EUROPEJSKI SYSTEM OPISU KSZTAŁCENIA JĘZYKOWEGO A KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE W WOJSKU
Kształcenie językowe słuchaczy szkół wojskowych powinno dążyć do większej unifikacji z przyjętymi standardami dla szkolnictwa cywilnego. Stąd zajęcia z języków obcych powinny być ukierunkowane na osiągnięcie dwóch celów. Po pierwsze, powinny przygotowywać podchorążych do egzaminów ze znajomości języków obcych określonych wytycznymi STANAG 6001. Po drugie, programy nauczania języków obcych powinny być tak zmodyfikowane, aby słuchacze, opuszczając szkoły oficerskie, otrzymywali zaświadczenie o stopniu znajomości języka w skali rozpoznawanej w instytucjach edukacyjnych nie tylko w Polsce, ale i w całej Unii Europejskiej. Wreszcie należałoby umożliwić studentom, wstępującym w mury uczelni wojskowych, zapisywanie się do grup językowych dzielonych według punktów zdobytych podczas nowej matury, którą absolwenci szkół średnich będą zdawać począwszy od kwietnia 2005 roku.
Większość uczelni cywilnych pracuje nad wprowadzeniem Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego zalecanego przez Radę Europy. Szkoły oficerskie, wychodząc naprzeciw wymogom nowej rzeczywistości edukacyjnej w Polsce po naszym przystąpieniu do Unii Europejskiej, powinny również rozpocząć przygotowania do wprowadzenia tego systemu. Ponieważ współczesny słuchacz szkoły wojskowej jest bardziej otwarty na współpracę ze środowiskami cywilnymi, to jego kompetencje powinny być czytelne nie tylko dla osób zaangażowanych w życie wojska. Wiadomo jednocześnie, że system oceniania poziomów kompetencji językowej, który funkcjonuje w wojsku, nie jest czytelny dla środowisk poza wojskowych. Dzięki zaadoptowaniu wspomnianego Systemu Opisu Kształcenia kompetencje językowe słuchaczy wojskowych mogłyby być rozpoznawane nie tylko w pozostałych instytucji edukacyjnych w Polsce, ale również w placówkach w całej Unii Europejskiej. Będzie to już niedługo odgrywało znaczną rolę, kiedy podchorążowie będą chcieli podejmować naukę w uczelniach cywilnych oraz kiedy absolwenci wyższych szkół cywilnych będą przyjmowani do rocznych szkół oficerskich.
Poniżej przedstawiam ogólną charakterystykę wprowadzanego systemu.1
Przede wszystkim różnorodność języków i kultur w Europie jest według Rady Europy cenną wartością, którą należy pielęgnować. Główny wysiłek edukacyjny krajów członkowskich powinien, więc być skierowany na wykorzystanie tej różnorodności w celu wzajemnego głębszego zrozumienia i wzbogacania kulturowego. Dlatego też, prowadząc własną niezależną politykę edukacyjną kraje członkowskie powinny dążyć do większej spójności działań.
Według Rady Europy jednym z podstawowych celów poznawania języków nowożytnych jest:
- propagowanie wzajemnego zrozumienia i tolerancji, szacunku dla tożsamości i różnorodności kulturowej poprzez skuteczną komunikację między narodami;
- pielęgnowanie i rozwijanie bogactwa i zróżnicowania europejskiego życia kulturalnego przez szerszą wzajemną znajomość języków narodowych i regionalnych, także tych rzadziej używanych i nauczanych;
1 Wszystkie zaprezentowane informacje pochodzą z oficjalnej informacji zamieszczonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu na stronie www.menis.gov.pl; Polska wersja Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego została opracowana na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu przez zespół utworzony przez redakcję czasopisma „Języki Obce w Szkole”.
- zapewnienie możliwości stałego rozwijania umiejętności porozumiewania się ponad barierami językowymi i kulturowymi, uwzględniając potrzeby wielojęzycznej i wielokulturowej Europy.
