Tom XXIV.

,\Ó n (1 2 2 4 ). Warszawa, dnia 17 września 1905 r. To m XXIV.

D R . A . D E Q U Ę R V A I N .

Z Ż Y C I A C H M U R 1)

Bo każda chmura inna: naprzykład jesienna Pełznie ja k żółw leniwa, ulew ą brzemienna, I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi, .lak rozwite warkocze, to są deszczu strugi;

Chmura z gradem ja k balon, szybko z wia- ftrem leci, K rągła, ciemno błękitna, w środku żółto

[świeci, Szum w ielki słychać wkoło; nawet te co-

[dzienne, Patrzcie, państwo, te białe chmurki, ja k od-

[mi«nne!

Zrazu ja k stada dzikich gęsi lub łabędzi, A z tyłu w ia tr ja k sokół do kupy j e pędzi;

Ściskają się, grubieją, rosną — nowe dziwy!

D ostają krzywych karków, rozpuszczają [grzy w y , W y s u w a ją n ó g rzędy i po niebios sklepie Przelatują, ja k tabun rumaków, po stepie;

W szystkie białe ja k srebro, zmieszały się...

[nagle Z ich k a rtó w rosną maszty, z g rz y w szero-

[kie żagle, Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie Cicho, zwolna po niebios błękitnej równinie!

(P a n Tadeusz. K ś. I I I 2).

1) Odczyt, w y głoszon y na posiedzeniu Grórno-

•'enskiego T o w a rz y stw a Aeronautycznego. D a s Wetter. C zerw iec 1905 r.

2) Tłumacz pozw olił sobie, w miejscu dość bezbarwnej cytaty z Szyllera, podanej w o ry gi- nale, przytoczyć ustęp powyższy, z którego mo- ZDa się przekonać, ja k ściśle obraz przedziwny, stworzony przez naszego poetę, zgadza się z opi- Sem naukowym , podanym przez współczesnego foeteorologa niemieckiego.

Z nam y w szyscy podniosłe wrażenie, które sprawia w rzeczywistości a nawet na rysun­

ku w idok teleskopowy ow ego tajem niczego układu św ia tó w —bratniej planety naszej Sa­

turna z je g o pierścieniem i 8 -ma księżycami.

„Jakąż w yższość nad nami posiadają, ję- i l i tylk o istnieją,,, mieszkańcy tej planety, którzy nie tylk o w nocy ale i przez dzień ca­

ły m ogą rozkoszować się tą srebrną wstęgą, okalającą cały firm am ent", pow iedział kie­

dyś do mnie m łody m iłośnik astronomii, gdyśm y wspólnie podziw iali ów obraz wspa­

niały. Co do mnie, nie godzę się na to zda­

nie wcale. A lb ow iem dokoła ziemi nasiej, nad głow am i naszemi rozciąga się pierścień daleko potężniejszy i zarazem delikatniej­

szy, daleko barw n iejszy i bardziej nastrojo­

w y niźli owa złota monotonność pierścienia Saturna. M am y przecież chmury.

N a w et jeżeli pom iniem y na razie kw estyę powstawania chmur i zechcemy je rozpa­

tryw ać jako tw o ry dane już:, .gotowe, to i w tedy usiłowanie w prow adzenia jakiegoś ładu do tej nieskończonej rozmaitości w ydać się może czemś beznadziej nem. A jednak musimy zaprowadzić w tem porządek i to nie tylk o ze w zględ ów naukowych, lecz także i z estetycznych, g d y ż chaos n igd y za­

dowolić nas nie może. Zadaw ala człowieka tylk o „K osm os11.

Porządek ten daje się zaprowadzić fa k ty ­

TYGODNIK P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NAUKOM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P K E N U M E B A T A „ W S Z E C H Ś W I A T A * .

I

Prenumerowad można w R edakcyi W szech św iata W W a r s z a w i e : roczn ie rub. 8 , k w artaln ie rub. 2.

Z p r z e s y łk ą p o c z t o w ą : ro czn ie rub. 10, półroczn ie rub. 5 . ' w0 w szystk ich księgarniach w kraju i z a g ra n ic *

R edaktor W s zech św ia ta p rzy jm u je z e sprawam i redakcyjń em i codzien n ie od g od zin y 6 do 8 w ieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 118.

578 W 8 ZECHSWIAT jsjó 37

cznie, ponieważ istnieje on rzeczyw iście w przyrodzie. Jest to w ielką pociechą dla miłośnika chmur. N ie chodzi tu o pracę S yzyfa, ponieważ koło fo rm jest nietknięte.

A lb ow iem przyroda, odpow iednio do ogran i­

czeń w m ożliwościach powstania, kształtuje typ y nieliczne i— dru gi fa k t pocieszający — jednakow e na całej kuli ziem skiej. Jeżeli raz poznaliśm y te postaci kapryśne, unoszące się nad naszemi głow a m i, to odnajdziem y je zarówno w L apon ii, jak na przylądku Dobrej N ad ziei lub nad Gangesem . Jednakże, pe­

wien k o loryt m iejscow y uderza obserwatora, prow adzącego badania porów naw cze i po­

dw aja zainteresow anie tem i form am i.

T e zasadnicze postaci chmur, których kla- syfikacyę przeprow adził przed stu la ty Inke H ow ard w słynnem dziele On the m odifica- tions o f clouds, są tak nieliczne, że można je policzyć na palcach. Z pow od ów uzasa­

dnionych nauka posługuje się term inam i ła- cińskiemi, którym w języ k u potocznym o d ­ powiadają: dwa rodzaje chmur pierzastych, dwa odrębne gatu nki baranków, dwa g a ­ tunki chmur w arstw ow ych , dw a gatunki chmur kłębiastych, „ z ł y “ i „ d o b r y p r z y - czem, ja k o przyczyn ek do moralności chmur dodać należy, że i tutaj złe tow a rzystw o psu­

je dobre obyczaje, n ig d y odwrotnie, i nako- niec jeszcze dw ie postaci niewesołe: chmura deszczowa, nimbus tristissimus, oraz m gła nie­

godziw a, nebula execrabilis.

Opis tych postaci odkładam tymczasem do chwili, g d y będę m ógł rozpatrzyć sposoby powstawania poszczególnych typ ów . N a to ­ miast będzie tu na miejscu kilka uw ag d o ty ­ czących ich stosunków ogólnych.

Co do nom enklatury, to szczęściem jest ona teraz ujednostajniona na drodze u m ow y m iędzynarodow ej, co, jak ła tw o zauw ażyć, ma ogrom ną w agę pod w zględ em nauko­

w ym . M ięd zyn arod ow y atlas chmur, dzieło wartości niepośledniej, ma ukazać się nieba­

wem w nowem opracowaniu. Nom enklatu­

ra opiei’a się przedewszyskiem na kształ­

cie, na zew nętrznym w y g lą d z ie chmury. Tu atoli w ystępu je fa k t ogrom nego znaczenia dla k la syfik a cyi chmur. Oto każda postać unosi się na pewnej odrębnej wysokości. Z a ­ pewne, w poszczególnych przypadkach zd a ­ rzają się bardzo znaczne odstępstw a od w a r­

tości średnich, n ig d y jed n a k nie byw a naru­

szone prawo, na którego m ocy rozmaite po­

staci chmur, jeżeli ich jest kilka, zachowują w zględ em siebie pewną określoną kolej na­

stępstwa codo wysokości. W e źm y przykład, w rzeczyw istości dość rzadki, że na niebie m am y jednocześnie chm ury pierzaste, dwa gatu nki baranków oraz chmurę warstwową zwaną stratocumulus. Natenczas w każdym razie chmura pierzasta je s t najwyżej, np. na wysokości 1 0 0 0 0 m, z kolei idzie grupa ba­

ranków, po łacin ie— cirrocumulus na wyso­

kości jakichś G 000 m, dalej chmura altocu- mulus na 4000 w i dopiero na końcu strato­

cumulus na 2000 m. Same pi’zez się wyso­

kości podane m ogą ulegać znacznym bardzo wahaniom, ale kolej ich w kierunku pier­

wszym nie zmieni się n igd y. Ł a tw o zrozu­

mieć, że prawo takie stanowi silną podporę dla klasyfikacyi.

Pierw sze moje w yw od y, dotyczące zasadni­

czych postaci chmur, m o g ły łatw o stać się powodem powstania m ylnego poglądu, cze­

mu zapobiedz jes t moim obowiązkiem. Po­

staci chmur, na ogół, nie są tak poodznaeza- ne, by je można było odróżnić z rówrną łatwo­

ścią jak odróżniam y grosz od złotówki.

