169 BADANIA BAZYLIKI I MOL W MAREI W EGIPCIE

Jesienią 2000 r. polska ekspedycja archeo- logiczna rozpoczęła prace na stanowisku Marea w Egipcie, na południowym wybrzeżu Jeziora Mariut (starożytne Mareotis) około 45 km na południowy zachód od Aleksandrii. Projekt jest realizowany pod auspicjami Polskiego Centrum Archeologii Śród- ziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego i Mu- zeum Archeologicznego w Krakowie. Archeologiczne stanowisko Marea ze swoją późno antyczną aglome- racją wywołuje liczne kontrowersje, związane z chro- nologią i nazwą miejsca (Babraj, Szymańska 2010, 75–85; 2008, 11-15; Grossmann 2003, 13-23; Babraj 2010, 261-265). W czasach grecko-rzymskich Marea była portem przeładunkowym dla towarów spławia- nych Nilem z głębi lądu, a następnie wysyłanych do krajów śródziemnomorskich. Również eksportowała własne produkty na wspomniane obszary. Starożytne

1

Jedenasty sezon wykopalisk trwał od 12 lipca do 12 sierpnia 2010 r. Badania są prowadzone na mocy umowy między Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego im. Prof. K. Michałowskiego a Muzeum Archeologicznym w Kra- kowie i również fi nansowane przez te instytucje. W skład ekipy, kierowanej przez Prof. Hannę Szymańską, wchodzili: archeolodzy – Krzysztof Babraj (zastępca), dr Nina Willburger; Anna Drzy- muchowska; Daria Tarara, architekt; Tomasz Skrzypiec, Joan- na Babraj - konserwacja monet, (dypolomowani konserwatorzy i rysownicy); dr inż. Janusz Kogut (Instytut Mechaniki Budowli Politechniki Krakowskiej – Zakład Współdziałania Budowli z Podłożem); jak również czterech studentów ostatniego roku ar- chitektury Politechniki Krakowskiej: Marta Kulikowska, Marcin Ostrowski, Katarzyna Rozmus, Andrzej Kutiak. The Supreme Council of Antiquites reprezentował Pan Mohammed Gamel.

Pragniemy wyrazić głęboką wdzięczność za owocną współpracę dr. Zahiemu Hawasowi, Secretary General of Egypt’s Supreme Council of Antiquities i dr. Mahmud Ismail Khaled, General Di- rector of Foreign and Egyptian Mission Aff airs and Permanent Committee. Nasza praca byłaby niemożliwa bez współpracy Alaa Shehata, General Director of the Alexandrian Antiquities Depart- ment i przyjaznej współpracy Emily Nessim, General Director of Foreign Excavations in Alexandria.

źródła mówią o znaczącej roli miasta Marea jako por- tu i miejsca produkcji, między innymi, znakomitego wina. Ruiny bizantyjskiego miasta, gdzie prowadzone są badania, po raz pierwszy zidentyfi kowane były jako starożytna Marea w XIX w., ale nieliczne współczes- ne badania próbują podważyć tę teorię (Rodziewicz 2010, 67-74). Zachowane konstrukcje architektonicz- ne datowane są na okres bizantyjski (V-VII w.), co potwierdzają znaleziska ceramiki i numizmatyczne.

Możliwe jest, że pod tymi warstwami mogą być pozo- stałości/ślady innego miasta Philoxenite, wzniesione- go w VI w., jako miejsce postoju dla pielgrzymów po- dążających do pobliskiego sanktuarium w Abu Mena męczennika św. Menasa. Rozwiązanie tego problemu jest głównym zadaniem i wyzwaniem ekspedycji.

* * *

W roku 2010 wykopaliska w bazylice były pro- wadzone w południowym transepcie (oznaczonym nr 36) i południowej nawie bocznej (nr 5), jak rów- nież w pastophorium (nr 37) (plan 1, 2). W transepcie zostało znalezionych dwadzieścia detali architekto- nicznych, z wapienia i marmuru (gzymsów, węgarów, fragmentów kolumn, baz, kapiteli – wśród nich, ka- pitel koryncki fot. 1). Również w transepcie i nawie bocznej (nr 5) został zidentyfi kowany stylobat z dzie- sięcioma negatywami pod kolumny. Nawę boczną od transeptu oddzielał mur z dwoma przejściami. Tym samym został stworzony rodzaj ambulacrum pomię- dzy murem południowym transeptu a wewnętrzną kolumnadą. Na szczególną uwagę zasługuje frag- ment rzeźby odkryty w tym pomieszczeniu, protoma wołu (?), o wymiarach: wysokość 14 cm, szerokość w najszerszym punkcie 16 cm, stanowiąca element dekoracyjny bazyliki (fot. 2, rys. 1a-c). Można ją in- terpretować jako symbol Ewangelisty św. Łukasza.

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013

KRZYSZTOF BABRAJ, HANNA SZYMAŃSKA

BADANIA BAZYLIKI I MOL W MAREI W EGIPCIE

170

Możliwe jest, że rzeźba trafi ła tam w wyniku rabo- wania i wywozu detali architektonicznych, kapitel został uszkodzony i jedna z protom wołu została odbita (Kautzsch 1936, 156, np.: tabl. 30, il. 478, 494, 496; Schlunk1937, 381-388; Frantz 1995, 41-45, il. 13; Walters1974, s. 176, il. 22 – zwany tutaj kapite- lem kompozytowym, pochodzący z klasztoru Bawit;

Badawy 1978, 202, il. 3.174; Μαυροειδή 1999, 50, il. 52 – w tym samym typie, lecz z protomami barana;

Lemerle 1937, 292-299; Tkaczow 1993, 293, nr kat.

284 – obj. 284 – również w tym samym typie, lecz z protomami barana; Pensabene 1993, 164-165, 465, nr kat. 669 – analogicznie jak powyżej; Poliglwsso…

2010, 142, il. 288 - zwany także kapitelem z przed- stawieniami zwierząt; Ä gypte… 1996, 95, kat. nr 33;

Eff enberger, Severin 1992, 175, il. 88

; Wulff 1914, 277, il. bez numeru; Biernacki 2009, 281, tablica 72; bardzo podobne przedstawienie protomy wołu – w dwu strefowym kapitelu z episkopalnej bazyliki w Stobie - Petrova 2007, 15). Można przypuszczać, iż w transepcie były użyte kapitele dwustrefowe, dość popularne od ostatniej ćwierci V w. Były one zwykle ozdabiane w górnej partii przedstawieniami baranów, lwów, orłów itp. Również tego typu detalami ozdabia- no pilastry w świątyniach. Chyba jednak nie dotyczy to odkrytego elementu. Zapewne tego typu kapitele, jak i większość detali architektonicznych, były wyko- nywane i przywożone z wyspy Proconnesus (obecnie tureckie Marmara) leżącej na Morzu Marmara (sta- rożytne Propontis). W obrębie bazyliki rzeźba ta jest unikalna.

Istotnym znaleziskiem w południowo-wschod- niej części transeptu jest krypta oznaczona (nr 38), przylegająca do południowego muru pastophorium.

