157 WSTĘPNY RAPORT Z WYKOPALISK W MAREI W EGIPCIE. SIERPIEŃ-WRZESIEŃ 2009

Dziesiąta kampania wykopaliskowa Polskiej Misji w Marei trwała od 1. lipca do 10. sierpnia 2009 roku i dostarczyła istotnych danych dotyczących funk- cjonowania bazyliki. Wykopaliska były prowadzone w dwóch miejscach: we wschodniej części bazyliki,

mieszczeniach za południowo-zachodnim narożni- kiem kościoła ( ryc. 1)

.

Nawa główna (oznaczona nr 13) wyłożona była oryginalnie dużymi marmurowymi płytami, po któ- rych zachowały się negatywy w podłożu z zaprawy.

Jedną z płyt, leżącą luzem, znaleziono prawie w cało- ści. Z ambony, do której dostęp był usytuowany w środkowej części bariery ołtarzowej i której pozo- stałości odsłoniliśmy w sezonie poprzednim, biegnie przypuszczalnie aż do bramy zachodniej prostoon, droga procesyjna, szerokości 1,80 m ( fot. 1). Przy zachodnim krańcu ambony, w kierunku północnym i południowym zachował się wyraźny zarys węższych,

wydzielonych pasów komunikacyjnych, które kończą się przy kolumnadach dzielących boczne nawy od głównej (por. fot. 1). Ich bieg wyznaczają pozostało- ści szarego cementu stanowiącego podkład pod nie- zachowaną posadzkę, opus sectile, ułożoną przypusz- czalnie na stabilizującym podkładzie z wyciętych pasów amfor, jak to ma miejsce na podłodze pod amboną oraz w reprezentacyjnej sali (pom. 20)

.

W odsłoniętym odcinku nawy bocznej północnej (pomieszczenie nr 2) znajdowało się również płyto- wanie – częściowo zachowane, a częściowo czytelne na podstawie negatywów w zaprawie. Płyty te są znacznie węższe niż w nawie głównej. W solidnym murze dzielącym nawę boczną od kaplicy północnej, odkrytej przez naszą misję podczas kampanii 2004 roku

, umieszczono pięć, równomiernie rozmiesz- czonych, ryzalitów, które być może pełniły równocze- śnie rolę podpór ( fot. 2). Do części wschodniej tego muru przylegała ława zbudowana z dużych bloków kamiennych, starannie wykonanych, pokrytych grubą warstwą zaprawy.

W miejscu piątej kolumny, których rząd dzielił nawę boczną od głównej, na wysokości wejścia do bocz nej północnej kaplicy, przylegającej do północ- nego transeptu, usytuowana jest prostokątna konstruk- cja (4,5 m x 2,5 m) o wysokości 1,50 m, wzniesiona z bloków kamiennych o podobnych rozmiarach do tych, z których zbudowano mury bazyliki. Struktura ta jest z pewnością późniejsza niż oryginalne założenie bazyliki, o czym świadczy umieszczenie jej na styloba- cie kolumnady, z której usunięto kolumnę. Studnia zbudowana po wschodniej stronie konstrukcji może MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

KRZYSZTOF BABRAJ, HANNA SZYMAŃSKA

WSTĘPNY RAPORT Z WYKOPALISK W MAREI W EGIPCIE.

SIERPIEŃ-WRZESIEŃ 2009

1 Dziesiąty sezon wykopalisk trwał w lipcu i sierpniu 2009 r. Bada- nia prowadzone na mocy umowy między Muzeum Archeologicz- nym w Krakowie, a Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uni- wersytetu Warszawskiego im. Prof. K. Michałowskiego są również finansowane, w znacznej mierze przez sponsorów prywatnych.

W skład ekipy kierowanej przez dr hab. Hannę Szymańską, wcho- dzili: archeolodzy – Krzysztof Babraj (zastępca kierownika), Anna Drzymuchowska; Daria Tarara – architekt; Tomasz Skrzypiec, Joanna Babraj – dypolomowani konserwatorzy i rysownicy; Piotr Suszek – fotograf i dr inż. Janusz Kogut – specjalista od mechaniki konstrukcji oraz nadzór geodezyjny. The Supreme Council of Anti- quity reprezentowała Ms. Salwa Sayed Aly. Pragniemy również wyrazić głęboką wdzięczność za owocną współpracę dr Zahiemu Hawasowi, Secretary General of Egypt’s Supreme Council of Anti- quities oraz Panu Magdy El-Ghandour, dyrektorowi generalnemu Foreign and Egyptian Mission Affairs and Permanent Committee.