W przypadkach typ ow ych tak jest, w rzeczy samej. A to li chmury nie są odlewami, wy- dobytem i z form y; żyją one, rodzą się i giną i m ogą przytem przechodzić z jednej postaci w drugą. Przejścia te mogą stać się powo­

dem zamętu, ponieważ z natury rzeczy zda­

rzają się często. L e c z poniew aż i tutaj prze­

obrażenia nie zależą od jakiegoś kaprysu, ale odbyw ają się wedle praw organicznych, przeto właśnie obserwacya tych przekształ­

ceń ma niemało uroku. A nawet to stawa­

nie się i znikanie, ta ciągła zmienność jest tak dalece w yrazem samej istoty chmury, że uważać musimy tę ostatnią raczej za pro­

ces, wciąż odnaw iający się, aniżeli za stale istniejący objekt przyrodniczy. 1 właśnie pragnienie podkreślenia tego sposobu pojmo­

wania rzeczy w przeciwstawieniu do pogh' du pow ierzchow nego, który w idzi w chab­

rach w y tw o ry z m g ły czysto bierne, przez

w ia tr unoszone, skłoniło mnie do obrania

dziw nego może nagłówka: „Z życia chmur •

Mam nadzieję, że w dalszym ciągu przeZ

przytoczenie kilku przypadków c h a rak tery ­

stycznych zdołam lepiej jeszcze uzasadnić

ten śm iały sposób w yrażania się. Tyfflcza-

W S Z E C H Ś W IA T 579

sem pozw olę sobie poruszyć kilka kwestyj przedwstępnych.

Z czego składa się chmura? Bez w ątpie­

nia z wody. Tak, ale z w ody w jakiej posta­

ci? Jeżeli jest ona ciepła, to musi być w kro­

pelkach niezm iernie drobnych, tak drobnych, że na długości jed nego m ilimetra można ich uszeregować 50 do stu.

M ożnaby zapytać, dlaczego w łaściw ie dro­

bne te kropelki w od y unoszą się tak g o d zi­

nami całemi w powietrzu. N a to możnaby odpowiedzieć, że chmura nie składa się cią­

gle z jed nych i tych samych cząstek, lecz że często coraz to nowe cząstki przybyw ają, by odnowić skład chmury i zastąpić cząstki ubywające. L ecz przedewszystkiem trzeba pamiętać o tem, że na I g przypada takich kropelek 250 000. Otóż kropelka tak lekka, spadając w powietrzu, napotyka w niem opór rów nie w ielki, jak np. kuleczka ołow ia­

na w garnku miodu, t. j. w ciągu godziny przebywa nie więcej nad BO do 40 m. A za­

tem ma ona dużo czasu przed sobą. Dawna hypoteza, w edług której chmury m iały się składać nie z kropelek, lecz z pęcherzyków wodnych, w ypełnionych parą wodną, która, jak wiadom o, lżejsza jest od powietrza, oka­

zuje się całkiem zbyteczną, pom ijając ju ż to, że została obalona przez obserwacye bezpo­

średnie.

D laczego jednak tw orzy się chmura? Z tej samej przyczyn y, dla której powstaje m gła.

M gła jest właśnie szczególną- postacią chmu­

ry. Jak wiadom o, powietrze zawsze zaw ie­

ra w sobie pewną ilość wody, ale w postaci niewidocznej gazu. Im pow ietrze jest cie­

plejsze, tem więcej może webrać w siebie nie­

widzialnej pary wodnej. Zatem w naszych okolicach ilość jej wynosić m oże najw yżej jakieś 25 g na m etr sześcienny. I odwrotnie, pow ietrze, oziębiając się poniżej pewnej tem ­ peratury, musi w yd ać z siebie w postaci ciek­

łych kropelek część pary wodnej gazow ej, odpowiadającą oziębieniu. P r z y sposobno­

ści zauważmy, że te ki’opelki w ody zawiesza­

ją się ze szczególną predylekcyą na cząstkach kurzu, unoszących się w powietrzu i bardzo niechętnie odczepiają się od tych cząstek.

Tą drogą powstają tak uparte m g ły miejskie.

Niem niej chętnie para wodna skrapla się na cząstkach elektrycznych, zwanych jonam i powietrza.

A zatem m ateryał na chmury powstaje za­

wsze, g d y pow ietrze oziębi się dostatecznie.

Zależnie od okoliczności, towarzyszących te ­ mu oziębianiu się, kształtuje się i postać chmury. I odwrotnie, z wciąż pow racają­

cych znanych postaci chmur, m ożem y w y ­ wnioskować, że pewne bardzo rozm aite pro­

cesy oziębienia odbyw ają się zawsze w jeden i ten sam sposób. T a k w ięc m am y na nie­

bie wypisane olbrzym iem i hieroglifam i w ia­

domości o szczególnych procesach, odbyw a­

jących się we wszystkich warstwach oceanu pow ietrznego.

Dotąd nie znaleziono jeszcze kamienia cza­

rodziejskiego, k tóryby pozw olił odcyfrow ać w szystkie te h ie ro glify z zupełną pewnością.

Niem niej przeto niektóre twierdzenia nauka zdołała ju ż odczytać. Zam iarem moim jest przedstaw ić pewną liczbę tych, które w yd a ­ ją się najzrozumialszemi.

Chcąc zrozum ieć pierwsze z tych tw ie r­

dzeń, należy mieć w pam ięci następujący fa k t fizyczn y. Jeżeli masa pow ietrza do­

staje się pod ciśnienie mniejsze od tego, pod -jakiem znajdowała się przedtem, to z konie­

czności staje się także zimniejszą, niż była przedtem, i to z tego jed yn ie powodu, że ci­

śnienie się zmniejszyło. T a k np. jeżeli ba­

rom etr szybko spada, to faktycznie ju ż przez to samo pow ietrze oziębia się nieco. A to li p rzy pow ierzchni ziem i te wahania ciśnienia są tak drobne, że i odpowiednie zm iany tem ­ peratury są bardzo nieznaczne.

Otóż, ja k wiadomo, ciśnienie atm osfery­

czne maleje bardzo szybko, w miarę, jak w znosim y się w górę. A zatem, masa po­

wietrzna, wznosząc się w górę, oziębiać się będzie stosunkowo szybko z tej tylk o p rzy­

czyny, że ciśnienie, pod które się ona dostaje, m aleje ze wzrastaniem wysokości. N a każde 1 0 0 m wzniesienia oziębienie w ynosi około jed nego stopnia Celsyusza.

Jeżeli z jakiegok olw iek powodu powietrze p rzy powierzchni ziem i ogrzew a się, prze­

dewszystkiem skutkiem , działania słońca, które rozgrzew a grunt, (albowiem powietrza prom ienie słoneczne, nie ogrzew ają bezpo­

średnio), to staje się ono dość lekkiem, by zacząć się wznosić do góry. Dość jest p rzy­

pomnieć tu o balonach-mongolfieraeh.

A zatem pew nego pięknego ranka: letnie­

g o masy pow ietrzne zaczynają wznosić się

580

w s z e c h ś w i a t

JM» 37

w górę. P rzytem oziębiaję się one, tracąc stopień Celsyusza na każde 100 m wzniesienia, i wreszcie nadchodzi chwila, g d y zgodnie z tem, co pow iedzieliśm y w yżej, pow ietrze to nie m oże już utrzym ać w szystk iej swej w ody w postaci niew idzialnej, lecz musi część jej, począw szy od pew nej wysokości, w yd zielić w postaci nowej. Z chwilą tą chmura ze stanu niew id zialn ego, z nirw any swojej, wstępuje w św iat zjaw isk w id zia l­

nych.

W szędzie więc, gd zie słup pow ietrza w zn o­

si się niew idzialnie z pow ierzch ni ziem i w g ó ­ rę, ukazuje się — na poziom ie, k tóry zależy jed yn ie od początkow ej tem peratury i w ilg o ­ tności p ow ietrza,— ja k o w id zia ln y kapitel te­

g o słupa, drobna z początku chmurka z g a ­ tunku cumulus. T e małe chmurki szeregu­

ją się setkami jedna obok dru giej, tw orząc razem ja k g d y b y koronę całego lasu słupów powietrznych. Jeżeli d o p ływ mas pow ietrz­

nych od dołu jest znaczny, to chmura, sta­

nowiąca koronę, wznosi się wysoko: spostrze­

gam y w yraźn ie siln y ferm ent i kłębienie się w w yd zielon ej masie pary, dopók i nie p o ­ wstaną ow e potężne g ó r y i w ieże, których im ponujący w idok tak różnorodny pod w zględem barw i kształtów znany je s t d o ­ brze każdemu z nas. Chmura ta posiada jeszcze charakter łagodn y, k tó ry rozpoznać można po pełnych okrągłych kształtach jej w ierzchołków . A le szczyt je j ju ż sięga na tysiące m etrów w g ó rę i, wznosząc się coraz w yżej, musi w reszcie oziębić się o tyle, że tem peratura spadnie poniżej zera. Teraz nadchodzi w ielk i m om ent w życ iu chmury.