W związku z powyższym, Rada Europy zaleca promowanie takich metod nauczania języków, które kształcą niezależność w myśleniu, ocenie i działaniu w połączeniu z umiejętnością sprawnego i odpowiedzialnego funkcjonowania w życiu społecznym. Rada Europy sugeruje stąd takie metody nauczania i uczenia się, które rozwijałyby postawy, wiedzę i umiejętności pozwalające zarówno młodszym, jak i starszym uczącym się na bardziej samodzielne myślenie i działanie, a także na większą odpowiedzialność i współpracę z innymi ludźmi.2 Ponadto podstawą określenia celów szeroko rozumianej edukacji powinny być indywidualne potrzeby uczących się i ogólne potrzeby społeczne, zadania i działania, jakie muszą uruchamiać, by te potrzeby realizować oraz kompetencje i strategie, jakie muszą w tym celu wypracować.3 W procesie nauczania wykształcenie powyższych kompetencji wymaga stawiania studentom zadań językowo-poznawczych, które powinny kształtować kompetencje ogólne i lingwistyczne. Zadania powinny stanowić ambitne, lecz wykonalne wyzwanie, angażujące studentów w sensowną komunikację.
Istotne jest również, aby zadania umożliwiały studentom wypracowanie umiejętności przetwarzania danych, tj. radzenia sobie z wieloetapowymi działaniami poznawczymi o charakterze konkretnym lub abstrakcyjnym, oraz dostosowania umiejętności analitycznych do wymogów danego zadania i wiązania ze sobą poszczególnych etapów zadania.4 Student musi nabierać przede wszystkim umiejętności praktycznych rozumianych jako wiedza proceduralna, tj. stosowanie posiadanej wiedzy deklaratywnej.
Celem polityki edukacyjnej Rady Europy jest także wykształcenie obywatela Zjednoczonej Europy żyjącego w wielokulturowym społeczeństwie i wychowywanego międzykulturowo, tzn. respektującego zachowanie i poszanowanie prawa ludzi do odmienności kulturowej, ale i jednocześnie świadomego swojej tożsamości.
Postuluje się również podniesienie jakości nauczania języków obcych i ujednolicenie wymagań określających konkretne poziomy biegłości językowej, tak by dyplomy i zaświadczenia wydawane w jednym kraju były czytelne w pozostałych krajach. Ułatwi to mobilność w europejskim obszarze edukacyjnym i na rynku pracy.
Dokument Common European Framework of References for Languages: learning, teaching, assesment -Europejski System Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie, jest wyrazem praktycznej realizacji polityki językowej Rady Europy.
Jest to efekt wieloletnich prac badawczych prowadzonych przez grupy wybitnych ekspertów z państw - członków Rady Europy. Promuje on różnojęzyczność i kompetencję interkulturową w kształceniu językowym, co stanowi przełom w określaniu celów edukacji językowej. Stąd nie jest najważniejsze osiągnięcie „perfekcji” w jednym lub kilku językach, czyli dążenie do idealnego wzorca „rodzimego użytkownika”, lecz o promowanie umiejętności komunikowania się i podkreślanie znaczenia umiejętności cząstkowych, na przykład wypowiadania się w jednym języku a rozumienie w innym. Natomiast różnojęzyczność różni się od powszechnie znanej wielojęzyczności, określającej znajomość kilku języków przez daną osobę. Mianowicie różnojęzyczność obejmuje kolejne doświadczenia językowe i kulturowe uczących się języków obcych. Pojęcie różnojęzyczności wskazuje na fakt, iż doświadczenia językowe nie są gromadzone w
2 Europejski System Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie. Warszawa 2003, s. 8
3 Ibidem, s. 115
4 Ibidem, s. 136-139
postaci odrębnych modułów, lecz składają się na jedną całościową kompetencję komunikacyjną, w której wszystkie te doświadczenia i języki wzajemnie się przenikają i uzupełniają.5 Rada Europy zachęca również wszystkich odpowiedzialnych za organizację kształcenia do korzystania w edukacji językowej z analizy potrzeb, możliwości, motywacji i uwarunkowań osobowościowych uczących się. Na przykład każdy nauczyciel powinien sformułować odpowiedzi na poniższe pytania w celu dostosowania programu nauczania do indywidualnych potrzeb jego grupy:
1. Do czego uczący się będą potrzebowali nowego języka?
2. Czego należy ich w związku z tym uczyć?
3. Kim są uczący się: wiek, płeć, wykształcenie, środowisko?
4. Jaką wiedzę, umiejętności i doświadczenie posiadają uczący się?
5. Jaki dostęp mają uczący się do podręczników i innych materiałów (słowników, podręczników gramatyki), pomocy audiowizualnych, komputerów i oprogramowania?
6. Ile czasu mogą (lub chcą) poświęcić na naukę?6
To nowe podejście do nauczania i uczenia się postrzega uczących się jako „jednostki społeczne”, tj. jako członków określonego społeczeństwa, mających do wykonania pewne zadania językowe i nie tylko, uwarunkowane kontekstem środowiskowym i sytuacyjnym.
Europejski System Opisu Kształcenia Językowego szczegółowo określa zakres wiedzy, sprawności i umiejętności wymaganych na poszczególnych poziomach biegłości językowej. Rada Europy wyszczególnia sześć poziomów kompetencji językowej, które opierają się na powszechnie stosowanym do tej pory systemie, tj. poziom podstawowy, średnio zaawansowany lub samodzielny, zaawansowany lub płynny. Poziom podstawowy znajomości języka oznaczany jest symbolami A1 i A2; poziom samodzielny to B1 i B2, i wreszcie poziom płynny to C1 i C2.7 Każdemu z tych poziomów nadano imię i tak poziom A1 określa się mianem Breakthrough, A2 - Waystage, B1 - Threshold, B2 - Vantage, C1 - Effective Operational Proficiency, C2 - Mastery. Poniższa tabela charakteryzuje każdy z wyżej wymienionych poziomów.8
Tabela nr 1. Poziomy znajomości języków obcych.
Pozio
m Charakterystyka
A1
Osoba rozumie powszechnie stosowane wypowiedzi z języka codziennego i podstawowe wyrażenia związane z załatwianiem powszechnych zadań; potrafi przedstawić siebie i innych; potrafi zadać i odpowiadać na pytania związane z życiem prywatnym, np. adres zamieszkania, znajomi, posiadanie przedmiotów; potrafi zareagować w sytuacji językowej pod warunkiem, że jego rozmówca mówi wolno i wyraźnie i jest przygotowany do tego, aby w razie potrzeby udzielić pomocy.
5 Ibidem, s. 16
6 Ibidem, s. 8
7 Eksperci Rady Europy sugerują możliwość wyróżniania podpoziomów w powyższej klasyfikacji w zależności od potrzeb danej instytucji edukacyjnej.
8 Tłumaczenie informacji zawartych na oficjalnej stronie Rady Europy poświęconej Europejskiemu Systemowi Opisu Kształcenia Językowego: www.coe.int
Pozio
m Charakterystyka
A2
Osoba rozumie zdania i wyrażenia często używane w najbardziej ważnych sytuacjach językowych, np. podstawowe informacje o sobie i swojej rodzinie, zakupy, geografia, zatrudnienie; potrafi komunikować się w ramach prostych, rutynowych zadań, wymagających nieskomplikowanej i otwartej wymiany informacji na znane tematy;
potrafi opisać prostymi słowami swoje pochodzenie, bezpośrednie otoczenie i tematy związane z nagłymi potrzebami.