Nie bylibyśmy w stanie zakończyć pracy bez pomocy Pana Alaa Shehata, dyrektora generalnego Alexandrian Antiquities Depart- ment oraz bez przyjacielskiej współpracy Pani Emily Nessim, dyrektora generalnego Foreign Excavations in Alexandria.

2 Por. H. Szymańska, K. Babraj, Marea. Report 2008, Polish Archa- eology In Mediterranean (PAM) w druku.

3 Por. H. Szymańska, K. Babraj, Marea. Excavations 2004, Reports 2004, PAM XVI, Warsaw 2005, 47-48, Fig. 4, 5.

sugerować, że mamy do czynienie z baptysterium, dru- gim z kolei odkrytym w tym kościele, lecz późniejszym od wcześniej odkrytego ( fot. 3)

. Zły stan zachowania wnętrza nowoodkrytej konstrukcji nie pozwala na kategoryczne stwierdzenie czy jest to istotnie miejsce chrztu. Nie znaleziono żadnych pozostałości po scho- dach ani też negatywów w murze. Dopiero szczegó- łowa analiza obiektu oraz znalezienie odpowiednich paraleli po zwoli go być może właściwie zinterpretować.

W obecnym stanie wiedzy można również przyjąć, że struktura ta mogła na przykład służyć do wyciągania wody na powierzchnię. Sama studnia, zbudowana z blo- ków kamiennych, głęboka na 5,60 m, posiada niewielki kwadratowy otwór o niewielkiej średnicy ( fot. 4). Na jej wewnętrznej południowej i północnej ścianie znaj- dują się wyżłobione niewielkie nisze, wielkością odpo- wiadające stopie człowieka, po trzynaście po każdej stronie – odpowiednio na różnej wysokości w przeciw - ległych ścianach, przeznaczone dla czyściciela obiektu ( ryc. 4a). Kanał doprowadzający wodę, zapewne pod- skórną, biegnie wzdłuż stylobatu w kierunku wschod- nim i jest wykonany z bardzo dobrze obrobionych cio- sów kamiennych. Na dnie szybu studni znajduje się niewielka cysterna. W zasypie studni zalegały liczne ułamki amfor, w tym amfory typu E 186, LRA 5/6, miejscowej produkcji, datowane na VII-VIII wiek oraz fragmenty innych naczyń.

W nawie głównej znaleziono też marmurową attycką bazę, przypuszczalnie z kolumnady dzielącej nawę od północnej nawy bocznej. Baza, pochodząca z innej budowli, była ustawiona na jednym z impo- stów umieszczonych na stylobacie.

W części wschodniej odsłoniętego obszaru pół- nocnej nawy bocznej znaleziono naczynie (quadus) przymocowane do posadzki za pomocą fragmentów użytych wtórnie płyt wapiennych. Podobny artefakt odkryto w poprzednim sezonie w sanktuarium w nawie głównej.

Wykopaliska w południowej nawie bocznej bazy- liki przyniosły równie interesujące rezultaty. Odsłonięto tu dwie konstrukcje, leżące w odległości 8,5 m jedna od drugiej. Są to wolno stojące postumenty z bloków kamiennych o wymiarach 3,00 x 1,00 m i wysokości 1,00 m ( fot. 5). Przypuszczalnie służyły one do podziału nawy i wydzielenia przestrzeni naprzeciw bocznego wejścia, usytuowanego w kierunku południo - wym. Zostały one postawione, podobnie jak tzw. bap- tysterium, w przeciwległej nawie, między słupami kolumnady oddzielającej nawę południową od głównej, co sugeruje ich późniejszy czas budowy. Dokładnie pośrodku między tymi konstrukcjami znajduje się prze- strzeń (2,00 m x 2,80 m) pokryta wielkimi wapiennymi ciosami kamienia, pod którymi, na głębokości 1,20 m, jest kolejne wcześniejsze płytowanie, wykonane z bar-

dzo starannie, dopracowanych płyt wapiennych. Suge- rowałoby to wcześniejszy poziom użytkowania bazyliki lub innej budowli znajdującej się pod świątynią.

W murze południowym bazyliki odsłonięto bar- dzo dobrze zachowane bocz ne wejście, z dwoma węga- rami ( fot. 6). Wszystko wskazuje na to, że było one używane do końca funkcjonowania kościoła. Od strony wschodniej przylega do niego ława, której bok poma- lowany jest na kolor czerwony. Pod tą warstwą odsła- nia się wcześniejsza warstwa malarska tego samego koloru. Po stronie zachodniej wejścia, w odległości ok.

