„Nasza Przesz ” t. 126: 2016, s. 403-415.
AGNIESZKA SZMEREK (Kraków)
ZASÓB ARCHIWUM POLSKIEJ PROWINCJI ZAKONU PIJARÓW W KRAKOWIE W WIETLE JEGO DZIEJÓW
PO II WOJNIE WIATOWEJ
W siedemnastowiecznej Polsce istotn rol w yciu spo ecznym zacz odgrywa , Zakon Szkó Pobo nych nazwany na naszych zie- miach pijarami. Przybyli oni tutaj w roku 1642, a w dwadzie cia lat pó niej utworzyli samodzieln prowincj . Wraz z rozwojem swojej dzia alno ci ko cielnej i szkolno-wychowawczej zacz li odgrywa istotn rol w rozwoju polskiego szkolnictwa, kultury i nauki. Dzia-
alno ta da a pocz tek tworzeniu si zasobów w bie cych archi- wach prowincji, domowych, szkolnych i im podobnych. Z czasem przyrastaj cy zasób archiwalny znajduj cy si przy kancelarii prze o-
onego miejsca czy instytucji zakonnej poci ga za sob konieczno tworzenia archiwum historycznego.
Obecnie mamy wi c do czynienia z systemem archiwizacji doku- mentacji obejmuj cym zarówno archiwa bie ce jak i historyczne.
Pierwsze z nich to g ównie archiwa domowe i szkolne, ale tak e powsta e przy poszczególnych instytucja wewn trz zakonnych takich jak np. nowicjat. Ich zadaniem by o i jest przede wszystkim groma- dzenia dokumentacji bez mo liwo ci jej udost pniania. Rol archi- wum historycznego za pe ni obecnie Archiwum Prowincji, które obok gromadzenia zajmuje si opracowaniem i udost pnianiem mate- ria ów archiwalnych.
1. Kszta towanie si zasobu Archiwum Prowincji po II wojnie wiatowej
Pocz tki Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów zwi zane s
ci le z kolegium krakowskim oo. Pijarów, jedynym jakie przetrwa o
okres kasaty. W jego murach wraz z odradzaj si z ko cem XIX w.
prowincj rozpocz to prace nad gromadzeniem zasobu bibliotecznego.
Z biegiem czasu z bibliotek zacz o koegzystowa powstaj ce wówczas wspó czesne nam Archiwum Prowincji o charakterze historycznym. Pró- by scalenia archiwaliów i ich opracowania scentralizowania zasobu ar- chiwalnego Prowincji podejmowane w okresie mi dzywojennym nie pozosta y bezowocne. Uda o si bowiem zgromadzi spor cz dzisiej- szego zasobu i dokona jego opracowania. Wskutek tych prac powsta w 1937 roku do szczegó owy katalog wykonany w zwi zku z przypa- daj na ten rok Kapitu Prowincji. Kieruj c si jego zawarto ci mo - na stwierdzi , e zasób ówczesnego archiwum prowincjalnego obejmo- wa przede wszystkim akta kolegium krakowskiego mieszcz cego si obecnie przy ul. Pijarskiej oraz powsta ego na pocz tku XX wieku kole- gium w Rakowicach k/Krakowa (obecnie to równie obszar Krakowa).
Katalog wykazuje jednak równie nieliczne archiwalia z innych kolegów.
Archiwum przechowywa o wówczas archiwalia kolegium warszawskie- go, radziejowskiego, radomskiego, podolinieckiego. Niektóre ze zgroma- dzonych akt i ksi g dotyczy y Opola, owicza, Lidy czy Lubieszowa.
Nie nale y zapomina , e znajdowa a si w nim równie dokumentacja dotycz ca samej prowincji i nowicjatu. W tym wzgl dzie katalog wyka- zuje jednak archiwalia, które niemal w ca ci dotyczy y pocz tków XX wieku, a wi c pierwszych lat istnienia odrodzonej Prowincji. Warto zaznaczy jednak, e katalog wykazywa tak e, chyba najcenniejsz z punktu widzenia historii i prowadzenia bada jednostk archiwaln – Matricula Provinciae Polonae Scholarum Piarum, obejmuj ca spis wszystkich pijarów z lat 1742-1867
1.