Grób na planie rombu, o wymiarach 3,40 m x 2,10 m i wysokości 2,50 m, z niewielkim dromo- sem na planie kwadratu i kolebkowym sklepieniem, jest trzecim odkrytym w obrębie bazyliki (fot. 3;

Szymańska, Babraj 2004, 56-60). Prawdopodobnie pochodził z tego samego okresu, co wcześniej od- nalezione, ale nie z czasów, w których w bazylice sprawowana była liturgia (patrz: ryc. 2). Grobowiec został wyrabowany, pomimo ciosów kamiennych, zabezpieczających wejście. Rabusie zniszczyli znajdujące się wewnątrz pochówki dziecięce, ko- biece i męskie (przemieszane szkielety). W grobie w transepcie S odkryto fragmenty amfor z lokal- nych warsztatów ceramicznych

(głównie: LRA 5/6, LRA 7, Kellia 167), wykonanych z siltu nilowe- go, datowanych na VI – VIII w. (Majcherek 2002, 61). Po przebadaniu grobowca został on częściowo

2

W dwóch ostatnich pozycjach bibliografi cznych dwustrefowy kapitel datowany jest na VI w i pochodzi przypuszczalnie z Bawit w Egipcie. W górnej jego strefi e ponad kalathosem umieszczone są protomy lwów.

3

Materiał ceramiczny z badań w roku 2010 został opracowany przez Annę Drzymuchowską.

wypełniony ziemią wewnątrz, jak również ułożono powtórnie blokaż i zasypano całkowicie dromos (równo z powierzchnią zewnętrzną sklepienia).

Badania antropologiczne zostały odłożone na przy- szłe sezony.

Wykopaliska w północnej części pomieszczeń gospodarczych były nawiązaniem do zeszłego sezo- nu i skupiły się głównie na poszukiwaniu właściwego wejścia do „piwniczki” znajdującej się pod pomiesz- czeniami (nr 30, nr 33, nr 34, nr 35), z której pocho- dził depozyt dzbanków odkryty w 2009 r. (124 sztu- ki), monety, szkło i terakota. Wejście do „piwniczki”

zostało zlokalizowane od strony jeziora, bezpośred- nio w pobliżu muru oddzielającego pomieszczenia (nr 34 i nr 33) (fot. 4). Do wnętrza prowadziły trzy stopnie wykute w skale.

Po odsłonięciu dziedzińca oznaczonego nr 35 ukazała się częściowo zachowana, mozaikowa po- sadzka wykonana w technice opus sectile (ryc. 2;

Dunbabin 2006, 257; Guidobaldi, Guidobaldi 1983). Przestrzeń ta stanowi odpowiednik dzie- dzińca (nr 20) znajdującego się po stronie połu- dniowej przy wejściu do kościoła. Kontynuując prace w kierunku północnym, w pomieszczeniu (nr 33 – ryc. 2) odsłonięto (zachowaną w 90%) starannie wykonaną podłogę z kamiennych płyt.

W jego wschodniej ścianie na tej samej wysokości 45 cm, zostały umieszczone trzy wiązadła dla zwie- rząt wykute w kamieniu – podobne do odkrytych w pomieszczeniu nr 30. Na tej podstawie wysunię- to hipotezę, że pomieszczenia nr 30 i 33 służyły jako schronienie dla zwierząt podczas postoju.

Pomieszczenia te są usytuowanie od strony jeziora Mareotis.

Kontynuując wykopaliska w północnej czę- ści, w pomieszczeniu nr 31, w narożniku północno- -wschodnim odkryto wkopaną w całości w ziemię amforę lokalnej produkcji, z odbitą szyjką i wylewem.

Amfora została wykonana z siltu nilowego (wymia- ry: Ø 32,5 cm, Ø brzuśca 32 cm, h. 82 cm), pokryta kremową angobą, datowana na V-VI w. (rys. 2; fot. 5;

Hautumm 1981, 81, fi g. 243). Wewnątrz amfory znaj- dowała się marmurowa, kwadratowa płytka podłogo- wa; trafi ła tam prawdopodobnie przypadkowo, gdyż jej wymiary (12 x 12 cm) były za małe, aby mogła słu- żyć jako przykrycie amfory. W pomieszczeniu nr 31 znaleziono także fragmenty dzbanów, mis, amfor da- towanych na okres od V-VII w. – czasy największego rozwoju bazyliki.

Do ciekawszych odkryć sezonu 2010 należy

fragment talerza (wymiary: h 6,5 cm, max. szer. 4 cm,

grubość 0,5 cm) o zatartej powierzchni, ze stemplem

krzyża, typu LR B, datowanego na V-VI w. (Egloff

1977, 74, pl. 16, Fig. 27; Gempeler 1992, 23, tabl. 23,

5; Hayes 1972, 368, fi g. 79). Został znaleziony za za-

chodnim murem latryny (pomieszczenia nr 14) przy

bazylice (rys. 3; fot. 6).

W czasie kampanii 2010 rozpoczęto częściową eksplorację kanału w pomieszczeniu nr 7, w połu- dniowej części sklepów. Kanał był przykryty słupem o wysokości 1,40 m. Na jego górnej powierzchni znajduje się znak (kamieniarski?) w kształcie krzy- ża (fot. 7, 7a). Analogiczne słupy występują także w sanktuarium w Abu Mena. W trakcie oczyszczania kanału odkryto kilka dzbanków, zbliżonych formą do tych z „piwniczki”, przeznaczonych głównie na wodę, datowanych na VI-VII w. (Kaminski-Menssen 1996, 259). Pierwszy (rys. 4a; fot. 8) wykonany jest z czer- wonego siltu nilowego (wymiary: Ø 5 cm, Ø brzuśca 11 cm, Ø stopki 5 cm, h 15 cm). Szyjka jest wyso- ka i smukła, wylew lekko wywinięty na zewnątrz, z zaznaczonym dziobkiem. Szyjka została odcięta od brzuśca głębokim rowkiem. Poniżej wylewu, do szyjki i do górnej części brzuśca, przytwierdzone jest, okrągłe w przekroju, imadło (Egloff 1977, 133- 134 – typ 230; Rodziewicz 1984, 393, pl. 31, fi g. 89).

Kolejny dzban (rys. 4b; fot. 9) również został wy- konany z czerwonego siltu; ma szeroki wylew oraz bardziej, od opisanego powyżej, przysadzisty, bania- sty kształt (wymiary: Ø 8,5 cm, Ø brzuśca 10 cm, Ø stopki 5 cm, h 10, 5 cm). Wstęgowate w przekroju imadło przytwierdzone jest bezpośrednio do wylewu i górnej części brzuśca. Ostatnie naczynie wykona- ne jest również z siltu nilowego (wymiary: Ø 8,5 cm, Ø brzuśca 15 cm, Ø stopki 10 cm, h 16 cm) . Szyjka jest krótka, prosta, szeroka z nierównym wylewem.

Brzusiec jest baniasty, nieforemny, zaś podstawa nie- równa (rys. 4c; fot. 10).

