o w a lo ra c h f o rm a l nych (s. 3-11). N a s tę p n ie sz c z e g ó ło w e a n alizy z o rg a n iz o w a n e z o sta ły w sie d m iu c z ę śc iach , k tó r e z a w ie ra ją ta k ż e m n ie jsz e fra g m e n ty .