Istotn przeszkod w prowadzeniu dalszych prac okaza si wybuch II wojny wiatowej, która przyczyni a si do cz ciowej degradacji zasobu bibliotecznego i archiwalnego. Nie spowodowa jednak zanie- chania inicjatywy jego dalszego pomna ania i opracowywania. Okres powojenny dla Archiwum Prowincji by kolejnym etapem bardzo intensywnej i efektywnej pracy nad kszta towaniem zasobu. Archiwi-
ci Prowincji na nowo podejmowali starania w celu odzyskania roz-
————
1
APPZP, sygn. Coll. Cracov. 293, Chronicon Collegii Cracovensis, 1932-1955, s. 42;
APPZP, b. sygn., Catalogus librorum archivi Provinciae Poloniae Ordinis Scholarum Piarum, passim; A. S z m e r e k, Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów,
„Archiva Ecclesiastica”, R. 8:2015, nr 8, s. 87.
proszonych archiwaliów, a tam gdzie nie by o to mo liwe starli si o pozyskanie kopii utraconej dokumentacji
2.
Na szczególn uwag w tym zakresie zas uguje o. Augusty St p- nik SP, którego dzia alno przypada na czasy zarówno przed jak i po II wojnie wiatowej. W okresie mi dzywojennym by mocno zaanga-
owany w zadania zwi zane z kszta tuj cym si Archiwum Prowincji.
Nie tylko podejmowa wysi ki w celu odzyskiwania utraconych ar- chiwaliów, ale tak e w nakre li projekt dalszego rozwoju i dzia alno- ci archiwum. Jego zami owanie historyczne i sta a wspó praca tak e z innymi osobami odpowiedzialnymi za kszta towanie zasobu archi- walnego przyczyni y si znacz co do obecnego stanu zachowania zasobu i wiedzy o istniej cych ród ach do historii pijarów w Polsce.
Sporz dzi on wykaz licznych archiwaliów znajduj cych si w archi- wach zewn trznych oraz przyczyni si do odzyskania niektórych z nich w oryginale lub w formie odpisu
3.
W efekcie kilkuletniej pracy, tu przed i po zako czeniu II wojny wiatowej uda o si odzyska wiele cennych pozycji. W ród niech odnajdziemy mi dzy innymi ksi gi nowicjackie z Opola lubelskiego i cz ciowo z ukowa. W wi kszo ci dotycz one XIX wieku, ale znaj- duj si tam pozycje si gaj ce wieku XVIII
4. W ten sposób ukszta towa y si równie podzespo y zawieraj ce archiwalia z Piotrkowa Trybunal- skiego i Wielunia. Dzi nale one do jednych z najlepiej zachowanych i stanowi niezwykle warto ciowy materia do bada historycznych. Akta piotrkowskie si gaj czasów XVII wieku. W du ej cz ci jednak obejmu-
wiek XVIII i XIX. Dotycz one zarówno historii samego kolegium jak i mieszcz cej si w nim szko y pijarskiej. Warto te nadmieni , i cze zgromadzonych archiwaliów stanowi bezcenny materia do dziejów pro- wincji z tamtego okresu. W przypadku wielu skiego kolegium zgroma- dzone archiwalia pozwalaj odtworzy przynajmniej w cz ci jego histo- ri z okresu XVIII i XIX w. Bior c pod uwag sposób opracowania mo - na przyj , e mniej wi cej w tym samym czasie do archiwum trafi y tak e podzespo y dotycz ce Lidy i owicza. Pierwszy z nich obejmuje
————
2
A. S z m e r e k, Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów..., s. 89.
3
G. B r u m i r s k i, Wspomnienie o O. Janie Innocentym Bubie Sch.P., [w:] Wk ad pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w., red. I. S t a s i e w i c z - J a s i u - k o w a, Warszawa-Kraków 1993, s. 32.