Reasumując, największą liczbę znalezisk z pół- nocnej części pomieszczeń gospodarczych i nawy głównej, stanowi ceramika kuchenna i amfory typu LRA 5/6, produkowane w Abu Mena, także amfory lokalnej produkcji (Kellia typ 187-190). Występują też amfory typu Kellia 167 i 173-177 (LRA 7), da- towane na VI-VIII w., a także przykłady, omówione powyżej, ceramiki stołowej – dzbanki i fragmenty naczyń luksusowych należących do grupy ceramiki z Asuanu, Egyptian Red SlipWare. Wśród importów zdarzają się fragmenty amfor LRA 1, produkowanych na Cyprze, w Cylicji i amfor typu LRA 4 z Gazy.

Podczas tegorocznych prac przeprowadzono badania szklanych znalezisk (z badań w latach 2008 i 2009) z bazyliki i tzw. sklepów znajdujących się w bezpośredniej bliskości atrium, od strony połu- dniowej całego zespołu bazylikalnego. Podobne za- bytki odkryte w 2010 r były analizowane w 2011 r.

. Analizie poddano ponad 1000 fragmentów, z któ- rych ponad 500 posiadała cechy charakterystyczne, pozwalające na bliższą identyfi kację, jak np. stopki, krawędzie, imadła, trzony. Większość zabytków ze

4

Badaniem szkła zajmuje się dr Nina Willburger, kierownik działu Archeologii Klasycznej i Archeologii Prowincji Rzymskich z Württembergisches Landesmuseum w Stuttgarcie.

szkła jest datowana na V-VII w. Charakteryzują się jednakową jakością wykonania i formami. Wydają się być lokalnym produktem. Przeważająca część znale- zionych w Marei szkieł jest koloru niebiesko-zielone- go, ale powierzchnia znacznej części fragmentów jest pokryta zirydowaną, grubą, ciemnobrązową lub białą warstwą; w niektórych przypadkach oryginalny kolor jest nie do zidentyfi kowania.

Znaczna liczba naczyń jest zniszczona i pozba- wiona dekoracji, jednak te, które zachowały formę, posiadają także, powszechny wówczas, ornament.

Znaczna część znalezionych fragmentów wy- robów ze szkła reprezentuje miejscowy warsztat.

Są to butelki (rys. 5) (większość z lejkowatą szyj- ką), dzbanki, także dzbanki o szerokim brzuścu do przechowywania produktów. Większość była niede- korowana. Niektóre naczynia były zdobione cienką spiralą owiniętą dookoła szyjki (rys. 6; fot. 11) lub wzdłuż krawędzi naczynia. Z powodu złego stanu za- chowania, w przypadku większości badanych naczyń, nie da się ustalić czy ornament był tego samego co naczynie koloru, czy barwa jego była inna.

Zachowało się kilka fragmentów naczyń: mise- czek, kielichów i talerzy, także fragmenty stożkowych kielichów na stopce i dwa fragmenty płytkich mise- czek z pękniętymi brzegami (rys. 7). Wśród naczyń występują także fragmenty talerzy nieznanego typu.

Niektóre fragmenty są formami nieznanymi wcześniej z Marei, np. dzbanki, lub małe butelki z wy- modelowanym wzorem, lub wydętym brzuścem. Inna jakość szkła sugeruje, że nie jest to produkt lokalny, ale import (najczęściej z okresu późnorzymskiego i wczesnobizantyjskiego w Egipcie). Dowodem na obecność importów jest aplikacja z przedstawieniem maski aktora, która zdobiła brzeg naczynia. Stemp- lowane apliki tego typu datowane są na II-IV w., nie- które mogą pochodzić z V w. Ten fragment należy do najwcześniejszych znalezionych na stanowisku.

Podczas wykopalisk w bazylice i na przyległym terenie znaleziono ok. 150 fragmentów lampek. Odno- towano ponad 100 fragmentów trzonów lampek, które były używane w tzw. polycandella, nie jest wykluczo- ne, iż ten typ był powszechnie stosowany w bazylice.

Inne fragmenty lampek są dużo rzadsze. Większość lampek z zachowanym trzonem (ok. 80) ma okrągłe lub podłużne wgłębienie na jednej stronie, natomiast druga strona jest płaska (rys. 8). Lampki tego typu znane są głównie z Aleksandrii. Według R. Kuchar- czyk ten typ lampek jest specyfi czny nie tylko dla Aleksandrii, ale także jej rejonu (Kucharczyk 2005, 55-59). Lampki te znajdowane są na Kom El Dikka w Aleksandrii w warstwach z okresu późnorzymskie- go i bizantyjskiego, ale także z okresu islamskiego.

Zachowane fragmenty lampek mają zazwyczaj gruby, mocny trzon, ale zdarzają się też delikatne i kruche.

Znane są także polycandella z wklęsłym trzonem, są

one bardzo rzadkie.

172

Tak jak w wcześniejszych latach znaleziono dość dużo fragmentów trzonów/stopek kielichów – jest to jeden z głównych wyrobów okresu późnorzymskiego i bizantyjskiego w całym rejonie Morza Śródziemnego, a także w centralnej Europie. Kielichy te były używane jako naczynia na wino lub lampki oliwne. Najczęściej znajdowane były w kościołach, synagogach, ale też w domach prywatnych. W ciągu ostatnich trzech lat w Marei odkryto ok. 30 fragmentów trzonów kielichów z zachowaną fragmentarycznie stopką (fot. 12). Więk- szość to trzony kielichów z okrągłą podstawą, ale dwa z nich mają lejkowaty trzon i szeroką stopkę (fot. 13).

Interesujące są profi lowane trzony/stopki, zakończone pierścieniem (rys. 9) – jeden taki fragment odkryto w 2004 r. w Marei, inny został znaleziony w Aleksan- drii. Nie natrafi ono na nie nigdzie poza Egiptem.

Sezony wykopaliskowe 2008, 2009, 2010 do- starczyły nie tylko dużej ilości materiału, ale przede wszystkim wiele form i typów szklanych naczyń nie- znanych wcześniej z Marei. Niektóre z nich znane są także z Aleksandrii. Nie natrafi ono na nie nigdzie indziej w Egipcie.

Studia nad szkłem z Marei wymagają dokład- nych badań i weryfi kacji źródeł dotyczących tego tematu od okresu późnorzymskiego i bizantyjskiego w stosunku do szkieł z terenu Egiptu. Porównanie tego materiału ze szkłem znajdywanym w Aleksandrii jest pierwszym i podstawowym krokiem w badaniach.

W związku ze stałą, znaczną degradacją mol, głównie spowodowaną warunkami atmosferycznymi i zanieczyszczeniem środowiska, w sezonie 2010 pod- jęto trud inwentaryzacji

wspomnianych obiektów.

Na terenie Marei, która była portem jeziornym, znajdują się cztery mola, które zapewne służyły do rozładowywa- nia i załadowywania statków towarowych i rzecznych o niezbyt dużym zanurzeniu, a także obsługi pasażerów.

Najlepiej zachowane jest molo III, położone najbliżej bazyliki i skierowane mniej więcej w kierun- ku północnym (z niewielkim odchyleniem w stronę zachodnią – fot. 14; rys. 10). Jest ono najdłuższe z czterech tego typu obiektów znajdujących się w por- cie w pobliżu ruin miasta Marea. W obecnej chwi- li molo ma długość ok. 120 m, mierząc od wejścia w keję po ostatni zachowany fragment znajdujący się

5

Architektoniczną dokumentację i inwentaryzację wykonali stu- denci Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki Wydziału Architektury, Marta Kulikowska, Marcin Ostrowski, Katarzyna Rozmus i Andrzej Kutiak.