3,00 m, znajduje się niewielka wnęka w murze, przy- puszczalnie na kropielnicę, której fragment (w postaci marmurowej misy) znaleziono nieopodal.

W odsłoniętej w tym sezonie części quadratum

niczne – fragmenty kolumn (kapiteli, trzonów i baz), stiukowych, malowanych dekoracji ścian, a także wapienne elementy budowlane – progi, konsole na posągi itp.

oraz niewielkie części mozaikowej deko- racji kopuły ze szklanych tesser. Pozwoli to w przy- szłości na rekonstrukcję przynajmniej niektórych par- tii wnętrza kościoła.

Interesujących danych dostarczył sondaż o dłu- gości 2,20 m, wykopany w północno-wschodnim narożniku pomieszczenia 20, które jak się wydaje było przykrytym dziedzińcem wejścia do kościoła. Dzie- dziniec ten został odkryty w poprzednim sezonie, przylega on do schodów prowadzących do głównego wejścia bazyliki. Odkryto tu amfory, ustawione w rzę- dzie, przypuszczalnie w celu wydzielenia jakiejś kon- kretnej przestrzeni. Rząd tych amfor (12 sztuk) ciągnie się prawdopodobnie pod posadzką pomieszczenia 20 ( fot. 7). Wkopane są w ziemię wylewem i mają odbitą dolną część w celu wyrównania poziomu. Tego typu amfory występują w okresie I-IV wieku

. Interpretacja tego znaleziska będzie przedmiotem dalszych badań.

Co istotne, datowanie tych naczyń odpowiada chrono - logicznie piecowi do wypału amfor, na którym jest po - sadowiona apsyda i część sakralna bazyliki

. Po twier- dziły to również pomiary wysokościowe.

W ramach dalszych badań nad ekonomicznym aspektem kościołów bizantyńskich przeprowadziliśmy wykopaliska w pięciu pomieszczeniach za połu- dniowo-zachodnim narożnikiem bazyliki (23, 24, 25, 26 i 28) ( fot. 8). Stanowią one dalszy ciąg sklepów odsłoniętych podczas kampanii 2005, 2007 i 2008.

4 Por. H. Szymańska, K. Babraj, Marea. Sixth season of excavation 2005, Reports 2005, PAM XVII, Warsaw 2007, 58, Fig. 4.

5 Na temat detalu architektonicznego w bazylice w Marei por.

H. Szymańska, K. Babraj, Architectural Decor of the Bailica in Marea (Egypt). Preliminary Report, w: Non Solum Villae. Księga jubileuszowa Ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Medekszy (red. J. Kościuk), Wrocław 2010, 302–315.

6 Por. A. Caravale, I. Toffoletti, Anfore antiche conoscerle e identi- ficarle, Roma 1997, 156.

7 Datowanie G. Majcherek. Por. H. Szymańska, K. Babraj, Marea.

Fourth season of excavations, Reports 2003, PAM XV, Warsaw 2004, 62.

Dwa z nich, oznaczone numerami 25 i 26, pełniły przypuszczalnie funkcję „kantorków” do wymiany pie- niędzy przywożonych przez pielgrzymów zmierzają- cych do Abu Mena

. Znaleziono w nich ponad 300 monet, wprawdzie w większości zachowanych bardzo źle, ale świadczących o ekonomicznej funkcji tych pomieszczeń. Poza tym w pomieszczeniu 26 odkryto odważnik do określa nia ciężaru monet ( fot. 9)

. Oba pomieszczenia były wyłożone bardzo starannie ułożo- nymi płytami wapien nymi o mniej więcej takich samych rozmiarach.

Te pięć pomieszczeń, przypuszczalnie o cha- rakterze sklepów, dostarczyło najwięcej zabytków ruchomych. Należą do nich rozmaite przedmioty użytku codziennego, takie jak kościane aplikacje do drewnianych skrzynek, niektóre precyzyjnie rzeź- bione – np. fragment płytki z wyobrażeniem tańczą- cej Menady ( fot. 10), kościane i brązowe szpile do włosów, dwie, połączone ze sobą blaszki z brązowej bransoletki z ornamentem, haczyki do zawieszania, haczyki do łowienia ryb, pionki do gry, połowa kamiennej formy z przedstawieniem gazeli itp.