W ciągu kilku zaledw ie m inut w szczycie tej w ieżycy, k tóry unosi się teraz na wysokości jakichś 6000— 7000 m , zachodzi zmiana ude­

rzająca. Ostre dotąd zarysy w ierzchołków spłaszczają się a z boków ich zaczynają w y ­ pływ ać błyszczące ja k jed w a b masy, które składają się ju ż nie z kropelek wodnych, lecz z cienkich igiełek lodow ych.

Razem z tem przeobrażeniem zm ienił się cały charakter chmury; albow iem w tej sa­

mej chw ili spadają ju ż pierw sze ciężkie kro­

ple z dolnej części chmury, i rozlega się pier­

w szy grzm ot. Cumulus zam ienił się na cumu- lo-nimbus, czy li chmurę burzową. I oto chmu­

ra może rosnąć bez końca. Z g ło w y je j w y ­ rasta szybko tarcza ig ie ł lodowych, najczę-

1 ściej w charakterystycznej postaci kowadła, j by niebawem na m ile całe rozciągnąć sie groźn ie nad okolicą, zasłaniając słońce i zwia­

stując blizką katastrofę. Jądro chmury jest teraz terenem niezm iernie gw ałtow n ych ru­

chów w irow ych. W ie m y o tem od aeronau- tów, którzy wbrew w oli dostają się niekiedy w ten chaos; w ir pow ietrzny potrząsa g w a ł­

townie statkiem, w yciska gaz z powłoki, a linę w agi kilku centnarów podrzucana w y­

sokość łódki.

Podczas oddalania się chmury burzowej dolna jej powierzchnia często w szczególny sposób pokryta bywa pólkulistem i utworami ja k girlandam i. Chmurami festonow em i zo- w ią je anglicy, nauka oznacza je mianem mammato-cumulus (mamma— pierś niew ie­

ścia). Oświecone nizko stojącem słońcem zabarwiają się one na purpurowo i w ygląda­

ją w tedy prześlicznie.

M usim y teraz pożegnać się z tem wspania- łem zjaw iskiem przyrody, jakiem jest chmu­

ra burzowa.

Znajom ość je j budowy jest dla nas punk­

tem w yjścia dla zrozum ienia daleko jeszcze rozciągłejszego kompleksu chmur. W y o ­ braźm y sobie, że rozm iary chm ury burzowej powiększone zostały stokrotnie, a otrzyma- . m y pokrycie ow ych w iększych obszarów’ niz- kiego ciśnienia, czyli tak zwanych cyklonów, które przynoszą nam zazw yczaj deszcz z za­

chodu.

N ad w zględnie ograniczonym obszarem unoszą się chmury niższe, przynoszące deszcz, ale w górze chmury pierzaste czy li cirri w y ­ przedzają obszar deszczow y o setki, ba — o ty ­ siące kilom etrów . Jak i chmury deszczowe, pow stały one skutkiem wzniesienia się mas pow ietrznych w części w ew nętrznej depresyi barom etrycznej; tylk o że to wznoszenie się, za w yjątkiem tylnej części depresyi, odbywa się nie oddzielnem i słupami powietrznem i, lecz całemi powierzchniam i, a przyczyna wznoszenia się leży nie w ogrzew aniu się gruntu, ale w zakłóceniu w ielk iego obiegu atm osfery.

Chmury pierzaste, w yprzedzające depre- syę, znane są dobrze każdemu z nas jako pierwsze zw iastuny zm iany pogody. U ka­

zują one często w postaci dwu potężnych

w stęg rów noległych, zbiegających się w dwu

biegunach na firm amencie, niekiedy także

W S Z E C H Ś W IA T 581

w kształcie kiści lub innych delikatnych de­

seni. Jak zasłony cirrorum w chmurach bu­

rzowych, składają się one z ig ie ł lodowych.

Zupełnie pew nego dowodu na to dostarcza­

ją różne zjaw iska optyczne— pierścienie nao­

koło słońca i tak zwane słońca poboczne, a także zjaw iska daleko bardziej skom pliko­

wane, w których w ystępuje cały układ barw­

nych i- białych pierścieni. Zresztą, ukazy­

wanie się tych chmur nie zawsze byw a za­

powiedzią niepogody; chcąc ocenić należycie ich znaczenie, trzeba oprzeć się na obserwa- cyi ich prędkości i kierunku. Tak np. jeżeli przeciągają one nad Strasburgiem, dążąc z południo-wschód u, to oznacza to niepo­

godę w H iszpanii. N a obserwacyę tych chmur zwrócona jest obecnie baczna uw'aga.

30 obserw atoryów , rozrzuconych po całej Europie, prow adzi nad niemi systematyczne spostrzeżenia; w ielkie także usługi oddają tej sprawie w zlot } 7 balonów, zorganizowane na podstawie um ow y m iędzynarodow ej.

Chmury te unoszą się na wysokościach, w y ­ noszących od 6000 do 17 000 metrów, i po­

wiadamiają nas o procesach, odbywających się w owTy ch strefach straszliwego zimna.

Jeżeli znajdują się one względnie nizko, to śmiały aeronauta, który dosięgnie tej w y ­ sokości, może, przecinając się przez nie, pra­

wie nie zauważyć ich obecności; ziemia po­

zostaje widzialną; obserwator, znajdujący się w łódce balonu, w idzi obraz słońca, od nich odbity, nie m ogąc jednak dostrzedz samej w arstw y odbijającej. A to li w yżej jeszcze od najw yższych z pom iędzy tych chmur zd o ­ łały ju ż wznieść się w ytw o ry ręki ludzkiej, mam na m yśli balony t. zw. regestracyjne.

B ądź ja k bądź, można dać przykład chmur takich, które bujają w strefach, w yższych nad wszystko co ziemskie; są to jednak goście rzadcy, k tórzy ukazują się oczom naszym w w yją tk ow ych tylk o okolicznościach. M ó­

wię tu o tak zwanych chmurach nocnych, świecących, owem szczególnem zjawisku, które przed la ty dziesięciu można było obser­

w ować w letnie noce na niebie północnem.

Szybow ały one tak wysoko, że słońce dla nich nie zachodziło w ca le— w tych strefach, gdzie zamiast zw ykłych naszych składników atm osfery znajduje się w odór i gd zie w ar­

stw y pow ietrza ju ż nie zdążają za obrotem naszej planety. W zniesienie tych chmur

nocnych, które w części poruszają się z pręd­

kością pocisku działowego, oznaczono na 82 do 83 000 m. W szystko przem awia z at e m, że chodziło tu o zabłąkane masy niesłychanie, drobnego pyłu wulkanicznego, pochodzące z wybuchu wulkanu Krakatoa z r. 1883. P o ­ nieważ w następstwie katastrofy na M a rty­

nice ukazały się tem i la ty inne niezw ykłe zjawiska, ja k np. pewne zjawiska, tow a rzy ­ szące zm ierzchowi, przeto jest rzeczą zupeł­

nie usprawiedliwioną szukać ich w ytłum a­

czenia w tych samych chmurach świecących.

Nakoniec wypada nam pom ówić o trzecim sposobie tworzenia się chmur, który wchodzi w grę w niektórych dobrze znanych posta­

ciach. W idzieliśm y ja k chmury tw orzą się wskutek oziębienia się powietrza od chłodne­

g o gruntu, ja k często powstaje tą drogą mgła, ja k inne znowu powstają wskutek wznosze­

nia się pow ietrza w pewnych określonych warunkach, m ianowicie gatunek cumulus, z którego w yrasta cumulo-nimbus oraz cir- rus i chmury deszczowe. Zanim powiem słów kilka o barankach, o które właśnie tu cho­

dzi, muszę uprzedzić, że ja k w yk azały now ­ sze badania, temperatura i wilgotność nie zmieniają się z wysokością w sposób p ra w i­

dłow y, lecz że często wr górnych warstwach atm osfery istnieje kilka warstw poziom ych, rozgraniczonych bardzo wyraźnie, m iędzy którem i temperatura, wilgotność, a często i kierunek prądu zmieniają się bardzo zna­

cznie i to skokami.