4
APPZP, b. sygn., Protoko y i korespondencja zwi zana z rewindykacj materia ów
archiwalnych przez Polsk Prowincj Zakonu Pijarów (1948-1955), passim.
ównie archiwalia z okresu mi dzywojennego, za wyj tkiem dwóch jednostek z okresu XVIII i XIX w. Akta owickie si gaj za XVI wieku i s na bie co gromadzone
5.
Pozyskane w ten sposób materia y obj te zosta y pó niej szczególn trosk przez cenionego historyka, bibliotekarza i archiwist prowin- cjalnego o. Jana Innocentego Bub SP. Swoje zainteresowania histori rozwija on jeszcze w latach trzydziestych XX wieku. W roku 1956 uko czy kurs archiwalny na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i od tamtej pory by bezpo rednio zaanga owany w gromadzenie i opra- cowywanie zasobu Archiwum Prowincji jako jego wieloletni opiekun.
We wspó pracy z wieloma innymi wspó bra mi zakonnymi da pod- waliny wspó cze nie ukszta towanemu zasobowi i wytyczy standardy wspó pracy z innymi o rodkami naukowymi i archiwami. Wzorowa si przy tym na o. Augustynie St pniku, który postrzega archiwum jako instytucj , która ma nie tylko gromadzi i udost pnia materia y archiwalne, ale te by filarem wspó pracy naukowej z instytucjami prowadzaj cymi badania historyczne
6.
W kwestii kszta towania zasobu archiwalnego O. Buba podj dzia a- nia zmierzaj ce do w czenia do niego materia ów zgromadzonych i pozyskanych przez o. Augustyna St pnika w ramach projektu rewindy- kacji kolegiów pijarskich podj tego z ko cem lat 30-tych XX wieku.
Projekt ten przeprowadzony by pod nadzorem prowincja a o. Hieronima Stusi skiego, celem odzyskania kolegiów skasowanych przez w adze zaborcze. Archiwalia te to odpisy oryginalnej dokumentacji maj tkowej znajduj cej si w innych archiwach w tym w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Niektóre z nich to jedyne zachowane ród a do historii Zakonu w Polsce gdy cz orygina ów do których dotar o. Augustyn St pnik uleg a zniszczeniu w czasie II wojny wiatowej
7.
Warto nadmieni , e dzi ki jego staraniom O rodek Archiwów i Muzeów Ko cielnych przy Bibliotece KUL dokona zmikrofilmowa- nia wielu mocno zniszczonych r kopisów i podr czników pijarskich
————
5
APPZP, b. sygn., Protoko y i korespondencja zwi zane z rewindykacj ..., k. 1-6.
6
APPZP, b. sygn. Korespondencja o. Augustyna St pnika w sprawie rewindykacji kolegiów, Program niedalekiej przysz ci, knlb. 4; G. B r u m i r s k i, Wspomnienie o O. Janie Innocentym Bubie Sch.P..., s. 24.
7
APPZP, b. sygn. Rewindykacja kolegów, passim, G. B r u m i r s k i, Wspomnienie
o O. Janie Innocentym Bubie Sch.P..., s. 32.
z XVII i XVIII wieku. Sporz dzi te nieoceniony dzi spis archiwa- liów dotycz cych Prowincji Polskiej i Litewskiej, a znajduj cych si w Archiwum Generalnym w Rzymie. Z jego inicjatywy uda o si znaczn cz z nich sprowadzi do Archiwum Prowincji w postaci kopii. Inicjatywa ta by a niezwykle cenna zw aszcza w kontek cie trudno ci w podró owaniu poza granice kraju, jakie nastr czy y dy- rektywy i dzia ania w adz komunistycznej Polski
8.
W roku 1961, kiedy to o. Buba podj obowi zki bibliotekarza i anga owa si w tworzenie Naukowego Ko a Pijarskiego przez kilka miesi cy w archiwum pracowa o. Alojzy Gawlikowski. Wspomnie o nim nale y, gdy to on dokona podzia u zasobu na zespo y rozpo- cz prace nad ich ponownym skatalogowaniem
9.