Przede wszystkim jednak znaleziono tam dużą ilość ceramiki, niekiedy zachowanej w całości. Są to głów- nie amfory typu LRA 5/6 (Kellia, typ 186, 187-190), naczynia stołowe, misy, dzbany itp. oraz dwa korki do amfor. Kilka skorup ma inskrypcje greckie, przy- puszczalnie o charakterze metrycznym. W zbiorze tym wyróżnia się koptyjska ceramika malowana w motywy roślinne i zwierzęce, ale też z postaciami ludzkimi – zwykle popiersiami męskimi. Wyjątek stanowi fragment talerza z przedstawieniem jeźdźca na koniu ( fot. 11). Znaleziono też kilka fragmentów figurek terakotowych z częściowo zachowaną poli- chromią oraz gwizdek w kształcie kogucika. Liczne są też lampki oliwne, wszystkie wyprodukowane w warsztatach w Abu Mena

.

W pomieszczeniach tych znaleziono też liczne dzbanuszki produkowane w warsztatach w Abu Mena, zarówno z gliny marglowej, jak i siltu nilowego, przy- wożone tu przez pielgrzymów

. W pomieszczeniu 23 znaleziono tzw. ampułkę św. Menasa. Także w tym

pomieszczeniu, podobnie jak w trakcie poprzednich sezonów badawczych, odkryto fragmenty szklanych naczyń na wonności, niekiedy złoconych oraz lampek do polykandelonów

.

Materiał pozyskany z pomieszczenia 24 oraz zagospodarowanie wnętrza pozwalają przypuszczać, że było ono rodzajem gospody (?). Sugeruje to nie- wielka, wydzielona przestrzeń w północno-wschod- nim narożniku, przeznaczona być może na przygoto- wywanie posiłków oraz 145 sztuk muszli jadalnych małż i ślimaków, a także znaczna ilość ceramiki stołowej i kuchennej. Najciekawszym znaleziskiem z tego pomieszczenia jest aplika z imadła szklanego naczynia, w kształcie maski teatralnej ( fot. 12)

.

Podczas tego sezonu rozpoczęto eksplorację terenu na północny-zachód od głównego wejścia do bazyliki. Miejsce to wybrano z powodu widocznego w murze szybu prowadzącego do wnętrza jakiegoś pomieszczenia. Ściana ta stanowi przedłużenie muru dzielącego dziedziniec (nr 18) i reprezentacyjną salą (nr 20), które usytuowane są po południowej stronie wejścia do kościoła. W warstwie górnej (pomieszczenie 30) na głębokości 67 cm od korony muru E pomiesz- czenia, znajdował się, przylegający do niego, piecyk chlebowy, skonstruowany z 2 kamieni, w którym zna- leziono fragment amfory K 186 (5/6) z VII-VIII wieku.

Nad piecem, w murze wschodnim pomieszczenia znaj- duje się, wspomniany już, regularnie uformowany, czworokątny otwór – szyb.

Badania w tej części stanowiska przyniosły rewe- lacyjne rezultaty. Potwierdzają bowiem gospodarczy aspekt kościoła. Odsłonięto dwa sąsiadujące ze sobą pomieszczenia oraz zbudowaną pod nimi piwniczkę ( fot. 13). Położone od strony południowej pomiesz- czenia 30, wąskie pomieszczenie 29 podzielone jest na dwie części murem W-E, który nie dochodzi do wschodniej ściany, gdzie pozostawiono wolne przejście.

Obie części łączyły także drzwi umieszczone w zachod- niej partii tego muru, po których zachowały się otwory na zawiasy. Z drzwi przechodziło się bezpośrednio na

8 Por. H. Szymańska, K. Babraj, Marea. Excavations 2004, Reports 2004, PAM XVI, Warsaw 2005, 52

9 Podobny egzemplarz (6 nomismata) datowany na IV-VI wieku, por. Rom und Byzanz. Archäologische Kostbarkeiten aus Bayern, ed. L. Wamser, G. Zahlhaas, 161, 163, cat. 197; por. także Die Welt von Byzanz-Europas östliches Erbe: Glanz, Krisen und Fort leben einer tausendjährigen Kultur (Hrsg. Wamser, Ludwig), München 2004, 360-367.

10H. Szymańska, [w:] H. Szymańska, K. Babraj (red.), Byzantine Marea. Excavations in 2000-2003 and 2006, Biblioteka Muzeum Archeologicznego Archeologicznego Krakowie, IV, Kraków 2008, 161-168.

11Por. G. Kaminski-Menssen, Bildwerke aus Ton, Bein und Metall, Liebighaus-Frankfurt a. Main, Kassel 1996, 283-287, pl. 119-120.