6

W Marei istnieją cztery mola. W tym raporcie zostaną omó- wione dwa mola nr II i III. Molo nr I znajdujące się bezpośrednio przy autostradzie, zostanie omówione w kolejnym raporcie. Au- tostrada przedzieliła jezioro Mariut i biegnie na lotnisko w Borg el- Arab. Molo nr IV, najbardziej zdegradowane, umiejscowione jest na wschód od apsydy bazyliki i znajduje się na półwyspie, któ- ry leży w obrębie koncesji archeologicznej gdzie prowadzi prace Misja francuska pod kierunkiem Valérie Pichot z Center d’Études Alexandrines.

nad poziomem wody. Szerokość mola, wraz z war- stwami podwodnymi, wynosi ok 7,50 m. Część nad- wodna w najszerszym miejscu molo mierzy ok. 6,50 m. Przy końcu molo jest przerwane, tworzy się rodzaj

„wyspy”, w pewnej odległości nadal można zaobser- wować ciągnące się warstwy podwodne. Obecnie molo położone jest pod kątem w stosunku do przebie- gu linii brzegowej. Możliwe jest, że w momencie budo- wania mola linia brzegowa miała inny kształt i molo położone było prostopadle do prostej stycznej linii brzegowej. Na podstawie przebiegu dolnych warstw mola, można stwierdzić, że rozszerzało się ono ku końcowi (?). Trudno jednak określić, w którym miej- scu i w jaki sposób było ono zakończone. Przy wejściu w keję konstrukcja mola „wchodzi” w litą skałę i jest z nią częściowo połączona. Miejscami skała została docięta (zlicowana) tak, aby umożliwić spójne połą- czenie mola z lądem. Keja od strony wschodniej mola zbudowana jest z dwóch warstw ciosów kamiennych.

Ciosy pierwszej warstwy położone są równolegle, zaś drugiej prostopadle do przebiegu linii brzegowej. Przy wejściu mola w keję pojawia się fragment dociętej (do kształtu zgodnego z konstrukcją mola) skały oraz głaz w kształcie klina, które to elementy tworzą połącze- nie mola z keją w tym miejscu. Od strony zachodniej keja się nie zachowała. Molo zbudowane jest z pięciu warstw (tutaj liczone od I – V, przy czym najniższa warstwa to warstwa I). Warstwy I i II położone są pod poziomem wody (wg stanu wody w lipcu 2010), zaś warstwy od III do V to warstwy nadwodne. Budul- cem warstw III, IV i V są ciosy wapienne, połączone czerwoną wodoodporną zaprawą z kamyczkami, frag- mentami muszli, ceramiki, piasku itp. Warstwy I i II zbudowane są prawdopodobnie z innego kamienia (?), o czym świadczy ciemniejsze zabarwienie oraz odmienny sposób zerodowania ciosów (kamienie są gładsze, mniej „poszarpane”). Użyte bloki miały praw- dopodobnie kształt prostopadłościanów (?). W strefi e wejściowej na molo, poniżej najwyższej zachowanej warstwy kamieni od strony zachodniej, znajduje się niewielki obszar o wymiarach 2,39 x 3,50 m o charak- terze nawarstwień kulturowych, w których wyróżnić można trzy poziomy: najniższy zawierający ułamki ce- ramiki i muszle ostryg, o grubości około 8 cm (kolor ceglasto-czerwony), przedzielony około 2 cm warstwą zbitej gliny, częściowo z zaprawą wapienną, od około 5 cm nawarstwienia z małym udziałem ceramiki i nie- wielką ilością szkła (kolor brunatno- brązowy). Na niej spoczywają bloki kamienne dodatkowo posadowione na zaprawie wapiennej. Ze względu na sposób kon- strukcji i użytych elementów zaznacza się wyraźny podział mola na dwie części. Część I ciągnie się od początku mola przez ok 31 m, część II rozpoczyna się w tym miejscu i kończy na północnym krańcu mola.

Obydwie części zbudowane są z pięciu warstw, przy

czym podbudowa warstw 1 i 2 rozpoczyna się w oko-

licy końca pierwszej części.

Oddzielnym zagadnieniem w obrębie mola III są pojawiające się łączenia (klamry) ciosów kamien- nych na tzw. „podwójny jaskółczy ogon” [gr. a., Πελεκı ~νος (Ð), łac. Securicula (Ginouvès, Martin 1985, 109, pl. 28. 3-4)], w warstwie IV od strony wschodniej mola, umiejscowione około 15 m od jego wejścia w strukturę skały nabrzeżnej (fot. 14, rys. 11, 12). Zastanawiające jest rozwarstwienie tych dwóch ciosów kamiennych połączonych wyżej wspomnianą klamrą. Tego typu rozwarstwienia (przesunięcia) sto- sunkowo dużych ciosów kamiennych mogą świadczyć o wystąpieniu trzęsienia ziemi na terenie Marei. Na- leży jednak zaznaczyć, iż we wszystkich budowlach (bazylika, łaźnie, kaplica grobowa) badanych przez Misję nie odnaleziono w strukturach murów żadnych pęknięć, które są typowe dla przebytego trzęsienia ziemi. Ten typ „czopów” używany był już przez Gre- ków. Do najwcześniejszych tego typu kształtów stoso- wanych w budownictwie używano twardego drewna z dębu, oliwki lub cedru. Łączenia te były kontynu- acją kształtów stosowanych w ciesiołce i stolarstwie.

Innym przykładem pojedynczego „jaskółczego ogo- na” (rys. 13) jest odnaleziona po wschodniej stronie mola nr III jedna część klamry. Znalezisko jest o tyle nietypowe, że w tym wypadku klamra nie spełnia swojej funkcji. Nie jest wykluczone, iż budowniczy w trakcie prac zmienili zamiar. W przypadku podwój- nego „jaskółczego ogona” (rys. 12) jedna jego część jest zdeformowana poprzez częściowe zniszczenie jego fragmentu w trakcie wyrwania (rabowania) z wnętrza metalu, którym był zalany. We wszystkich przypadkach wydaje się, iż „jaskółcze ogony” były zalewane ołowiem. W VI w. przed Chr. Grecy, używa- jąc drewna używali również ołowiu (Orlandos 1994, 179-182; Martin 1965, 241 -247; Hellmann, 2002, 94, il. 108; 1992, 84-87; Adam 2008(5), 57, il. 126, 127;

Müller-Wiener, 2004, 89). Technologicznie postępo- wano w następujący sposób, tworzono formę odlew- niczą z podwójnym łączeniem na „jaskółczy ogon”, zalewano ją ołowiem i po wystygnięciu przekładano nieco większą kształtkę w gniazdo w kamieniu i na- stępnie zaklepywano ją na sztywno. Nadmiar ołowiu służył do odpowiedniego ułożenia formy. Tego typu kształtki stosowano zwykle przy bardziej miękkich skałach, jak np. w Artemizjonie na Korfu, w archa- icznej świątyni Afai na Eginie, w skarbcu Syfnijczy- ków w Delfach (Daux, Hansen1987, pl. 1). Wolfgang Müller-Wiener (2004, 89) twierdzi, że ten typ łączeń w niektórych miejscach pozostawał w użyciu jeszcze w okresie hellenistycznym, lecz wówczas wykonywa- no go z żelaza (np. Delos). Natomiast Jean Pierre Adam (2008) stwierdza, że te archaiczne techniki są tylko okazjonalnie kontynuowane w okresie rzym- skim. Na dodatek sytuacja się komplikuje i łączenie to zostaje udoskonalone poprzez wprowadzenie że- laznych śrub do wnętrza. Przez to gniazda czopów osiągały stosunkowo duże rozmiary. Adam uważa, że

łączenie na „podwójny jaskółczy ogon” znika z archi- tektury półwyspu apenińskiego podczas pierwszego stulecia.