Załóżm y więc, co jest przypadkiem dość częstym, że jedna z takich warstw jest cie­

plejsza od drugiej i zawiera dość dużo pary wodnej, tak dużo, że w razie nieznacznego oziębienia część tej pary w yd zielić się musi:

dopóki w arstw y leżą spokojnie jedna na dru­

g ie j, nie mieszając się ze sobą wcale, dopóty niema jeszcze chmury; g d y jednak w m iej­

scu zetknięcia warstwa cieplejsza zacznie się mieszać z zimniejszą, następuje to, co prze­

w idzieliśm y: warstwa mieszaniny, która sta­

ła się zimniejszą, musi w yd ać z siebie część pary swojej, która przedtem była niew ido­

czna, i oto w m gnieniu oka niebo zaciąga w arstw a cienkich chmur, niewiadom o skąd przybyła.

Jeżeli nadto, ja k to się zdarza najczęściej,

w arstw y górna i dolna mają kierunek wiatru

różny i prędkość różną, to występują w tedy

582 W S Z E C H Ś W IA T Ko 37

warunki fizy czn e, ściśle takie same ja k te, które sprawiają, że gładk a pow ierzchnia w o­

d y marszczy się pod działaniem wiatru. W ten sposób niebawem chmury zaczynają się dzielić na delikatne układy fal, a w sku tek k rzyżo­

wania się tych układów fal, g rzb ie ty fal dzie­

lą się na części, dając początek barankom.

O bliczyw szy teoretycznie odstęp pom iędzy tem i grzb ietam i fal, zn ajd ziem y zgodność z wielkością odstępów zaobserwowanych, co dowodzi, że tłum aczenie pow yższe odpow ia­

da rzeczywistem u stanowi rzeczy.

W nauce o chmurach rozróżniam y baran­

ki w ysokie drobne o runie srebrzysto-białem (cirrocum uli) oraz baranki niższe o barw ie ciemniejszej (altoeum uli). Zw łaszcza tym drobnym białym , nie należy dow ierzać. O ich niewinności dużo dałoby się powiedzieć, a ję z y k ludu słusznie daje im m iano w ilk ó w w owczej skórze. A lb ow iem , chociaż same przez się nie m ogą one nawet zlekka nas p o ­ kropić, to jednak są zwiastunam i w ielkich depresyi. U kazu ją się one przew ażnie w cza­

sie p ogod y ciepłej, uwarunkow anej pow ie­

w em fenu-, która w klim acie naszym poprze­

dza depresyę.

N a zakończenie p ozw olę sobie przedstaw ić pokrótce jeszcze pewien gatunek chmury, któ­

r y w ielki badacz tego przedm iotu Klem ens L e y nazyw ał sw ojem „kochaniem Jest to chmurka niezm iernie lotna, i niepodobna utrw alić jej obrazu sposobem objektyw n ym . W cudny ja sn y dzień wiosenny lub letni w krótce po wschodzie słońca w ysoko na tle lazuru ukazują się szeregami niezm ierne sub­

telne kształty, ja k g d y b y g łó w k i, pokryte białemi lśniącem i loczkam i. G łó w k i te da­

ją milcząco znak ostrzegaw czy. P o kilkn chwilach znikają bez śladu, i niebo po da­

wnemu jest jasne i czyste, ale świadom y rzeczy obserwator w ie ju ż czego m a się trz y ­ mać i, jeżeli w dniu tym w yb ierze się na w y ­ cieczkę, to z pewnością w eźm ie ze sobą para­

sol. A lbow iem było to ostrzeżenie przed burzą, ostrzeżenie, które m y li bardzo rzadko.

N ie m ogło być zam iarem m oim pow iedze­

nie w szystkiego, co w ciekaw ym ty m przed­

m iocie jest do powiedzenia; sądzę jednak, że n aw et to, co powiedziałem , w ysta rczy do zrozum ienia na czem polegają w łaściwości w y tw o ró w pow ietrznych, zwanych chmura­

mi, oraz do w ykazania, że nie w ysu w ają się

one ja k deus ex machina na w zór kulis tea­

tralnych, lecz że często w obrębie naszej bez­

pośredniej obserwacyi rodzą się, żyją i umie­

rają. Tłum . S. B.

W Y K R Y C I E S Z T U C Z N Y C H K I N A Z .

Nauka o koloidach w stępuje w nową, nie­

zmiernie owocną dla najogólniejszych zagad­

nień biologicznych fazę.

Już w okresie badań początkow ych nad własnościami roztw orów koloidalnych w szy­

scy niemal badacze podejrzew ali olbrzymie znaczenie, ja k ie w yświetlenie własności ogól­

nych koloidów może w przyszłości posiadać dla zrozum ienia procesów, związanych ze sprawam i obrony, odżyw iania się i rozwoju ustrojów żyjących. Z tego też powodu po­

siadamy szereg badań detalicznych nad kolo­

idami, szereg w yn ików z doświadczeń, czy­

nionych nad w pływ em rozm aitych koloidów na ciecze organiczne, na czerwone ciałka krwi, na koloidy. Posiadam y też obecnie wyniki poszukiwań, które upoważniają nas do p rzy­

puszczania, że zjawiska hem olizy, aglutyna- cyi, działania toksyn, antytoksyn i jadów da­

dzą się sprowadzić do własności roztw orów koloidalnych. Poszukiwania jednak dotych­

czasowe posiadają charakter bardzo teorety­

czny: rozwiązania swego oczekują wciąż ta­

kie np. zagadnienia, ja k w ykazanie tożsamo­

ści mechanizmu reakcyj ciał koloidalnych, odbywających się w ew nątrz i poza żyjącym u strojem — brak doświadczenia decydującego któreby wykazało, że koloidy sztuczne mogą w yw ołać jedno z działań analogicznych, właściwych w yłącznie w ytw ai’zanym przez organizm ciałom. L u k ę pow yższą m ogłoby zapełnić np. wykazanie działania diastatycz- nego lub toksynowego, w yw ołan ego przez ciało sztuczne, lub też nadanie czystemu so­

kow i trzustkowemu zapomocą ciała, nie w y ­ tw orzonego przez organizm, własności cieczy czynnej, reagującej bez udziału produkowa­

nej' przez ustrój ży ją cy kinazy

Zagadnienie pow yższe jest kw estyą nie­

zmiernej w agi, a próby dotychczasowe roz­

w iązyw ania je j są bardzo nieścisłe, oparte na bardzo oddalonych analogiach.

Obecnie kwestya ta została w zasadzie roz­

strzygnięta: doświadczenie decydujące, któ­

J\f» 36 W SZEOHŚW TAT 583

rego opis znajdujem y w „R evu e gen. des

S c i e n c e s 11 (art. p. V. Henrego), dokonane z o ­

s ta ło w sorbońskiej pracowni fizyologicznej

p r z e z Larguiera, który po dodaniu do czyste­

go soku trzustkow ego odpowiednich koloi­

d ó w i elektrolitów , w y zw o lił właściwe mu

d z i a ł a n i e . N ależy zauważyć, że La rgu ier

o p a r ł to doświadczenie na w ynikach swych

p o p r z e d n i c h poszukiwań, przeprowadzonych nad w pływ em elektrolitów na działanie w za­

je m n e rozm aitych koloidów, z tego też w zg lę ­

du wyniki te podajem y w krótkich zarysach.

Wiadom o, że po zmieszaniu roztw orów dwu różnych koloidów, własności tych koloi­

dów ulegają zmianie; dwa koloidy ujaw ­ niają pewne działanie na siebie. Działanie to jest mniej lub więcej silne, zależnie od okoliczności, polega zaś na tworzeniu się t. zw. kompleksów. W szystko odbywa się tak, ja k g d y b y roztw ór zawierał jeden tylko koloid złożony.

VWłasności tych złożonych koloidów, kom­

pleksów, są odmienne od poszczególnych znajdujących się w roztw orze koloidów.

Przytaczamy dwa następujące przykłady.

a ) Jeżeli zm ieszam y koloid nietrw ały (np.

srebro koloidalne) z koloidem trwałym , posia­

dającym jednakow y ładunek elektryczny (np.

skrobia), nie zau w ażym y strącania się koloi­

du złożonego w obecności rozcieńczonych elektrolitów, g d y natomiast srebro koloidal­

ne samo przez się jest niezmiernie w rażliwe na najmniejsze ilości elektrolitów ; cechy za- t«,a koloidu nietrw ałego zostały zniw elow a­

ne, a własności now ego kompleksu zbliżają się do własności koloidu stałego.

b) Jeżeli zostaną zmieszane dw a koloidy znaków przeciwnych (np. odjemne srebro ko­

loidalne z dodatnim wodzianem żelazawym ), i jeżeli roztw ory są dostatecznie stężone, wtedy powstaje osad, zaw ierający dwa kolo­

idy. Osad ten rozpuszcza się w nadmiarze jak dodatniego, tak i odjem nego koloidu.