Wkrótce jednak o. Jan Buba podobnie jak jego nast pcy o. Adam Pitala i o. Gerard Brumirski kontynuowali prac na rzecz powi ksza- nia zasobu, czy to przez w cznie nowych materia ów historycznych czy te pozyskanych orygina ów i kopii dawnych archiwaliów pijar- skich. Trzeba jednak przyzna , e od lat 60-tych XX wieku praca w archiwum koncentrowa a si na próbie jego opracowania m.in.
przez tworzenie spisów i pomocy archiwalnych. Celem ostatecznym mia o by pe ne skatalogowanie zasobu, którego nie uda o im si w pe ni wykona . Drugim wa nym zadaniem jakiego podj li si owi archiwi ci by o kontynuowanie my li stworzenia wokó archiwum swoistego o rodka naukowego, czego pocz tkiem mia o by powsta- nie wspomnianego Naukowego Ko a Pijarskiego. I cho ta inicjatywa o. Buby po jego mieci nie znalaz a kontynuatora to jednak do dzi jednym z g ównych zada archiwistów jest prowadzenie bada histo- rycznych na materia ach zgromadzonych w archiwum
10.
Wskutek wieloletnich wysi ków obecny stan zasobu Archiwum Prowincji liczy ok. 100 mb akt i dzieli si na kilka zespo ów archi-
————
8
G. B r u m i r s k i, Wspomnienie o O. Janie Innocentym Bubie Sch.P..., s. 27.
9
Archiwum i Biblioteka Scholarum Piarum, „Pijarski Biuletyn Naukowy”, R. 2:1961, nr 2 (B), s. 15.
10
A. S z m e r e k, Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów..., s. 89; M. G a d,
Ks. Jan Innocenty Buba Sch.P. – badacz dziejów Zakonu Szkó Pobo nych – Scholae
Piae, Kielce 1998, s. 67 /mgr w zasobie archiwum/; A. S z m e r e k, Przyczynki do
historii Archiwum Prowincji i Biblioteki Starodruków, http://www.pijarzy.pl
/zakon_i_jego_historia/z_pijarskiego_archiwum/przyczynki_do_historii_archiwum
_prowincji_i_biblioteki_starodrukow_d5434_pol.html, dost p 4.12.2015.
walnych – akta prowincji, akta kolegiów, akta dzie zakonnych, schedy oraz zbiory specjalne, akta obce, i kolekcje. Najliczniej reprezentowa- ne s tu akta Prowincji Polskiej, szczególnie tej wspó cze nie istniej - cej, ale te odnajdziemy jednostki archiwalne dotycz ce Prowincji Litewskiej, Galicyjskiej – Wschodniej czy Galicyjskiej – Zachodniej.
Bardzo licznie prezentuj si archiwalia dotycz ce poszczególnych kolegiów. Do najzasobniejszych nale zespo y kolegium krakow- skiego, piotrkowskiego a tak e kolegium w owiczu, w Lidzie. Po- dobnie bogato przedstawia si zasób z punktu widzenia bada nad szkolnictwem pijarskim. Archiwum posiada kilka metrów bie cych akt i ksi g tycz cych si m.in. szko y w Lidzie oraz szkó piotrkow- skich i krakowskich. Licznymi i cennymi pod wzgl dem badawczym
równie Zbiory specjalne oraz Schedy
11.
2. Wybrane cymelia i najciekawsze archiwalia w zasobie Archiwum Prowincji
W ukszta towanym w ten sposób zasobie mo na obecnie odnale wiele interesuj cych jednostek archiwalnych. B to kroniki i ksi gi historyczno-kronikarskie, akta gospodarcze i maj tkowe, administra- cyjno-organizacyjnym, materia y duszpasterskie oraz formacyjne oraz oczywi cie te zwi zane z zasadniczym charyzmatem pijarskim, a wi c szkolnictwem i wychowanie. Obejmuj one swym zasi giem czaso- wym okres od XVI do XXI wieku i cz sto s bezcennym materia em badawczym dla pasjonatów ycia zakonnego i problematyki pijarskiej.