Molo nr II (fot. 15; rys.10), zlokalizowane po- między bazyliką, a magazynem – Muzeum im. Prof.

F. Fahraniego, jest drugą co do wielkości strukturą tego typu położoną w pobliżu stanowiska w Marei.

Obecnie długość od miejsca łączenia z lądem po naj- dalej wysunięty fragment nad lustrem wody wynosi 108,50 m. Szerokość mola pod lustrem wody jest stała i wynosi około 5,80 m, natomiast nad lustrem posiada 4,55 m przy styku z lądem i dochodzi do 5,50 m w dalszych częściach. Czytelny układ kon- strukcyjny umożliwia wyróżnienie dwóch okresów powstawania mola. Na pierwszy składa się struktura biegnąca przez pierwsze 90 m. Następnie układ blo- ków kamiennych staje się chaotyczny, jest to zapewne efekt rozbudowy (od 93 m do końca).

Molo zbudowane jest z pięciu zróżnicowanych konstrukcyjnie i materiałowo warstw. Numerowane są od najwyższej (warstwa I) do najniższej (war- stwa V). Ostatnia warstwa znajduje się obecnie pod lustrem wody. Większość kamiennych bloków, z któ- rych wzniesiono molo, posiada zbliżone do siebie wymiary i kształt. Można wydzielić wśród nich kilka podstawowych typów. Typ „A” to bloki o wielkości w granicach 90 x 50 x 35 cm i 120 x 60 x 40 cm, sporadycznie dochodzące do wymiarów 150 x 90 x 40 cm. Zbudowano z nich najwyższe warstwy (I i II) oraz opaski niższych warstw (najczęściej III i V).

Wymiary bloków typu „B” różnią się głównie szero- kością – w przedziale 30-40 cm, długość oraz wyso- kość są stałe i wynoszą kolejno 60 i 35 cm. Z blo- ków typu „B” budowano opaski niższych warstw (III i IV) oraz wypełniono nimi przestrzeń wewnątrz opaski warstwy II w części przedniej. W kilku miej- scach stosowano wyraźnie tylko jeden z przedziałów szerokości bloków typu „B”, np. w przedniej części mola opaska III warstwy jest konstruowana z bloków o szerokości mieszczącej się w przedziale 35-40 cm, natomiast bloki opaski IV warstwy nie przekraczają granicy 35 cm. W związku z tym można byłoby wy- odrębnić dwa typy „B”, jednakże w pozostałych częś- ciach mola reguła ta się nie sprawdza. Oba przedziały szerokości stosowane są naprzemiennie, bez wyraź- nego rozróżnienia. Typ „C” to kamienie używane do wypełniania przestrzeni wewnątrz opaski w niższych warstwach (III i IV), ich wymiary nie przekraczają 30 cm w szerokości i długości, nigdy nie są też wyż- sze niż 15 cm. Sposób ułożenia i doboru bloków ka- miennych różni się znacznie w zależności od warstwy i okresu, w którym ją wzniesiono.

Okres I – warstwa I

Pierwsza warstwa mola zachowała się jedy-

nie w dwóch miejscach, a nawet tam nie jest na tyle

kompletna by można było pokusić się o całkowitą

174

rekonstrukcję. Zbudowana z bloków typu „A”, ukła- danych w poprzeczne pasy, w taki sposób by jeden był wypełniony blokami ustawionymi podłużnie, a następ- ny poprzecznie. Nie zachował się żaden blok ani nega- tyw mogący umożliwić odczytanie sposobu układania kamieni zamykających warstwę z jakiejkolwiek strony.

Warstwa II

Zachowała się kompletnie w niewielkim frag- mencie ciągnącym się przez pierwsze trzy metry mola. Na jego podstawie można jednoznacznie określić zasadę rozmieszczenia bloków kamiennych opisywanej warstwy. Na obu bokach znajduje się zbudowana z poprzecznie ułożonych bloków typu

„A” opaska. Wewnątrz niej znajduje się wypełnienie.

W jego skład wchodzą poprzecznie ułożone bloki typu „A” i podłużnie typu „B”. Bloki wypełniają- ce ułożone są w taki sposób, by w każdym paśmie znajdowały się dwa typy „A” i jeden „B”. Całość można zilustrować w następujący sposób: A:BAA:A;

A:AAB:A; A:BAA:A; A:AAB:A.

W dalszej części opisywana warstwa jest mniej czytelna ze względu na liczne ubytki i erozję. Meto- da wypełniania przestrzeni wewnątrz opaski uległa prawdopodobnie zmianie – bloki nie były przesunięte względem siebie, tak jak jest to widoczne w pierw- szym fragmencie. Kamienie typu „B” są ułożone bardziej chaotycznie lub nie występują wcale. Poja- wiają się pierwsze bloki „A” ustawione podłużnie.

Nie zachował się żaden znaczący fragment będący częścią opaski. Jednak najprawdopodobniej przebie- gała w ten sam sposób. Wskazują na to pojedyncze kamienie oraz wymiary luk po konstrukcji opaski.

Na trzech kamieniach, położonych w odległości 5, 46 i 49 m od początku mola znajdują się półokrągłe wyżłobienia o średnicy 8 cm położone ok 30-40 cm od brzegu kamienia.

Warstwa III

Odsłonięta w wielu miejscach w skutek działania sił erozji. Posiadała po obu bokach opaskę złożoną z kamieni typu „A”. Wnętrze wypełnione jest dość luźno rozmieszczonymi kamieniami typu „C” zmie- szanymi z piaskiem. W środkowej części mola opaska posiada nieco inną konstrukcję: została ułożona z na- przemiennie rozmieszczonych bloków typu „A” i „B”, w taki sposób, że na kilka bloków typu „B” przypada jeden blok typu „A”. Schemat ten stwierdzono po obu stronach mola, jednak od strony zachodniej zachowały się jedynie fragmentarycznie bloki typu „A”. Znaczący jest również fakt, że gabaryty bloków typu „A” są więk- sze po zachodniej niż po wschodniej części mola.

Warstwa IV

Podobnie jak III warstwa jest wypełniona ka- mieniami typu „C” wymieszanymi z piaskiem. Róż- ni się konstrukcją opaski złożonej w tym przypadku

z bloków „B”, układanymi albo pojedynczo albo po- dwójnie: BCCCCCCB; BCCCCCCB; BBCCCCBB;

BBCCCCBB

Pomiędzy 51 a 57 m krawędź warstwy IV jest

„pofalowana”. Podłużne kamienie typu „B” uzupeł- niane były mniejszymi tak, aby uzyskać pożądany kształt.