Jeżeli w nadm iarze użyto koloidu dodatnie go, to kompleks jest dodatni i odwrotnie.

W razie użycia roztw orów rozcieńczonych dwa koloidy znaków przeciwnych nie tworzą osadu, własności jednak poszczególnych ko­

loidów ulegają zmianie, co upoważnia do przypuszczenia, że i w tym przypadku po­

wstają kom pleksy koloidalno.

Zwracając się obecnie do działania elektro­

litów na koloidy, zaznaczym y przedewszyst- kiem, że dodanie elektrolitu do roztw oru ko­

loidalnego powoduje utworzenie się osadu iż e strącalność ta zależy od natury ciała koloi­

dalnego: stąd rozróżnianie koloidów nietrw a­

łych, osadzających się w obecności bardzo ma­

łych ilości elektrolitów i koloidów trw ałych.

P rócz tego różne elektrolity strącają się nie w jednakow ym stopniu; badając zachowanie się koloidów w obecności różnych elektroli­

tów, stwierdza się, że zdolność strącania za­

leży albo od zasadowości kwasu, albo od w ar­

tościowości metalu w elektrolicie. W koloi­

dach dodatnich osadzanie się powoduje rodnik kw asow y, w odjem nych— metal.

W id zim y zatem, że koloid odjem ny strąca się w obecności koloidu dodatniego lub soli metalu dwu - lub trójwartościow ego; również koloid dodatni— wskutek działania koloidu odjem nego lub soli kwasu dwu-lub trójzasa- dowego.

Pow staje pytanie, w jaki sposób tw orzy się osad, jeżeli do roztworu koloidu odjem nego doda się mieszaniny elektrolitu i koloidu do­

datniego? K w estya ta nie jest zw ykłą cieka­

wością teoretyczną, posiada ona również zna­

czenie praktyczne. W iadom o, że większość ciał barwiących posiada własności koloidów, jak rów nież i tkanki zwierzęce i roślinne, podlegające barwieniu; otóż znane są od daw ­ na własności pewnych ciał, t. zw. łączników, przez których w p ły w osiąga się umiejscowie­

nie barwnika w tkankach; zjawisko to zacho­

dzi w tedy, g d y tkankę badansj, traktuje się początkowo roztw orem tego ciała, a następnie pogrąża się ją do roztworu barwnika, lub też gd y się na nią działa jednocześnie mieszani­

ną barwnika z łącznikiem. Łączniki, uży­

wane w technice mikroskopowej, są p rze­

ważnie solami kw asów dwuzasadowycli i m e­

tali dwu - lub trójwartościow ych. Istnieje zatem związek bezpośredni m iędzy techniką barwienia a rozwiązaniem zajmującej nas kw estyi ogólnej: w jaki sposób elektrolity zm ieniają działanie koloidów na siebie?

Zbadaniem tej kw estyi zajęli się L a rgu ier i Henx’i, w yniki zaś ogólne tych poszukiwań dadzą streścić się ja k następuje.

Różnorodność zachowania się koloidów wobec działania elektrolitów zależy od w ła­

ściwości elektrolitycznych użytych w do­

świadczeniu koloidów'.

584 W S Z E C H S W IA T JMs 37

a) Jeżeli na osad, p ow stały wskutek dzia­

łania na. siebie dwu k o loid ów znaków prze­

ciwnych, będziem y działali roztw orem soli metalu dw uw artościow ego i kwasu jednoza- sadowow ego (np. azotanem m agnezow ym strącającym koloidy odjem ne), to w ted y część znajdującego się w osadzie koloidu dodatnie­

go przejdzie do roztw oru; w razie zaś działa­

nia soli m etalu jed n ow artościow ego i kwasu dwuzasadow ego (np. N a 2 S 0 4 osadzającego koloidy dodatnie) odłączy się od osadu k o ­ loid odjem ny. Jest to sposób ogóln y strą­

cania z kompleksu koloidalnego jed n ego z dwu koloidów , a od badań dalszych w tym kierunku przedsięw ziętych należy spodzie­

wać się rozw iązania k w eśtyi z zakresu tech­

niki histologicznej, k w estyi odbarwiania.

b) D w a koloidy różne pod w zględem trw a ­ łości: żelatyna i roztw ór błękitu anilinow e­

go; pierw szy trw a ły, dru gi bardzo nietrw ały, osadzający się z łatwością w obecności soli m etali dw uwartościow ych, oba— znaków j e ­ dnakowych, odjem nych. P o u pływ ie kilku dni żelatyna w chłania bardzo nieznaczną ilość błękitu anilinow ego; je ż e li następnie dodam y do tegoż roztw oru soli metalu dw u­

w artościowego, np. azotanu barow ego lub cynkow ego, to ciecz odbarwi się całkowicie, żelatyna zaś silnie zostanie zabarw iona na niebiesko, i na dnie naczynia zgrom adzi się nieznaczna ilość osadu błękitu anilinowego.

A zatem, przez dodanie do roztw oru odpo­

w iedniego elektrolitu, zabarw ienie zostało utrwalone na żelatynie.

Objaśnienie tego zjaw iska następujące:

dwu w artościowe jo n y dodatnie cynku w y ­ w ierają działanie na błękit anilinow y, koloid odjemny, w skutek czego pewna część strąca się, pozostała zaś ilość zostaje wchłonięta przez żelatynę łatw iej niż w tedy, g d y cząste­

czki b y ły naładowane odjem nie. W żela ty ­ nie błękit an ilinow y rów nież znajduje się w obecności jo n ó w cynku, które jednak nie ujawniają działania strącającego, poniew aż żelatyna, jako koloid trw a ły, tw orząc z błęki­

tem kompleks koloidalny, w w yższym sto­

pniu opiera się działaniu elektrolitu.

W iadom o, że czysty sok trzu stkow y nie tra­

w i albuminu ja jow ego; aby osiągnąć to dzia­

łanie, należy dodać do soku kinazy, produk­

tu organicznego, znajdującego się w śluzie jelitow ym , w białych ciałkach krw i, w droż­

dżach, w w yd zielin ie gruczołów jadowych w ężów, wreszcie w znacznej ilości bakteryj Produ kt ten otrzym uje się, macerując odpo­

wiednie części organiczne w w odzie chloro­

form ow anej i strącając z roztworu zapomocą alkoholu; w t. 80° własności je g o zostają w w ysokim stopniu osłabione; kinaza zatem jest ferm entem rozpuszczalnym.

F izy o lo g o w ie , którzy badali własności ki­

naz sądzą, że czysty sok trzustkow y nie za­

wiera czynnego ferm entu proteolitycznego, lecz jed yn ie stadyum niższe, proferment, protrypsynę, dopiero po dodaniu kinazy sok staje się czynnym^ a zatem: protrypsymi T- kin a.za=trypsynie.

Opierając sw oje badania na wynikaoh swoich poprzednich poszukiwań nad koloida­

mi, La rg u ier w y k ry ł, że z pomocą całego sze­

regu najrozm aitszych środków czystemu so­

k o w i trzuskowemu można nadać własności trypsyny. W tym celu autor pogrążał sze­

ściany z albuminu w roztw orach koloidów dodatnich, takich jak błękit toluidynowy, fio­

let m etylow y, czerw ień Magdala, błękit me­

tylo w y, i t. p. P o upływ ie wielu godzin przebywania w roztw orze barwnika sześcia­

ny pochłaniały bardzo małe ilości koloidu dodatniego; następnie autor pogrążał je w czystym soku trzustkow ym , do którego dodawał odpow iedniego elektrolitu — soli me­

talu dw uw artościow ego i kwasu jednozasado- w ego (np. azotanu barowego, wapniowego, m agnezow ego i t. p.). P o u pływ ie dwuna­

stu g od zin trzy czw arte białka zostały stra­

w io n e—czysty sok trzustkow y stał się zatem czynnym . Doświadczenia kontrolujące wy­

kazały, że ani koloid dodatni, ani też roz­

tw ór elektrolitu, dodawane do soku trzustko­

w ego oddzielnie, nie w yw ołu ją podobnego działania.

L a rg u ier jest zdania, że w doświadcaeniu tem pochłonięty przez białko koloid dodatni zastępuje kinazę, elektrolit zaś pełni rolę łącznika (trypsyna jest koloidem odjemnym).

Godną uwagi jest ilość koloidu dodatniego, Jktórą utrwala białko; jest ona niezmiernie mała, wynosi bowiem (błękit toluidynowy) zaledw ie setną część m iligram a na ćwierć gram a białka; ilość ta okazuje się zupełnie wystarczającą dla nadania sokow i trzustko­

wemu, zawierającem u elektrolit, własności

trawiennych.