Niektóre z nich posiadaj te wyj tkow warto sentymentaln , jak na przyk ad pokwitowanie realizacji weksla, wystawione w Rzy- mie dnia 26 marca 1636 roku. Dokument posiada dla pijarów niezwy- warto , gdy spisany zosta w asnor cznie przez w. Józefa Kala- sancjusza, za yciela i ówczesnego Genera a Zakonu. Widnieje te na nim jego odr czny podpis. Do dzi niestety nie uda o si ustali jak owo pokwitowanie trafi o do Polski i do zasobu tutejszego Archiwum Prowincji, ale stanowi bezcenna pami tk po wi tym
12.
————
11
A. S z m e r e k, Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów..., s. 93-94; por.
P. K o m o r o w s k i, Archiwum Pijarów w Krakowie, „Analecta. Studia i materia y z dziejów nauki”, R. 3:1994, z. 2, s. 109-122.
12
APPZP, b. sygn. Pokwitowanie weksla spisane przez w. Józefa Klasancjusza w 1636 r., k.1.
Z punktu widzenia bada naukowych nad histori , charyzmatem i yciem zakonnym najcenniejsz i ciesz si najwi kszym zaintere- sowaniem jest wspomniana ju wy ej Matricula Provinciae Polonae Scholarum Piarum obejmuj ca lata 1742-1867. Jest to r kopis opraw- ny w utwardzan , skórzan opraw formatu 22x37 cm. Jednostka ta liczy 390 kart niemal w ca ci zapisanych i ma form tabelaryczn . Opatrzona jest swego rodzaju wst pem pisanym cz ciowo po acinie, a cz ciowo w j zyku polskim. Z jednej strony informuje on lako- nicznie o zawarto ci ksi gi, ale te jest instruuje on u ytkownika jak z niej korzysta . Zawarto ksi gi doceniana jest przez badaczy ro - nych dziedzin, cho g ównie specjalizuj cych si w historii zakonów
szkolnictwa. Pozawala ona ustali nie tylko sk ad personalny Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów w tamtym okresie, ale mo e te do odtwarzania jego dziejów jako takich. Zawiera przede wszystkim podstawowe informacje personalne. Obok imienia i nazwi- ska danego pijara znajdziemy w niej przede wszystkim imi zakonne, a tak e dat urodzenia i wst pienia do Zakonu. Cz sto te podana jest data i miejsce mierci, wyj tkowo tak e data z enia lubów zakon- nych. Na jej podstawie mo na ustali dane dotycz ce istniej cych wówczas kolegiów i szkó pijarskich, w których pracowali wymienieni tam zakonnicy i przedmioty szkolne, których ewentualnie nauczali.
Ze wzgl du na podzia chronologiczny wed ug urz duj cych prze o- onych Prowincji ksi ga ta pozwoli równie ustali kto i w jakim okresie pe ni funkcj Prowincja a w Polsce. Sporadycznie odnaj- dziemy tam jeszcze inne istotne informacje
13. Warto zauwa , e wspomniana wy ej ksi ga mo e by wykorzystana tak e przy prowa- dzeniu bada genealogicznych. Przy czym dla tych e bezcennym uzu- pe nieniem powy szej b zachowane mortuologia. Najstarsze z nich Nomina In hac Domo Defunctorum to r kopis oprawny w skór obej- muje lata 1650-1769 i pisany jest w j zyku aci skim. Bezcennym czyni te ksi takt, ze zaprowadzono j w kolegium podolinieckim, które by o jednym z pierwszych pijarskich domów zakonnych za o- nych na ziemiach polskich. Kolegium to zosta o od czone od Pro- wincji Polskiej na okoliczno pierwszego rozbioru. W archiwum prowincjalnym nie zachowa o si zbyt wiele materia ów po tamtejszej wspólnocie zakonnej tote owo morutuologium jest dla zasobu tego
————
13
APPZP sygn. AP V1/1, Matricula [Provinciae Polonae Scholarum Piarum 1742-
1867], passim.