Warstwa V

Obecnie znajduje się pod lustrem wody. Wi- doczna jest jedynie konstrukcja opaski, wypełnienie nie zostało odsłonięte na żadnym fragmencie. Jest zdecydowanie najszerszą z warstw – dochodzącą do 5,70 m. Bloki, które stanowią opaskę, posiadają wy- miary dochodzące nawet do 150 cm długości i 90 cm szerokości, co czyni je największymi elementami struktury mola.

Okres II – warstwa I

Obecnie istnieje jedynie pięć bloków kamien- nych (akty wandalizmu z ostatnich lat doprowadziły do zniszczenia ok. 70% nawarstwień). Zachowane elementy oraz zdjęcia dokumentacyjne z roku 2004 wskazują, że warstwa była skonstruowana podobnie jak w pierwszym okresie, z bloków typu „A” układa- nych naprzemiennie: pas z bloków ustawionych po- przecznie i pas z bloków ustawionych podłużnie.

Na końcu mola, na poziomie pierwszej warstwy znajdują się dwa łuki utworzone przez kamienie po- łączone zaprawą z II warstwą. Pięć kamieni z nega- tywem szóstego od strony południowej oraz jeden kamień z negatywami dwóch innych od północnego zachodu. Łuki wyraźnie wyznaczają środek okręgu (o promieniu ok. 140 cm), względem którego były ustawiane. Istnieje tylko jedna warstwa kamieni bez śladów zaprawy, która mogłaby sugerować istnienie kolejnych warstw.

Warstwa II

Zbudowana zupełnie inaczej niż w okresie pierwszym. Zarówno konstrukcja opaski, jak i dobór wielkości bloków, odbiega od przyjętego poprzednio schematu. Do wypełnienia przestrzeni w opasce użyto bloków typu „B” ułożonych poprzecznie i podłużnie względem osi mola. Opaska posiada nietypowy układ bloków typu „A” – ustawieniu naprzemiennie jednego głazu podłużnie i dwóch poprzecznie. W taki sposób powstały charakterystyczne zębate wcięcia na bokach tej warstwy. Istnieje również hipotetyczna możliwość układania koło siebie dwóch elementów podłużnych zamiast jednego, tak by warstwa tworzyła zwartą linię po obu bokach, w takim przypadku brak kamienia po- dłużnego można tłumaczyć postępującą erozją mola.

Warstwa III

W opisywanym fragmencie widoczna jedynie

częściowo na zakończeniu mola, w pozostałych

miejscach odsłonięta została jedynie opaska. Skła- da się z bloków typu „B” ułożonych częściej po- przecznie niż podłużnie. Prawdopodobnie w prze- ciwieństwie do okresu pierwszego była wypełniona w znacznie mniejszej części mieszaniną kamieni typu „C” z piaskiem – sugeruje to znajdujący się na końcu mola „komin” wypłukany przez wody jeziora.

Przy takim założeniu opisywana warstwa składała się jedynie w 40% z „gruzu” powstałego z wymie- szania piasku oraz kamieni typu „C” i w aż 60%

z bloków „B”. W okresie pierwszym proporcje były odwrotne. W odsłoniętym fragmencie, od stro- ny zewnętrznej, znajduje się pasmo (podłużnych względem osi mola bloków) złożone na przemian z dwóch poprzecznych i dwóch podłużnych kamie- ni, następnie pasmo złożone jedynie z kamieni uło- żonych poprzecznie. Za nim znajduje się wypłukany przez wodę „komin”, w którym prawdopodobnie znajdował się „gruz”.

Warstwa IV

Praktycznie niewidoczna, odsłonięta jest jedynie jej opaska składająca się z bloków kamiennych typu „B”.

Warstwa V

Podobnie jak w poprzedniej warstwie, widocz- na jedynie opaska zbudowana z bloków kamiennych typu „A” o wymiarach dochodzących ok 120 x 60 cm.

Procentowe zachowanie poszczególnych warstw mola: warstwa I 3,2 %, warstwa II 38,5%, warstwa III 70,3%, warstwa IV 75,2 %, warstwa V 95,3%.

Podsumowując, trzeba zaznaczyć, iż na obec- nym etapie badań w Orbis Christianus Antiqus w base- nie Morza Śródziemnego nie odnajdujemy żadnych analogii mogących posłużyć do portu jeziornego w Marei. Jest on unikalny, tak ze względu na swoje położenie, jak i na stosunkowo dobrze zachowaną in- frastrukturę. Również trzeba wspomnieć, iż w całym późnym antyku nie istnieją analogie, które mogły by być pomocne jako materiał porównawczy przy opi- sach i analizie mol. Należy dołożyć wszelkich starań do zabezpieczenia pozostałości antycznych, a w przy- szłości udostępnić ten teren celom turystycznym.

Muzeum Archeologiczne w Krakowie krzysztof.babraj@ma.krakow.pl

LITERATURA:

Adam J-P.

2008 La construction romaine. Matériaux et techni- ques, Paris.

Ä gypten…

1996 Ä gypten, Schätze aus dem Wüstensand: Kunst und Kultur der Christen am Nil: Katalog zur Ausstellung heraugegeben von G.ustav Lubcke -Museum der Stadt Hamm und dem Museum für Spätantike und Byzantinische Kunst, Sta- atliche Museen zu Berlin-Preussischer Kultur- besitz, Wiesbaden 1996.

Babraj K.

2010 Wykopaliska w Marei w Egipcie 2000-2008, [w:] (red.) B. Iwaszkiewicz-Wronikowska i in., Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześci- jaństwa, VII, Pamięć i upamiętnienie w epoce późnego antyku, Lublin, 261-265.

Babraj K., H. Szymańska

2008 History, Location and Excavations at Marea, [w:] Byzantine Marea. Excavations in 2000- 2003 and 2006, Biblioteka Muzeum Archeo- logicznego w Krakowie 4, Kraków, 11-15.

2010 Marea or Philoxenite? Polish Excavations at Mareotic Region 2000-2007, [w:] The Interna-

tional Conference on the Archaeology of the Ma- reotic Region. Lake Mareotis: Reconstruction the Past, University of Southampton – Alexan- dria University 5th & 6th April 2008, BAR (IS) 2113, Oxford, 75–85.

Badawy A.

1978 Coptic Art and Archaeology: The Art on the Christian Egyptians from the Late Antique to the Middle Ages 1, Cambridge.

Biernacki A. B.

2009 Wczesnobizantyjskie elementy i detale architek- toniczne Chersonezu Taurydzkiego, Poznań.

Daux G., Hansen E.

1987 (przy współpracy M.-Ch. Hellmann, Fouilles de Delphes, II (planches): Topographie et archi- tecture. Le Trésor de Siphnos, Paris.

Dunbabin K. M. D.

2006 Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge.

Eff enberger A., Severin H. G.

1992 Das Museum fü r Spätantike und Byzantinische Kunst Berlin, Mainz am Rhein.

Egloff M.

1977 Kellia. La Poterie Copte, Gèneve.

176

Frantz A.

1995 Geography and Politics in Early Christian Or- nament in Greece, [w:] (red.) D. Mouriki, S. Ćurčić, G. Galavaris, et all., Byzantine East, Latin West Art-Historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, Princeton, 41-45.