J\l» 37 W S Z E C H Ś W IA T 585

Takie są w streszczeniu przytoczone po­

w yżej fa k ty, zdob yte przez Larguiera. N a ­ leży spodziewać się, że przyszłe badania nad toksynami i anty tok synami, zdążając ow oc­

nie w ytkn iętą drogą poznawania własności roztw orów koloidalnych, do rów nie pow aż­

nych dojdą w yn ików w tej k ategoryi nie zmiernje w ażnych zagadnień biologicznych.

K B.

F O T O A K T Y W N E W Ł A S N O Ś C I K R W I K R Ó L I K A .

W świecie roślinnym oddawna ju ż stwier­

dzono w p ły w światła na. sprawy życiow e i zauważono zależność chlorofilu od światła słonecznego. Od czasu zaś badań Marchle­

w skiego nad pokrewieństwem chemicznem barwnika zieleni i hem oglobiny nasuwało się pytanie, czy krew ssaków nie posiada pe­

w nych funkcyj będących w związku ze świa­

tłem, a szczególnie, czy krew przebiegająca pow ierzchow nie w licznych naczyniach skó­

ry, nie zostaje naładowana energią świetlną, którą oddaje następnie w nieoświetlonych częściach organizmu. N ad to szło o to, jaki w p ły w ma oświetlenie na funkcye życiow e kom órki i czy procesy utleniania różnią się wzajem nie w razie obecności lub braku ener­

g ii świetlnej, t. j. czy krew prócz dostarcza­

nia tlenu posiada zdolność w yw oływ an ia prędszego je g o zużycia. R ozw iązać te za­

gadnienia postarał się Schlapfer z Zurychu.

Pochop ku temu dały mu badania Sohetzego i W intersteina, które w ykazały, że choleste- ryna i lecytyna, ciała, w które, ja k w iado­

mo, szczególnie obfitują czerwone ciałka krw i, przez oświetlanie zmieniają się zna­

cznie pod w zględem chemicznym i fizycznym ; oprócz tego dawne doświadczenia R a d zi­

szewskiego dow iodły, że lecytyny, protagony i inne ciała organiczne świecą podczas utle­

niania.

W celu w yjaśnienia kw estyi zależności po­

m ięd zy chemizmem krw i, jej fizy o lo g ią a zdolnością świetlną autor przedsięwziął szereg badań nad:

1 ) zachowaniem się krw i świeżej;

2 ) zachowaniem się k rw i świeżej po uprze- dniem je j oświetleniu;

3) zachowaniem się tych dwu rodzajów krwi, uprzednio w ystaw ionych na działanie

pewnych ciał chemicznych (po uprzedniem otruciu);

4) zachowaniem się narządów zwierzęcych zaw ierających lub pozbaw ionych krwi, a także w przypadku otrucia.

Schlapfer u żyw ał do doświadczeń krw i królików albinosów i pigm entowanych. K re w tę nalewał na p łytk i Petrogo, w ylane para­

fin ą i nie przykryte szkłem, które, ja k w iado­

mo, samo działa fotochem icznie. Jako w ska­

źnika fotoaktywności używ ał p ły ty fo to g ra ­ ficznej Lum ierea ( I extra-rapid). P ły tę opa- ko w yw ał w papier czarny m atowy, w k tó­

rym po stronie odpowiadającej warstw ie czułej na światło, w ycięta była figu ra trój­

kąta o bokach = 15 mm. P ły tę tę umiesz­

czał w ycinkiem na w arstw ie krwi, na odle­

głości 3— 4 mm od tej ostatniej.

Doświadczenia z krw ią zebraną w ciemno­

ści, z zachowaniem wszelkich środków ostro­

żności, w ykazały, że krew królików albino­

sów najwcześniej po 16 godzinach w yw ołu je na płycie w yraźn y zarys danego w doświad­

czeniu trójkąta. Fotoaktyw ność ta trw a przez 3 dni; w przeciągu tego czasu nie zmienia się pod w pływ em w yparow ania wody. K rew królików pigm entow anych w ykazuje fo to ­ aktywność znacznie słabszą.

Następnie Schlapfer brał krew zebraną z ż y ły usznej w świetle i w ystaw iał ją przez 10 dni na działanie promieni słone­

cznych. Potem płytk ę wstawiano do cie­

m ni fotograficzn ej i postępowano dalej jak w pierwszem doświadczeniu. P o 16 g o d zi­

nach zdołano stwierdzić daleko silniejsze działanie świetlne, niż w przypadku krw i nieoświetlonej. A ktyw n ość trwała tu dłu- żej, g d y ż aż dni 6 — 8 . Pozbaw iona fo to ­ aktywności krew po powtórnem oświetleniu nabierała znowu własności fotoaktyw nych.

K r e w królik ów pigm entowanych i w tym ra ­ zie posiadała słabsze własności fotoaktyw n e niż krew albinosów. W celu w yświetlenia kwestyi, jakie części składowe krw i mają głów ne znaczenie w je j fotoaktywności, Schlapfer przedsięwziął szereg doświadczeń z krw ią zw ierząt otrutych. Otrucie cyano- wodorem niszczyło kompletnie i bezpow ro­

tnie własności fotoaktyw n e krw i, otrucie chloranem potasu zmniejszało je znacznie.

Co do znaczenia leukocytów, to ono nie zq-

JVo 37

stało zupełnie wyjaśnione, g d y ż podczas do­

tychczasowych nielicznych prób badaczowi nie udało się w yw ołać u królik ów ropienia, z powodu zbyt słabej zjad liw ości w ziętych | do doświadczeń kultur bakteryj ropotw ór- j

czych. P ró b y z oddzielnemi narządami za- wierającem i krew lub jej pozbawionem i, w y - j kazały mniejszą ich fotoa k tyw n ość w po- 1 równaniu z krwią. Co dziw na, narządy bez- krwiste działały silniej, niż zaw ierające krew.

N ie udało się jednak uniknąć pew nych błę­

dów, g d y ż trudno było regu low ać odległość pom iędzy płytą fotograficzn ą a kawałkiem narządu w ziętym do doświadczenia. U z w ie ­ rząt otrutych zapomocą cyanowodoru, lub chloranu potasu narządy w y k a z y w a ły w y ­ raźne własności fotoaktyw n e.

Co dotyczę przyczyn y, w yw ołu jącej fo to ­ aktywne własności krw i, to należy rozpatrzyć cały szereg czynników, m ogących w p ływ ać w ten sposób na p ły tę fo togra ficzn ą . Col- son utrzym uje, że na żelatynę bromosrebr- ną w pływ ać m ogą 1 ) czynniki mechaniczne, np. ucisk, 2) ciepło, 3) elektryczność, 4 św ia­

tło, i 5) energia chemiczna, np. t. zw. w y w o ­ ływ an ie p łyty, g a zy i t. d. W danym fa zie w ykluczyć należy pierwsze trz y punkty i zw rócić uwagę tylk o na punkty 4 i 5, idzie tu tylk o o działanie gazów lub działanie fo ­ toaktywne. G d yb y g a zy rzeczyw iście m ia­

ły tu w p ły w jakikolw iak, należałoby oczeki­

wać, że przedostaną się one ła tw o pom iędzy płytę a papier m atow y, w której p łyta za­

winięta była, w takim razie zm iany w id o­

czne b y łyb y na całej płycie, a nietylko w miejscach nieosłoniętych (zarys t r ó j­

kąta). P a p ier czarny stanow i w ięc tutaj ekran, który zasłania oddzielne części p ły ty od oświetlenia. K re w zatem posiada w ła ­ sności prom ieniow ania światła, narówni zi w ielu innemi ciałami w przyrodzie jak np.

drzewem, szkłem, papierem (znane badania Graetza, Molischa i Russela nad zjaw iskiem t. zw . fotechii). Co do papieru zauważo­

no, że najsilniej działa papier biały, średnie własności fotoa k tyw n e posiada papier czar­

ny glansow any, natomiast papier czarny m atow y pozbaw iony jest zupełnie zdolności prom ieniowania, z tego powodu też nadaje się doskonale do doświadczeń w yżej opisa­

nych. N ależy więc przypuścić, że niektóre ciała, odrzucające prom ienie świetlne, posia­

dają zdolność przechow yw ania ich przez czas jakiś, następnie wyprom ieniania. B yć może, prócz czynników fizycznych, w yw ie­

rają tu działania pewne czynniki chemiczne, ale w każdym razie w bardzo nieznacznym stopniu. W doświadczeniach Schlapfera zauważyliśm y jednak, że krew królików albi­

nosów w ykazu je daleko w yraźniejsze w ła ­ sności fotoaktyw n e niż krew królików pi- gm entow anych. Jak to pogodzić z teoryą optyczną: wszak własności fizyczn e obu-

| dwu gatunków krw i są jednakowe, jeżeli idzie o ich zdolność odczuwania promieni.