archiwum wyj tkowo cenn jednostk . Odnosz c si do zawarto ci ksi gi warto zauwa , i podobnie jak inne zachowane tego typu jednostki, zawiera ono nie tylko podstawowe informacje o zmar ych zakonnikach, ale w przypadku bardziej zas onych pijarów znaj- dziemy w nim tak e dosy obszerne nekrologi. Warto przy tym nad- mieni , i wzmiankuje nie tylko o pijarach podolinieckich, ale tak e zmar ych w pozosta ych kolegiach pijarskich na terenie ówczesnej Polski i innych krajów, w których Zakon prowadzi swoje placówki
14. Istotne dla historii pijarów b archiwalia o charakterze historyczno- kronikarskim. W Archiwum Prowincji znajduje si kilka bardzo cen- nych jednostek. Jedn z najstarszych kronik jest Historia Domus Pe- tricoviensis Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Pijarum, oprawna w pó skórek i obejmuj ca histori kolegium piotr- kowskiego za lata 1676-1801. Do najstarszych i bardzo ciekawych nale y Annalium Clericorum Regularium Puperum, obejmuj ce lata 1597-1669. Spisane zosta o przez ówczesnego asystenta generalnego Bernarda od w. Filipa przynale cego do ówczesnej Prowincji Ger- ma skiej w roku 1669. Annalium to r kopis oprawny w skór i liczacy 635 kart. Autor zawar w nim pocz tki historii Zakonu Pijarów, w tym okoliczno ci powstania samodzielnej Prowincji Polskiej. Innym wa dla odtworzenia dziejów pijarskich jednostk przechowywan w Archi- wum Prowincji b dzie Liber Archivi Provinciae Utriusque Galiciae Scholarum Piarum. Zawiera ona mi dzy innymi Brevis collectio de introductis Scholis Piis in Poloniam et earum incremento tam, in hoc quam in inclyto Hungariae Regno, opracowane przez pijara Dominika Choynackiego. Ksi ga ta, oprawna w pó skórek, obejmuje lata 1642-1861 i liczy 154 strony
15.
Warto te pami ta , i istotnym ród em do bada historycznych szczególnie je li chodzi o kwestie maj tkowo-gospodarcze s inwentarze.
Archiwum przechowuje kilka cennych jednostek o takim charakterze.
Jedn z nich jest interesuj cy inwentarz majtku najstarszego kolegium
————
14
APPZP, b. sygn., Nomina In hac Domo Defunctorum [1650-1769], passim.
15
APPZP, sygn., Coll. Petr 48, Historia Domus Petricoviensis Clericorum Regulari-
um Pauperum Matris Dei Scholarum Pijarum, 1676-1801, passim; APPZP Sygn. S6,
Annalium Clericorum Regularium Puperum [1597-1669], passim; APPZP, sygn. S5,
Brevis collectio de introductis Scholis Piis in Poloniam et earum incremento tam,
in hoc quam in inclyto Hungariae Regno, [w:] Liber Archivi Provinciae Utriusque
Galiciae Scholarum Piarum [1642-1861], s. 9-72.
warszawskiego Inventarium Archivi Varsaviensis Scholarum Piarum, zapisywany od 1753 roku. Znajdziemy tam informacje o fundacji ko-
cio a pijarskiego w XVII wieku, ale te zapis dotycz cy okoliczno ci kasaty tego kolegium dokonanym przez zaborc w latach trzydzie- stych XIX wieku. Ten ostatni jest wyj tkowo cenny ze wzgl du bar- dzo szczegó owy opis zdarze maj cych wówczas miejsce. Warto jednostki podnosi równie fakt, i jest jedn z wyj tkowo nielicznie zachowanych po tamtejszym kolegium
16.