Gempeler R. D.

1992 Elephantine X. Die Keramik Römischer Bis Früharabischer Zeit, Mainz am Reinh.

Ginouvès R., Martin R., et ali

1985 Dictionnaire méthodique de l’architecture grec- que et romaine, t. I. Matériaux, techniques de construction, techniques et formes du décor (Pub- lications de l’École française de Rome 84), Rome.

Grossmann P.

2003 Nochmals zu Marea und Philoxenite, Bulletin de la Société d’Archéologie Copte 42, 13-23.

Guidobaldi F., Guidobaldi A. G.

1983 Pavimenti marmoreidi Roma dal IV al IX secolo, Studi di Antichità Cristiana 36, Città del Vati- cano.

Hayes J. W.

1972 Late Roman Pottery, London.

Hautumm W.

1981 Studien zu Amphoren der spätrömischer und frühbyzantinischer Zeit, Bonn.

Hellmann M.-Ch.

1992 Recherches sur le vocabulaire de l’architecture grecque, d’après les inscriptions de Délos, Ecole Française d’Athènes, BEFAR 218, Paris.

2002 L’architecture grecque, 1. Les principes de la construction, Paris.

Kaminski-Menssen G.

1996 Bildwerke der Sammlung Kaufmann, Bd III, Bildwerke aus Ton, Bein und Metall, Kassel.

Kautzsch R.

1936 Kapitellstudien: Beiträge zu einer Geschichte des spätantiken Kapitells im Osten vom vierten bis ins siebente Jahrhundert, Berlin–Leipzig.

Kucharczyk R.

2005 Glass Finds from the Basilica in Marea, 2004, PAM XVI, Reports 2004, 55-59.

Lemerle P.

1937 Chapiteaux chrétiens à protomes de béliers, [w:] Άρχαιολογική έφημερíς, Athenai.

Majcherek G.

2002 Marea 2001: Note on the Pottery, PAM XIII, Reports 2001, 60-64.

Martin R.

1965 Manuel d’architecture grecque. Matériaux et techniques 1, Paris.

Mαυροειδή Μ. Σ.

1999 Γλυπτά του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, κατάλογος, AQÁnai.

Müller-Wiener W.

2004 Greckie budownictwo antyczne, tłum. D. Go- rzelany, Warszawa.

Orlandos A. K.

1994 Building Materials of Ancient Greeks and Methods of Construction, (Ta Ulik£ Dom»j twn Arca…wn Ell»nwn kai oi TrÒpoi Efarmog»j autèn), Athens.

Pensabene P.

1993 Repertorio d’arte dell’Egitto greco-romano / fon- dato da Achille Adriani/, serie C III: Elementi ar- chitettonici di Alessandria e di altri siti egiziani, Rome.

Petrova E.

2007 Stobi Guide, Skopje.

Poliglwsso…¶

2010 Poliglwsso Eikonografhmšno lexikÒ Orwn Bizantin»j Arcitektonik»j kai Gliptik»j, Hr£kleio (Multilingual Illustra- ted Dictionary of Byzantine Architecture and Sculpture Terminology (ed.) by S. Kalopissi- -Verti, M. Panayotidi-Kesisoglou et all., Hera- kleion).

Rodziewicz M.

1984 Les habitations romaines Tardives D’Alexandrie à la lumière des fouilles polonaises à Kôm el-Dikka, Alexandrie III, Varsovie.

2010 On Interpretations of Archaeological Eviden- ce Concerning Marea and Philoxenite, [w:]

The International Conference on the Archaeo- logy of the Mareotic Region. Lake Mareotis: Re- construction the Past, University of Southamp- ton – Alexandria University 5th & 6th April 2008, BAR (IS) 2113, Oxford, 67-74.

Schlunk H.

1937 [recenzja] Kautzsch R., 1936, Kapitellstudien:

Beiträge zu einer Geschichte des spätantiken Kapitells im Osten vom vierten bis ins siebente Jahrhundert, Zeitschrift für Kunstgeschich- te, 6, 381-388.

Szymańska H., Babraj K.

2004 Marea fourth season of Excavations, PAM XV, Reports 2003, 56-60.

Tkaczow B.

1993 Topography of Ancient Alexandria (An Archaeo- logical Map), Travaux du Centre D’Archéologie Méditerranéenne de L’Académie Polonaise des Sciences 32, Warszawa.

Walters C. C.

1974 Monastic Archaeology in Egypt, Warminster.

Wulff O.

1914 Altchristliche und Byzantinische Kunst, 1: Die

Altchistliche Kunst von ihren anfängen bis zur

mitte des ersten Jahhunderts, Berlin-Neuba-

belsberg.

KRZYSZTOF BABRAJ, HANNA SZYMAŃSKA

Research on the Basilica and Piers at Marea in Egypt Summary

During the two-month excavation season, the space of the south pastophorium of the basilica was examined. A robbed tomb with a small dromos and a demolished entrance was discovered in its south-eastern part #38. A considerable number of mixed human skeletons was found inside, which is also proof that a robbery had been perpetrated there.

It is the third tomb with so numerous burials which was found in the basilica. The former were situated in the very apse of the basilica, i.e. in the liturgical space of the church. But in all those cases it seems that they were built into the church zone when the liturgy was no longer celebrated there. Other artefacts which were found in the tomb included a relatively large amount of glass, especially lamps, as well as coins and pottery. A stylobate #36 on which 10 columns were situated was also found. The whole southern pastoph orium was fi tted with tiles from which about 70 percent was preserved. Twenty architectonic details from limestone and marble (cornices, door jambs, fragments of columns, bases, capitals) were discovered in the transept. One of them, was a Corin- thian capital of unique beauty (photo 1). Particular attention should be paid to a fragment of a sculpture discovered in this room, which most probably is a protome of an ox (measuring: h. 14 cm, width at the widest point is 16 cm) constituting a decorative element of the basilica (photo 2, fi g.1 a, b, c). It can be interpreted as a symbol of St. Luke the Evangelist.

Excavations in the north part of utility rooms were related to the previous season, and focused mainly on searching for the proper entrance to the

“cellar” located below those rooms (# 30, # 33, # 34,

# 35), where the deposit of jugs discovered in 2009 (124 items), coins, glass and terracotta were found.

The entrance to the “cellar” was located on the side of the lake in the close proximity of the wall dividing the rooms (# 34 and # 33) (photo 4). Three steps hewn in the rock led inside.

After uncovering the marked area (#35) a partially preserved mosaic fl oor made using the opus sectile technique (plan no 2) was revealed. The courtyard constitutes a complement to an identical one (# 20) located on the south side at the entrance to the church.

We also took part in space excavation chanel

#7 in the southers part of the “shops”. Chanel was covered with a very nice column form, with a height of 1.40 m susposed to sign the stone on the upper fl at surface in the shape of the cross (photo 7, 7a).

The same columns are also present in the sanctuary in Abu Mena.