12 Por. R. Kucharczyk, [w:] H. Szymańska, K. Babraj (red.), Byzan- tine Marea. Excavations in 2000-2003 and 2006, Biblioteka Muzeum Archeologicznego Archeologicznego Krakowie, IV, Kraków 2008, 129-143; H. Szymańska, K. Babraj, Marea. Excavations 2004, Reports 2004, PAM XVI, Warsaw 2005, 53.

13 Podobne ozdoby imadeł naczyń szklanych pochodzą z I-II wieku, por. np. A. von Saldern et al., Gläser der Antike, Sammlung Erwin Oppenländer, Mainz am Rhein 1974, 194, cat. 231. Maski teatralne zdobiące naczynia z Egiptu datowane są też na IV wiek, por. Y. Isra- eli, Ancien Glass in the Israel Museum. The Eliahu Dobkin Collection and Other Gifts, Jerusalem 2003, 190, cat. 224. Odmienną styli- stycznie maskę znalezioną w Salonikach bez kontekstu archeolo- gicznego. A. C. Antwnaraj, Rwmaïkh kai Palaiocristianik»

Ualourg…a 1^ojai. p. C.-6^ojai. m.c. Paragwg» kai ProïÒnta.

Ta agge…a apÒ Th Qessalon…kh kai thn perioc» thj, Aq»na 2009, 332-335, pinakj 45, XXIV 753, datuje na wiek IV-V.

klatkę schodową położoną w południowej części pomieszczenia, która prowadziła na wyższe piętro.

Posadzkę stanowi klepisko.

Znacznie bardziej interesujący jest, przylegający do pomieszczenia 29 od strony północnej, dziedziniec – pomieszczenie 30 (por. fot. 13). Wyłożony wapien- nymi płytami, jest również podzielony (ścianką dzia- łową, w której pozostawiono szerokie przejście) na dwie części, mniejszą południową i większą północną.

Prowadzi do głównego wejścia na dziedziniec, usytu- owanego w murze północnym, od strony jeziora.

W północnej ścianie pomieszczenia 30 znajdowała się dwuskrzydłowa brama, czego dowodzą trzy kwadra- towe otwory w wykute w progu – na zawiasy i sztabę do zamka. W dwóch blokach kamiennych w murze wschodnim wykuto uchwyty do przytraczania osłów, zwyczaj znany również dzisiejszym miejscowym Beduinom. Do dziedzińca przylegała od strony połu- dniowej klatka schodowa prowadząca na wyższy poziom. Pozostały po niej cztery stopnie oraz nega- tywy w murze.

W posadzce dziedzińca, tuż pod wspomnianym wyżej szybem, odkryto wykopane przypuszczalnie przez złodziei, zejście do piwnicy. Po jej prawie cał- kowitym wyeksplorowaniu jesteśmy w stanie zrekon- struować jej plan i zawartość, a także określić funkcję.

Składa się ona z dwóch sklepionych pomieszczeń, w dolnej części wykutych w skale, zaś w górnej zbu- dowanych z dużych bloków kamiennych ( fot. 14).

Łączy je niewielkie przejście, również wykute w skale, wysokie jedynie na 0,50 m, co mogło wynikać z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa zawarto- ści piwniczki. Znaleziono tu bowiem ponad sto nie- wielkich rozmiarów dzbanków do wina ( fot. 15)

i pewną ilość lampek, a także co jest istotne, dużą ilość monet złożonych w jednym miejscu (depozyt?).

Z pomieszczenia, znajdującego się bezpośrednio pod otworem wentylacyjnym, wydobyto fragmenty ceramiki kuchennej, stołowej (ERSA), amfor (stopka K 182 i wylew K 164) oraz 124 niewielkie dzbanki, mniej więcej tej samej wielkości (ok. 17 cm wysoko- ści), które różnią się między sobą tylko drobnymi szczegółami w tektonice i dekoracji, rytej lub malo- wanej. Wyróżniono osiem typów dzbanów

:

Typ 1

Wysokość 17 cm, ø 8 cm, wykonane z siltu nilowego pokrytego kremową angobą.

Profilowany wylew, lejkowata szyjka, oddzielona od brzuśca szerokim wałeczkiem. Brzusiec baniasty bez

śladów karbowania i dekoracji. Imadło odbite. Wyko- nane w warsztacie Abu Mena. Ilość: 5 sztuk.

Z tej grupy pochodzi także dzban ze skorodowanym gwoździem na brzuścu.

Wysokość 15 cm, ø 6 cm, wykonany z siltu nilowego pokrytego kremową angobą

.

Typ 2

Wysokość 15 cm, ø 3,8 cm, wykonane z siltu nilowego pokrytego jasną angobą i czarną dekoracją.