Nie mo na pomin tu innych bezcennych dla pijarów archiwaliów jakimi s akta kapitu generalnych czy prowincjalnych oraz akta wizy- tacyjne. Najstarszym r kopisem w tym zakresie s Capitula Generalia 1637-1785. Ksi ga r kopi mienna o charakterze kopiarza oprawna w skór , w której znajduj si postanowienia Kapitu y Generalnej regu- luj ce ca ycia zakonnego we wszystkich prowincjach pijarskich.
Podobne znaczenie maj Visitationes Provincialium za lata 1687-1831 oraz nieco pó niejsza Capitulia provincialia, obejmuj ca lata 1753-1807.
Ksi gi te ró ni si jednak tym od powy szej, e dotycz spraw ycia zakonnego wy cznie w Prowincji Polskiej. Obie oprawne s w pó skórek i podobnie jak ksi ga akt kapitu y generalnej s to r kopisy.
W przypadku ksi gi akt kapitu y prowincjalnej nale y zauwa , i ma ona charakter kopiarza w którym znajdziemy tak e za czone druki m.in. Statuty prowincjalne z 1789 r.
17.
Omawiaj c najcenniejsze jednostki archiwum prowincjalnego pija- rów polskich nie nale y pomija tych odzwierciedlaj cych realizacj charyzmatu zakonnego jakim jest wychowywanie i edukacja m odzie y.
Spo ród licznie zachowanych materia ów niezwyk warto historycz- w tym zakresie ma ksi ga Liber Decretorum de diligentia Professo- rum et Magistrorum Scholarum. Jest to r kopis oprawny w pó skórek, obejmuj cy lata 1742-1801. Ma charakter kopiarza i jest zapisana jest w j zyku aci skim. Znajduj si tam kopie dekretów stanowi cych o obsadzie personalnej szkó pijarskich. Podzielona jest chronologicznie i rzeczowo wed ug poszczególnych kolegiów. Obok nazwisk pijarów
————
16
APPZP, b. sygn. Inventarium Archivi Varsaviensis Scholarum Piarum, passim.
17
APPZP, sygn. Coll. Cracov.10, Capitula Generalia 1637-1785, passim; APPZP, sygn. Coll. Petr. 5, Visitationes Provincialium (1687-1831), passim; APPZP, sygn.
Coll. Petr. 4, Capitulia provincialia (1753-1807), passim.
cych prefektami b nauczycielami w poszczególnych szko ach zwiera tez informacje jakich przedmiotów nauczano
18.
Nie wypada równie pomin innych cennych r kopisów takich jak Ksi ga Raportów do Szko y G ównej o Dyrektorach i Uczniach Szkó Piotrkowskich zacz ta w Marcu Roku 1782 oraz Ksi ga Szkó Woie- wodzkich Piotrkowskich Scholarum Piarum. Oba r kopisy oprawne w pó skórek s bezcennym materia em do bada nad szkolnictwem Polskim, a w szczególno ci pijarskim osiemnastego wieku
19.
Przy okazji omawiania piotrkowskich szkó pijarskich nie sposób nie wspomnie o r kopisie, podobnie jak powy sza oprawnym w pó skó- rek, maj cym znamiona kroniki szkolnej. Jest o Ksi ga ro nych dzien- nych dziejów i przypadków. Zapis w j zyku polskim rozpocz to w 1782 roku, natomiast zako czono w roku 1816. Istotne jest, i obok informa- cji dotycz cych samej szko y zawiera szereg zapisków o wydarzeniach w maj cych miejsce zarówno w Rzeczpospolitej jak i Europie
20.