Because of annually increasing considerable deterioration of the piers, caused mainly by weather conditions and environment pollution, during the dis- cussed season we made the eff ort of inventorying the above mentioned structures. In Marea, which used to be a lake port, there are four piers which may have been used for loading and unloading cargo ships and river boats of shallow draught, as well as taking and serving the incoming passengers. The best preserved is pier III located closest to the basilica and stretching more or less towards the north (with a slight deviation towards the west) (photo 14; fi g. 10). Currently, the pier is app. 120 m long, measuring from the quay to the last preserved fragment above the water surface.

The width of the pier together with the submerged layers is relatively constant and equals app 7.50 m.

Considering the section above the water, in its widest place the pier measures app. 6.50 m. At the end of the pier its length is disrupted – and at its end a kind of “island” was created, which must be a secondary element, since one can still see uninterrupted sub- merged layers stretching on at some distance.

Pier no II (photo 15; fi g. 10) located between the basilica and the storehouse – Prof. Fahrani Museum, is the second largest structure of that type located close to the site in Marea. Currently, its length from the place it touches land to the point protruding furthest above the water surface equals 108.50 m.

The width of the pier below the water level is con- stant and equals about 5.80 m, while above the water surface it measures 4.55 m where it touches land, and reaches up to 5.50 m in further parts.

In this report two piers, no II and III, were

discussed. Pier no I, located directly by the highway,

will be discussed in the following report, though its

sketch (fi g. 10) and inventory have been enclosed in

the current report.

Plan 1. Bazylika. Plan z powierzchnią eksplorowaną w 2010 roku, zaznaczoną czerwoną linią. Rys. D. Tarara

Plan. 1. Basilica. Plan with area explored in 2010 marked with red line. Drawing D. Tarara

180

Fot. 1. Kapitel koryncki. Fot. J. Babraj

Phot. 1. Corinthian capital from basilica. Photo J. Babraj

Fot. 2. Fragment rzeźby głowy wołu znaleziony w południowym transepcie. Fot. J. Babraj Phot. 2. Fragment of marble head of an ox found in south transept. Photo J. Babraj

Rys. 1 a,b,c. Fragment rzeźby głowy wołu znaleziony w południowym transepcie. Rys. T. Skrzypiec

Fig. 1 a,b,c. Fragment of marble head of an ox found in south transept. Drawing T. Skrzypiec

182

Fot. 3. Grób w południowym transepcie. Widok od strony południowej. Fot. T. Skrzypiec Phot. 3. Tomb in the southern transept. View from the south. Photo T. Skrzypiec

Fot. 4. Wejście do piwniczki w pomieszczeniu 34. Widok od strony wschodniej. Fot. J. Babraj

Phot. 4. Entrance to the cellar under courtyard # 34. View from the east. Photo J. Babraj

Fot. 5. Amfora z pomieszczenia 31. Fot. J. Babraj Phot. 5. Amphora from the room # 31. Photo J. Babraj

Rys. 2. Amfora z pomieszczenia 31. Rys. A. Drzymuchowska

Fig. 2. Amphora from the room # 31. Drawing A. Drzymuchowska

184

Fot. 6. Fragment talerza typu Late Roman B z przedstawieniem Chrystusa trzymającego krzyż. Fot. J. Babraj

Phot. 6. Fragment of a plate of the Late Roman B type with an imprint of the fi gure of Christ holding a cross.

Photo J. Babraj

Rys. 3. Fragment talerza typu Late Roman B z przedstawieniem Chrystusa trzymającego krzyż. Rys. A. Drzymuchowska Fig. 3. Fragment of a plate of the Late Roman B type with an imprint of the fi gure of Christ holding a cross.

Drawing A. Drzymuchowska

Fot. 7. Marmurowy piedestał. Fot. J. Babraj Phot. 7. Marble pedestal. Photo J. Babraj

Fot. 7 a. Znak krzyża na powierzchni piedestału. Fot. K. Rozmus

Phot. 7 a. Stoneworker’s mark in the shape of cross on surface of the pedestal. Photo K. Rozmus

186

Rys. 4a. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Rys. A. Drzymuchowska Fig. 4a. Jug from the canal in room # 7. Drawing A. Drzymuchowska

Fot. 8. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Fot. J. Babraj

Phot. 8. Jug from the canal in room # 7. Photo J. Babraj

Rys. 4b. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Rys. A. Drzymuchowska Fig. 4b. Jug from the canal in room # 7. Drawing A. Drzymuchowska

Fot. 9. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Fot. J. Babraj

Phot. 9. Jug from the canal in room # 7. Photo J. Babraj

188

Rys. 4c. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Rys. A. Drzymuchowska Fig. 4c. Vessel from the canal in room # 7. Drawing A. Drzymuchowska

Fot. 10. Dzbanek z kanału z pomieszczenia 7. Fot. J. Babraj

Phot. 10. Jug from the canal in room # 7. Photo J. Babraja

Rys. 6. Fragment szklanej butelki z dekorowaną szyjką.

Rys. N. Willburger

Fig. 6. Fragment of a glass bottle with decorate neck.

Drawing N. Willburger

Fot. 11. Fragment szklanej butelki z dekorowaną szyjką. Fot. N. Willburger Phot. 11. Fragment of a glass bottle with decorate neck. Photo N. Willburger Rys. 5. Fragment szyjki szklanej butelki.

Rys. N. Willburger

Fig. 5. Fragment of a glass bottle neck.

Drawing N. Willburger

190

Rys. 7. Fragment szklanej miseczki z pękniętym wylewem.

Rys. N. Willburger

Fig. 7. Fragment of a glass bowl with cracked rim.

Drawing N. Willburger

Rys. 8. Fragment nóżki szklanej lampki.

Rys. N. Willburger

Fig. 8. Fragment of lamp solid stem.

Drawing N. Willburger

Fot. 12. Fragment nóżki szklanego kielicha.

Fot. N. Willburger

Phot. 12. Fragment of a glass goblet stem.

Photo N. Willburger

Fot. 13. Fragment nóżki szklanego kielicha z wklęsłym brzegiem. Fot. N. Willburger

Phot. 13. Fragment of a glass goblet stem with hollow

edges. Photo N. Willburger

Fot. 14. Molo nr. 3. Widok z północy. Fot. T. Kalarus Phot. 14. Pier no. 3. View from the north. Photo T. Kalarus

Fot. 15. Molo nr. 2. Widok z północy. Fot. T. Kalarus

Phot. 15. Pier no. 2. View from the north. Photo T. Kalarus

192

Rys. 10. Mola: 1, 2, 3. Rys. T. Skrzypiec, A. B. Kutiak, M. Ostrowski, M. Kulikowska

Fig. 10. Piers: 1, 2, 3. Drawing. T. Skrzypiec,

A. B. Kutiak, M. Ostrowski, M. Kulikowska

Rys. 11. Molo 3, „jaskółczy ogon”. Rys. T. Skrzypiec Fig. 11. Pier 3, swallowtail clamp. Drawing. T. Skrzypiec

Rys. 12. Molo 3, „jaskółcze ogony”. Rys. T. Skrzypiec

Fig. 12. Pier 3, swallowtail clamps. Drawing. T. Skrzypiec

194

Rys. 13. Molo 3. Zachowana część „jaskółczego ogona”, strona wschodnia. Rys. T. Skrzypiec

Fig. 13. Pier 3. East, exesting part of swallowtail clamp. Drawing. T. Skrzypiec