Wąska, długa szyjka oddzielona od brzuśca szerokim wałeczkiem. Brzusiec przysadzisty, szeroki, bez śla- dów karbowania na powierzchni. W górnej części dekoracja w postaci ciemnobrązowych falistych linii poprzedzonych kropkami. Okrągłe w przekroju ima- dło przytwierdzone jest do wylewu i górnej części brzuśca. Dzbanki są nieforemne, różnej wielkości

. Ilość: 15 sztuk.

Typ 3

Wysokość 18 cm, ø 4 cm, wykonane z siltu nilowego pokrytego jasną angobą.

Zbliżony do typu 2, różni się jedynie wielkością i kształtem brzuśca, który na ogół jest smuklejszy.

Wąska, długa szyjka oddzielona jest od brzuśca sze- rokim wałeczkiem. Brzusiec poniżej imadła lekko kar- bowany. Okrągłe imadło przytwierdzone jest do wylewu i górnej części brzuśca

. Ilość: 48 sztuk.

Typ 4

Wysokość 17 cm, ø 6,5 cm, wykonane z siltu nilowego z niewielką domieszką piasku, z czarnym rdzeniem w przełomie.

Wylew lekko wywinięty. Szeroka, długa szyjka ze śla- dami toczenia, brzusiec baniasty, na powierzchni ślady karbowania. Okrągłe w przekroju imadło przy- twierdzone jest do wylewu i górnej części brzuśca

. Ilość: 4 sztuk.

Typ 5

Wysokość 14 cm, ø 4 cm, wykonane z siltu nilowego z domieszką piasku, z czarnym rdzeniem w przełomie.

Wylew lekko wywinięty, szyjka prosta, łagodnie prze- chodząca w brzusiec. Kształt workowaty, podłużny,

14 Podobne dzbanki określane są jako służące do wody (Kaminski- Menssen, Bildwerke aus Ton, 263-265, pl. 112-118), lecz ich ilość oraz miejsce przechowywania w zimnej piwniczce sugeruje raczej wino jako produkt wymagający odpowiednich warunków.

15 Wstępnych określeń dzbanków oraz całego zespołu ceramiki z tego sezonu dokonała Anna Drzymuchowska.

16 Por. Egloff, Kellia. La poterie copte, Genève 1977, t. I, 133, typ 229-230, t. II, pl.72, fig. 2-4, 6-8,11, pl. 71. fig. 10.

17 Idem, Kellia. La poterie copte, Genève 1977, t. I, 133, typ 232.

18 Idem, Kellia. La poterie copte, Genève 1977, t. I, 133-134, typ 230;

M. Rodziewicz, Les habitations romaines tardives d’Alexandrie à la lumière des fouilles polonaises à Kôm el-Dikka, Alexandrie III, Varsovie 1984, 393, pl. 31, fig. 89

19 Idem, Kellia. La poterie copte, Genève 1977, t. I, 134, typ 225, lub 234; R. D. Gempeler, Elephantine X. Die Keramik römischer bis früha- rabischer Zeit, AV 43, Mainz a. Rhein 1992, tab. 80, Form T 844, 144; Rodziewicz, Les habitations romaines tardives…, Alexandrie III, 417, pl. 55, fig. 213.

nieliczne ślady karbowania na powierzchni. Imadło przytwierdzone jest do wylewu i brzuśca w jego naj- szerszej części. Dzbanki są nieforemne, różnej wiel- kości

. Ilość: 9 sztuk.

Typ 6

Wysokość 16 cm, ø 6 cm, wykonane z siltu nilowego pokrytego jasną angobą.

Wylew profilowany, szyjka lejkowata, oddzielona sze- rokim wałeczkiem w miejscu przejścia w brzusiec.

Okrągłe w przekroju imadło przytwierdzone jest do wylewu i górnej części brzuśca. Warsztat Abu Mena

. Ilość: 37 sztuk.

W obrębie tego typu znajdują się także dzbanki z dekoracją wykonaną kolorem ciemnobrązowym w górnej części brzuśca i lekkimi śladami karbowania na powierzchni.

Typ 7

Wysokość 15 cm, ø 8 cm, ø stopki 10 cm, wykonane z siltu nilowego z domieszką piasku, z czarnym rdze- niem w przełomie.

Wylew lekko wywinięty, szyjka rozszerza się przecho- dząc w brzusiec. Kształt naczynia nieregularny. Brzu- siec workowaty, karbowany, spód nierówny. Imadło odbite. Ilość: 1 sztuka.

Typ 8

Wysokość 17 cm, ø 6,5 cm, wykonane z siltu nilowego pokrytego jasną angobą.