Do dziejów szkolnictwa znajdziemy jeszcze wiele innych cennych jednostek archiwalnych, które mo na wykorzysta w badaniach nau- kowych. W ród nich do interesuj co prezentuj si popisy szkolne, w których obok informacji o uczniach czy te nauczycielach znaj- dziemy cz sto ro nego rodzaju rozprawy wiadcz ce o poziomie ów- czesnej my li naukowej. Jednym z ciekawszych jest Popis publiczny uczniów szko y wojewodzkiey xx. Pijarów w Piotrkowie. Druk ten wy- dany zosta w drukarni pijarskiej w Warszawie w 1830 roku. Jest on o tyle wyj tkowy, e zawiera obszerny opis dziejów tamtejszego ko- legium i szko y, a co wa niejsze bardzo dobrze zachowany rysunek przedstawiaj cy widok na owo kolegium autorstwa jednego z uczniów ówczesnej klasy szóstej Tutusa Jankowskiego. Jest to o tyle cenna jednostka, ze trudno dzi odnale dawne druki tak szczegó owo trak- tuj ce o dziejach poszczególnych kolegiów pijarskich istniej cych w tamtych czasach. Najbardziej warto ciowe natomiast dla badaczy szkolnictwa pijarskiego b Juventus Regii Gimnasii Podoliniensis
————
18
APPZP, sygn. Coll. Petr. 13, Decretorum de diligentia Professorum et Magistro- rum Scholarum [1742-1801], passim.
19
APPZP, sygn. Coll. Petr. 23, Ksi ga Raportów do Szko y G ównej o Dyrektorach i Uczniach Szkó Piotrkowskich zacz ta w Marcu Roku 1782, passim; APPZP, sygn.
Coll. Petr 22, Ksi ga Szkó Woiewodzkich Piotrkowskich Scholarum Piarum, passim.
20
APPZP, sygn. Coll. Petr. 24, Ksi ga ro nych dziennych dziejów i przypadków
[1782-1816], passim.
apud Scholas Pias. W archiwum przechowywane jest zaledwie pi takich jednostek, pochodz cych z pierwszej po owy XIX wieku.
Archiwalia te s tym bardziej cenne, e nale do wyj tkowo nielicz- nej spu cizny po dzia alno ci pijarów z kolegium w Podoli cu, pozo- staj cej w zasobie Archiwum Prowincji
21.
3. Podsumowanie
Prezentowany zasób archiwum prowincjalnego ze wzgl du na sw ró norodno stwarza znakomite mo liwo ci prowadzania rozleg ych bada w ró norakich dyscyplinach naukowych. Wnioskuj c z wymie- nionych powy ej jednostek najobszerniejszy materia ród owy od- najd tu pasjonaci zakresie historii Zakonu, duchowo ci kalasantyj- skiej, pedagogiki jak równie historii nauczania i wychowania.
W tym e archiwum przechowywane s tak e interesuj ce archiwalia dla specjalistów w dziedzinie nauk pomocniczych historii w tym mi - dzy innymi genealogii czy archiwoznawstwa. Wiele cennych jedno- stek aktowych pozwoli jednak na przebadanie tego zasobu tak e pod
tem historii sztuki i architektury jak równie szeroko poj tej kultury.
Niezb dne materia y do bada odnajd w archiwum tak e osoby zaj- muj ce si dziejami religii i duszpasterstwa, obyczajowo ci i j zyko- znawstwem. Nie nale y zapomina , e znaczna cz tego zasobu mo e by pomocna dla specjalistów z zakresu biografistyki.
Archiwi ci odpowiedzialni za kszta t zasobu Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów do yli wielu stara , by zgromadzi zasób
cy odzwierciedleniem wielowiekowej dzia alno ci pijarów na rzecz polskiej szko y, wychowania, czy te religijno ci i kultury. Ich mozolna praca doprowadzi a wi c do zgromadzenia i opracowania licznych materia ów historycznych, które po dzi dzie nie zosta y jeszcze w ca ci wykorzystane. Mog wi c s kolejnym pokole- niom jako doskona y warsztat naukowy. Nale y przy tym zauwa
e wspomniane archiwum historyczne ma charakter otwarty. Wydaje si wi c, e zasób ma szanse stwarza dalsze i by mo e coraz nowsze kierunki studiów nad dziejami pijarów i naszego regionu.
___________
————
21