M am y więc tu poza czynnikam i cząsteczko- w em i do czynienia z czynnikam i fizyczno- chemicznemi, g d y ż po oświetleniu krew kró­

lik ó w pigm entowanych z nieczynnej stawa­

ła się czynną. Pozatem należy zw rócić uwa­

g ę na w p ły w cyanowodoru, który rów nież nie m iałby żadnego znaczenia, g d yb y szło tylk o o odrzucenie prom ieni św ietlnych od ciała obojętnego. N akoniec wspólność własno­

ści fotoaktyw n ych z podobnemi własnościa­

m i innych ciał dowodzi, że fotoaktyw ność ta właściwa jest pewnemu podłożu organ i­

cznemu, i znika z rozkładem pośmiertnym tego podłoża N ie znajduje się ona w żadnym związku z procesem gnicia, w yw oływ an ym przez m ikroby, ani z życiem właściwem, 0 którem m ow y być nie może w k rw i wysu­

szonej, lecz jed y n ie w związku z pewnym cało­

kształtem budowy cząsteczkowej, zapewne z zachowaniem się procesów utlenienia, z po- wolnem rozszczepieniem cząsteczek. G łówne znaczenie m ają tu prawdopodobnie czerw o­

ne ciałka krwi, fotoaktyw ność ich jest w związku z chemizmem, analogicznie z w y ­ nikami doświadczeń Radziszew skiego. U czo­

ny ten, ja k wiadomo, zauważył, że niektóre ciała, ja k np. większość aldehydów, cukier gronow y, cholesteryna, lecytyna, terpeny 1 t. d., łącząc się w środowisku alkalicznem i w temperaturze 150°— 170° C z tlenem, w y ­ syłają prom ienie świetlne. B enzol i ksylol świecą w tych samych warunkach jedynie w tedy, jeżeli poprzednio w ystaw iono je na działanie prom ieni świetlnych (analogicznie z krw ią królik ów pigm entowanych). W e k rw i połączone są te czynniki, które w cia­

łach przytaczanych przez Radziszew skiego w yw ołu ją zjaw isko świecenia: tlen, uw olnio­

ny z hem oglobiny, i w erytrocytach— ciała,

jypo 3 7 W S Z E C H Ś W IA T 5 8 7

obfitujące w cholesterynę i lecytynę J). F oto-

a k t y wność k rw i związana jest głów nie z he­

m o glo b in ą, fotoaktyw n ość narządów z ciała­

mi grupy h c y ty n y . Co dotyczę różnicy po­

między reagow aniem k rólik ów albinosów a królików pigm entow anych, autor stara się ją objaśnić w ten sposób, że z powodu braku pigmentu w skórze zw ierząt albinosów świa­

tło ma łatw iejszy dostęp do krwi, przez co też silniej na nią działa.

A. E .

T . G

o d l e w s k i

.

O N I E K T Ó R Y C H W Ł A S N O Ś C I A C H R A D Y O A K T Y W N Y C H U R A N U 2).

W illiam Crookes w y k a z a ł w r. 1900, że pro­

sta operacya chemiczna pozwala w ydzielić z ura- m niew ielką ilość substancyi ra d io a k ty w n e j U X , która kilkaset razy silniej działa na płytkę foto­

graficzną, aniżeli uran, z którego została w y dzielo ­ na. U ra n uwolniony od tej substancyi okazał się prawie zupełnie nieaktywnym . P o d o bn y fakt za­

obserwował potem B ecąuerel, przyczem stw ierdził r/.ecz ogromnej w a g i, a mianowicie, że z biegiem csasu uran odzyskuje aktywność utraconą, g d y tymczasem.aktywność oddzielonej substancyi U X zanika. Z późniejszych oznaczeń ilościowych

■Soddego i R u tterfo rd a okazało się, że aktywność s iała U X , mierzona na podstaw ie promieni (3, m a­

leje w ed le p ew nego p ra w a w ykładniczego i w cią- i dni 2 2 spada do połow y wartości pierwotnej, lecz że jednocześnie uran „ o b d a rty 14 ze sw ych promieni (3, odzyskuje sw ą akty wność, przyczem krzywa, p rzedstaw iająca je g o stopniowe „ p rz y ­

rodzenie do s ie b ie 11, inaczej, k rzy w a je g o zys­

ków jest dopełnieniem krzyw ej strat substancyi UX. W e d ł u g teoryi rozpadu ciał radyoaktyw - ji.ych, zachowanie się takie w sk az y w ało by że f iało IJ X jest stopniowym w ytw orem ciała V i że dalszemu przeobrażaniu się ciała U X towarzyszy emisya promieni (3.

W badaniach sw y ch nad ciałami rad y o ak ty w - nemi w o góle a w szczególności nad zmianami aktywności z czasem, Stefan M eyer i E g o n v. Sch w eid ler pow tórzyli pomiary R utterforda i Soddego, u ż y w ają c przytem do w ydzielania ciała U X m etody Crookesa. W strz ą sa li oni roz-

') A u to r m ówi jeszcze o trzecim czynniku sprzyjającym, mianowicie o odczynie alkalicznym, jakob}' w łaściw ym k rw i. A utor nie w ie zapewne, że najnowsze bad an ia Fraenkla, Friedlandera i inn. w y k azały, że k re w normalna posiada od ­ czyn obojętny. (P rz y p . referenta).

2) Streszczenie rozprawy Tadeusza Godlewskie- So, umieszczonej w Philosophical Magazine 1905 ser. 6 vol. 10 p. 45— 60, N atu rw . Rundschau z dnia 7 września 1905.

tw ó r w odn y azotanu uranu z eterem etylowym i otrzym yw ali, po oddzieleniu eteru i w o d y , roz­

tw ór eterow y azotanu uranu, nie zaw ierający cia­

ła U X i pozbawiony aktywności [3, który „ p rz y ­ chodził do s ie b ie “ w ed le p ra w a w ykładniczego i po dniach 2 2 pozysk iw ał połow ę aktywności całkow itej. R o ztw ó r wodny zawierał wszystko ciało U X , a skoro w ykrystalizow ano azotan ura­

nu z roztworu w odnego, to ak tyw ność P zanikła w sposób całkiem odmienny od tego, który obser­

w ow ano dotąd, albowiem spadła ona do połowy po dniach d w u zamiast po 22-u. Pragn ą c w yjaśn ić tę sprzeczność, M e y e r i Schw eidler w y ­ konali szereg doświadczeń i przekonali się, że z gorących roztw orów wodnych azotan uranu krystalizuje się w postaci zw artych płytek, posia­

dających następującą własność szczególną: a k ty w ­ ność ich w pierwszych dniach spada do połowy, osiąga minimum po dniach 4 do 5-iu a potem przez czas d łu gi powoli wzrasta; czas, w którym następuje minimum zależał od grubości płytki.

F izy cy wiedeńscy doszli do wniosku, że zachodzi tutaj zmiana albo w aktywności, albo też w po­

chłanianiu promieni przez p łytk ę krystaliczną.

W tym stanie s p ra w y R utterford zaproponował G odlew skiem u przeprowadzenie szeregu badań cełem wyjaśnienia tego zachowania się uranu.

G odlew sk i zaczął od tego, że powtórzył d ośw iad ­ czenie M eyera i Schw eidlera, oddzielił roztwór eterow y od w odn ego i odparow ał każdy z nich do suchości, oraz z roztworu wodnego usunął także i wodę krystalizacyjną. N astępnie zmie­

rzono w obu aktywność a i aktywność (3, A zo ­ tan uranu z roztworu w odnego, który zaw ierał

U X roztworu eterowego tracił sw ą aktywność w ed le praw a w ykładniczego: spadła ona do po­

ło w y po u p ły w ie 22-u dni. Część eterowa b y ła z początku zupełnie nieaktyw na i n aby w ała aktywności (3 w ed le p raw a, którego w yrazem b y ­ ła k rz y w a dopełniająca (w zględ em pierwszej krzy­

wej, t. j. k rzy w ej strat). A zatem, zanikanie szybkie występuje tylko w tedy, g d y azotan uranu krystalizuje się poprostu z roztworu w odnego, nie w ystępuje natomiast, jeżeli odp arow y w an ie roz­

tw oru przedłużym y aż do usunięcia w o d y k rysta- lizacyjnej. M e y e r i S ch w eid ler także zauważyli, że w obecności w o d y sp raw a o d b y w a się nor­

malnie.