Wylew wywinięty, szyjka lejkowata z niewielkim dziobkiem. Poniżej szerokiego wałeczka oddzielają- cego szyjkę od brzuśca, dekoracja w postaci krótkich, rytych pionowych linii, poniżej rząd dłuższych. Ima- dło przytwierdzone jest do wylewu i górnej części brzuśca. Niewielka stopka. Wykonane w warsztacie w Abu Mena

. Ilość: 6 sztuk.

Z tej grupy pochodzi dzban ze stemplem krzyża między rytymi liniami w górnej części brzuśca: wyso- kość 16 cm, ø 6, 5 cm, wykonany z glina marglowej.

Do piwnicy wchodziło się od strony jeziora, gdzie znajdują się wykute schody i obecnie zablokowany otwór drzwiowy. Jest to więc jeszcze jedno pomiesz- czenie gospodarcze przy bazylice, oprócz przylegają- cych do niej sklepów, kantorków i tawern(?), mające za zadanie obsługę pielgrzymów zatrzymujących się tutaj w drodze do Abu Mena.

W tym roku była kontynuowana inwentaryzacja cegieł używanych do budowy bazyliki. Mamy nadzieję, że w toku dalszych prac zidentyfikujemy te, które były używane do budowy kopuły. Ze względu na swoją funkcję i kształt odbiegały wyglądem od pozostałych.

W 2010 roku jedenasta kampania wykopali- skowa obejmowała eksplorację transeptu północnego pomieszczenia 31, 32, 33 i pomieszczenie 35, które jest zapewne aneksem do pomieszczenia 20 i, jak się wydaje, pełniło tą samą funkcję. Równocześnie prze- prowadzona była inwentaryzacja wszystkich mol znaj- dujących się na wybrzeżu jeziora.

Muzeum Archeologiczne w Krakowie

20R. D. Gempeler, Elephantine X… s. 143, tab. 80, Form T 839;

Rodziewicz, Les habitations romaines tardives…, Alexandrie III, pl. 55, fig. 210.

21P. Ballet, N. Bosson, M. Rassart-Debergh, Kellia II: L’ermitage copte QR 195: Ceramique, inscriptions, décors, Fouilles de l’IFAO 49, Le Caire 2003, typ 227-228, 174, 182, pl. 26, fig. 165, 167; C. M.

Kaufmann, Die Menasstadt und das Nationalhailigtum der altchri- stlischen Aegyptenr in der westalexandrinischen Wüste: Ausgrabungen der Frankfurter Expedition am Karm Abu Mina 1905-1907, Leipzig 1910, t. I, 69, fig. 47; 117 fig. 77-78.

22 P. Ballet, N. Bosson, M. Rassart-Debergh, Kellia II: L’ermitage copte QR 195…, 174, typ 227, pl. 25; 181 fig. 163, fig. h, 17; B. John- son, Pottery from Karanis: Excavation of the University of Michigan, w: Kelsey Museum of Archaeology Studies 7, 1981, 44, pl. 31, fig.

194; J. W. Hayes, Roman Pottery in the Royal Ontario Museum:

a Catalogue, Toronto 1976, 116, pl. 31, fig. 275; Rodziewicz, Les habitations romaines tardives…, Alexandrie III, s. 394, pl. 32, fig. 94;

Kaufmann, Die Menasstadt und das Nationalhailigtum der altchri- stlischen…, 69, fig. 47; 117, fig. 77, 78

The Polish Archeological Mission at Marea commenced its tenth season on the 1

July 2009, and continued until the 25

August. Activity concentrated in two areas on the site: in the east section of the basil- ica at the quadratum populi in the main nave and the aisles; and in external rooms adjacent to the southwest corner of the basilica.

The main nave (sector 13) was originally paved with marble slabs, as is evident from imprints left in the bedding mortar.

Access to the pulpit was through a central open- ing in the alter barrier. A processional way leads from the pulpit, probably heading towards the west gate,

of a feature which may have been a communication or walk way which transects the processional way.

The walk way ends at the row of support columns north and south, which themselves divide the side aisles from the main nave.

In the north aisle (sector 2), a rectangular con- struction was uncovered. It appears, this feature was

a latter addition to the original layout of the basilica and on the east side of which is evidence of a well.

This suggests either a second baptistery, of later date from the baptistery uncovered in previous seasons, or a mechanism to draw water.

An entrance was uncovered in the south wall of the basilica. Beside the entrance, on the east side of the wall nestles a bench. On the opposite side of the entrance way there is a small niche, perhaps to accommodate a holy water stoup.

Interestingly, an explorative pit in north west corner of sector 20 revealed a row of amphorae which predate the basilica, and may have designated an area for some purpose in the I

to IV

century.

During this season, explorations began to the north west of the main entrance of the basilica. Here, two adjoining rooms were uncovered, complete with a cellar beneath them. 124 wine urns were recovered from the cellar dating from the VI

to VII

centuries, as well as a number of terracotta figures, fragments of glass vessels and a large number of coins.

KRZYSZTOF BABRAJ, HANNA SZYMAŃSKA

A preliminary report from the excavation in Morea, Egypt. August – september 2009

Summary

Ryc. 1. Bazylika. Plan z powierzchnią eksplorowaną w 2009 roku, zaznaczoną czerwoną linią. Rys. D. Tarara Fig. 1. Basilica. Plan with the area explored in 2009 marked with red line. Drawn by D. Tarara

Fot.. 1. Bazylika. Sanktuarium z amboną i prostoon. Widok od strony W. Fot. T. Skrzypiec Phot. 1. Basilica. Sanctuary with ambo and prostoon. Looking to west. Phot. T. Skrzypiec

Fot. 3. Bazylika. Budowla służąca do wyciągania wody. Widok od strony W. Fot. J. Babraj Phot. 3. Basilica. Water construction. Looking west. Phot. J. Babraj

Fot. 2. Bazylika. Ściana N pomiędzy nawą główną i kaplicą boczną. Fot. P. Suszek Phot. 2. Basilica. Northern wall between main nave and lateral chapel. Phot. P. Suszek

Fot. 4. Bazylika. Studnia przy budowli do wyciągania wody. Widok od strony N-W. Fot. K. Babraj Phot. 4. Basilica. Well close to the water construction. Looking north-west. Phot. K. Babraj

Ryc. 4. Przekrój studni z wnękami w formie stopni. Rys. T. Skrzypiec Ryc. 4. Section of the well with footholds. Drawing T. Skrzypiec

Fot. 5. Bazylika. Dwie kamienne konstrukcje oddzielające nawę główna i nawę boczną.

Widok od strony W. Fot. T. Skrzypiec

Phot. 5. Basilica. Two stone structures separating main nave from southern aisle.

Looking west. Phot. T. Skrzypiec

Fot. 6. Bazylika. Wejście S do bazyliki. Widok od strony N. Fot. K. Babraj Phot. 6. Basilica. The southern entrance to the basilica. Looking north. Phot. K. Babraj

Fot. 7. Obszar wydzielony przez amfory datowane na II–III w. z odciętymi wylewami, znalezione pod warstwą posadzki pomieszczenia reprezentacyjnego (#20). Widok od strony S. Fot. J. Babraj Phot. 7. A space sectioned off by amphorae dated to 2^nd–3^rdcentury with cut necks found in the layer

under the floor of representation hall (#20). Looking south. Phot. J. Babraj

Fot. 8. Sklepy odkryte za S – W narożnikiem bazyliki. Widok od strony S-W. Fot T. Skrzypiec Phot. 8. Shops explored behind S-W corner of basilica. Looking south-west. Phot. T Skrzypiec

Fot. 9. Odważnik do ważenia monet. Fot. K. Babraj Phot. 9. Weight for measure a weight of coins. Phot. K. Babraj

Fot. 10. Fragment kościanej płytki z przedstawieniem tańczącej Menady. Fot. P. Suszek Phot. 10. Fragment of bone plaque with an image of dancing Menad. Phot. P. Suszek

Fot. 11. Fragment malowanego talerza z przedstawieniem jeźdźca na koniu. Fot. P. Suszek Phot. 11. Fragment of painted plate with representation of horseman. Phot. P. Suszek

Fot. 12. Mocowanie imadła szklanego dzbanka w kształcie maski aktora komicznego. Fot. P. Suszek Phot. 12. Attachment of a handle of a glass jug in shape of a mask of comic actor. Phot. P. Suszek

Fot. 13. Dziedziniec 29 i 30. Widok od strony W. Fot. T. Skrzypiec Phot. 13. Courtyards 29 and 30. Looking west. Phot. T. Skrzypiec

Fot. 14. Piwniczka pod dziedzińcem (#30). Widok od strony S. Fot. T. Skrzypiec Phot. 14. Cellar under courtyard (# 30). Looking south. Phot. T. Skrzypiec

Fot. 15. Dzbanki na wino znalezione w piwniczce (#30). Fot. J. Babraj Phot. 15. Jugs for wine found in the cellar (#30). Phot. J. Babraj