W dalszym ciągu doświadczeń roztwór w o d ­ ny, który zaw ierał nadm iar ciała U X 1 poddano krystalizacyi cząstkowej Roztwór pozostawio­

no na czas pew ien w spoczynku w temperaturze pok ojow ej, przyczem w iększa część azotanu sk ry ­ stalizowała się na dnie miseczki w postaci płytki;

łu g maciczny, p ok ryw ający tę płytkę, po odlaniu do innej miseczki i odparow aniu do suchości, j e ­ dnakże bez utratyr w o d y krystalizacjąnej, dął tak- 1 że zw artą płytkę krystaliczną. A k tyw n ość [3 roztworu eterow ego oraz takąż aktywność obu

! p łytek krystalicznych, otrzymanych z roztworu

w odn ego, zestawiono w tablicy oraz uzm ysłow io-

J no w postaci k rzy w y ch , z których okazuje się, że

588

w s z e c h ś w i a t

JSTo 37

aktyw ność części eterow ej w zrastała p ra w id ło w o w sposób ciągły i po dniach 2 2 d osięgła połow y ostatecznej sw ej wartości; że, dalej, aktyw ność pierw szych kryształów sp adła d o połow y raniej więcej w ciągu d oby, a następnie w zrastała po­

w oli z biegiem czasu, m ianowicie, ja k to stw ier­

dza p rzebieg k rzy w y ch , w tym samym stosunku, co i przyrost części eterow ej. N atom iast płytka krystaliczna, otrzymana z łu g u macicznego, w pier­

wszych dniach po krystalizacyi szybk o traciła s w ą aktywność, która, spadłszy do minimum, podnio­

sła się potem cokolwiek, a następnie pozostawała praw ie stałą; po u p ły w ie d w u miesięcy płytka ta utraciła zaledw ie około 1 0 J,.

Jeżeli pominiemy pierw szy okres szybkiego spadania w obu częściach w odn ych, który p rze­

b ie g a zgodnieze spostrzr żeniami M ey era i Schw eid - lera, to okaże się, że w d w u przypadkach nastąpił przyrost jedn ostajn y aktyw ności [j a mianowicie w części eterowej oraz w płytk ach krystalicznych, n ajp ierw otrzymanych; w idać stąd , że U X zosta­

ło usunięte nie tylko z części eterow ej, lecz w zna­

cznej części także i z kryształów , najpierw otrzy­

manych. A zatem łu g maciczny musiał zaw ierać większy nadm iar ciała U X .

N a w e t w św ieżym azotanie uranu, można b y ło przez krystalizacyę zw yczajną oddzielić pierw sze k ryształy od łu g u macicznego, i w te d y z n a jd o w a ­ no w tym ostatnim siedem razy w ięcej ciała IJX aniżeli w pierw szym . P rze z krystalizacj ę cząst­

k ow ą można by ło p ra w ie zupełnie uw olnić uran od ciała U X , ponieważ rozpuszcza się ono bardzo łatw o w wodzie. Tem tłumaczy się ra d y o ak ty - wność kryształów , n ajp ierw otrzym anych z roz­

tworu w odn ego po potraktow aniu eterem. Część znaczna ciała U X pozostała w łu g u macicznym;

k ryształy zaw ierały małą tylko je g o ilość i a k ty w ­ ność ich musiała wzrastać w e d łu g k rzy w ej

„przychodzenia do s ie b ie “ uranu. W podobny sposób d aje się w ytłum aczyć p rzy rost a k tyw n o ­ ści, który zaobserw ow ali M e y e r i Schw eidler.

N atom iast aktyw ność kryształów z łu g u maciczne­

go z początku m alała bard zo szy b k o , podniosła się cokolwiek po przejściu przez minimum, a na­

stępnie pozostawała stałą. Z e u b y te k procento­

w y b y ł tu mniejszy od przyrostu w dwru pozo­

stałych k rzy w y ch , pochodziło to stąd, że p łytk a b y ła trzy razy gru bsza od p łytki, otrzymanej z pierw szej krystalizacyi. W z ią w s z y p ły tk ę b a r­

dzo cienką, przekonano się, że ak tyw n ość jB u b y ­ w a daleko bardziej p raw id ło w o.

Spadanie aktywności zaraz po w y tw orzen iu się płytki krystalicznej stwierdzono także w te d y , gd y , nie d odając eteru, pozwolono azotanowi uranu krystalizować się w temperaturze zw yczajnej z roz­

tw oru w w ad zie krystalizacyjnej. Bezpośrednio po krystalizacyi aktyw ność |3 sp a d ła i osiągnęła minimum po u p ły w ie d w u dni. I to p otw ierdziło spostrzeżenia fizy k ó w wiedeńskich. A to li sp a d a­

nie takie nie d aje się wytłum aczyć ani obecnością jak iego ś n o w ego produktu rozkładu — albow iem zależność od w aru n k ów zewnętrznych w y łą cza ta­

kie przypuszczenie — ani też zmianą w zdolności pochłaniającej, g d y ż zmianę tę w yłącza niezmien­

ność aktywności a. Praw d op odobn ie, spadania jest uw arun kow ane samym procesem krystalizacyi

W rzeczy samej, doświadczenie, w którem w stawiono pod klosz elektroskopu ciepły roztwór azotanu uranu, zawierającym jed y n ie wodę krysta- lizacyjną, wykazało, że, w chw ili rozpoczęcia sV j krystalizacyi, aktywność (3 zaczęła szybko wzra­

stać i doszła do maximum, g d y krystalizacya do­

b ie g ła do końca. G d y na p łytk ę spuszczono kil­

ka kropel wodjr destylow anej, roztwór w ten sposób powstały u legł znowu krystalizacyi i zno­

w u u ja w n ił przyrost aktywności. I trzecia kry­

stalizacya sprow adziła dalsze wzmożenie się akty wności ale czwarta, piąta i szósta ju ż nie w yw o­

łały takiego skutku. M axim um , w ten sposó >

osiągnięte, spadło w ciągu trzech dni najbliższych o więcej niż trzecią część wartości najwyższej, poczem aktywność przez cały szereg tygodni po­

zostawała na jednym i tym samym poziomie. Z do­

świadczeń tych w ynik a, że aktyw ność (3 azotanu uranu potęguje się znacznie, w skutek samego procesu krystalizacyi i że uby tek aktywrności, ja ki d aje się zauw ażyć zaraz po krystalizacyi, jest następstwem utrat}' tego nadm iaru aktywności, sprow adzonego przez proces krystalizacyi.

P rzy ro st aktywności w chw ili krystalizacyi.

pisze G o d lew sk i, tłumaczy się w sposób bardzo prosty. W ie m y , że w szystka aktywność j3 ura­

nu pochodzi nie z samego uranu lecz z.ciała UX A le ciało U X tak łatw o rozpuszcza się w wodzie że można, ja k w idzieliśm y, oddzielić U X od ura­

nu przez krystalizacyę cząstkową. G d y ciepły roztwór uranow y, ja k to się zw y k le zdarza, za cznie krystalizow ać się od dna miseczki wówcza- krystalizuje najpierw sam uran, a ciało U X zo­

staje skierow ane ku powierzchni. G d y zastygnie cała masa otrzym ujem y płytkę, która w pobliżu tej powierzchni zaw iera nadm iar ciała TJX, gdy tymczasem w arstw y dolne w y k azu ją niedobór.

Promienie [3, które pochodzą z ciała U X , znajdu­

jącego się blizko powierzchni, w y łan iają się, ule­

gając nieznacznej tylko absorpcyi w masie same­

go uranu, skutkiem czego aktyw ność (3 musi być większa niż g d y b y ciało U X by ło rozłożone w ca­

łej płytce w' sposób jednostajny. Całkiem po dobnie możemy w ytłum aczyć ciągły przyrost aktywności podczas procesu krystalizacyi, gdy U X w ęd ru je stale w kieru nku w arstw górnych.

Słuszność tego tłumaczenia p otw ierdziło wiele rozmaitych doświadczeń. T a k np. nie było wcale przyrostu aktywności [3, jeżeli podczas krystali­

zacyi mieszano stale roztwór. Pró cz tego płytki krystaliczne o pewnej grubości b y ły od strony spodniej bez porów nania mniej aktyw ne, niż od strony wierzchniej, mianowicie w stosunku 1 : 3.

Z doświadczeń tych można w y ciągn ąć wniosek, że pierw szy szybki ubytek aktyw ności [3 w azota­

nie uranu po krystalizacyi z roztw oru wodnego

je s t w łaściw ie zanikiem nadm iaru ak tyw n ości,

sztucznie w yw o łan ej przez krystalizacyę w na­