B1
Osoba rozumie główne myśli zawarte w jasno sformułowanych wypowiedziach na tematy powszechnie omawiane w środowisku pracy, szkole czy podczas wypoczynku; radzi sobie pod względem językowym w większości sytuacji, które mogą pojawić się podczas podróżowania po danym obszarze językowym; potrafi ułożyć spójną wypowiedź na tematy powszechnie omawiane lub, które stanowią przedmiot jego zainteresowań; potrafi opisać swoje doświadczenia, wydarzenia, marzenia, nadzieje i ambicje, oraz krótko podać powody swoich opinii i planów.
B2
Osoba rozumie główne założenia skomplikowanych tekstów, w tym również tych na skomplikowane lub techniczne tematy; potrafi nawiązać interakcję językową z pewną dozą płynności i spontaniczności; potrafi stworzyć jasny, szczegółowy tekst na temat szerokiej gamy zagadnień; potrafi wytłumaczyć swój punkt widzenia w kwestiach o istotnym znaczeniu, podając wady i zalety różniących się stanowisk.
C1
Osoba rozumie treść szerokiej gamy dłuższych tekstów, wymagających bardzo dobrej znajomości języka; potrafi rozpoznać ukryte znaczenia; wyraża się w sposób płynny i spontaniczny bez potrzeby nadmiernego szukania wyrażeń; używa języka w sposób efektywny i dostosowany do realizacji celów zawodowych, towarzyskich czy akademickich; potrafi stworzyć jasny, dobrze skonstruowany i precyzyjny tekst na skomplikowane tematy, wykazując się przy tym znajomością zasad układania tekstów i elementów wspomagających spójność wypowiedzi.
C2
Osoba rozumie z łatwością wszystko to, co usłyszy lub przeczyta; potrafi streścić informacje pochodzące z różnych źródeł mówionych i pisanych; potrafi zrekonstruować przebieg argumentacji w spójny sposób; potrafi w płynny, precyzyjny i spontaniczny sposób wyrazić się, oddając sytuacyjne niuanse znaczeniowe;
Poniżej prezentuję również poziomy znajomości języka angielskiego według Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego w stosunku do istniejących egzaminów organizowanych przez Uniwersytet Cambridge.9
9 Informacja zawarta na stronie internetowej: www.cambridge-efl.org/exam/
Rysunek nr 1. Poziomy znajomości języka angielskiego wg ESOKJ w stosunku do istniejących egzaminów organizowanych przez Uniwersytet Cambridge.
Porównując system opisu kształcenia językowego proponowanego przez Radę Europy z poziomami kompetencji językowej obowiązującymi w Sojuszu Północnoatlantyckim można by było powiedzieć, iż poziom pierwszy według STANAG 6001 odpowiada biegłości na poziomie A2, poziom drugi odpowiada kompetencji B1, poziom trzeci to B2, a poziom czwarty to proponowana kompetencja C1.
Polska, podobnie jak prawie wszystkie kraje w Europie, realizuje również projekt zatytułowany: Europejskie Portfolio Językowe postulowany przez Europejski System Opisu Kształcenia Językowego jako narzędzia promowania wspomnianej powyżej koncepcji różnojęzyczności i różnokulturowości. Europejskie Portfolio Językowe umożliwia, bowiem porównywanie procesu kształcenia i umiejętności językowych, nabytych w różnych systemach edukacyjnych w kraju i zagranicą na różnych poziomach nauczania. Portfolio Językowe jest obecnie stałym elementem towarzyszącym nauce języków obcych w krajach należących do Unii Europejskiej. Stanowi ono swoisty „życiorys” czy dziennik, obejmujący wszystkie doświadczenia związane z nauką różnych języków, z którymi osoba ucząca się ma do czynienia w ciągu całego życia. Portfolio stanowiłoby również zapis doświadczeń językowych studenta, które dotychczas nie były uznawane i nie podlegały ocenie, np. udział w pracach koła teatralnego wystawiającego sztuki w języku obcym, pisanie artykułów do gazetki szkolnej, czy udział w konferencjach, których językiem oficjalnym był język obcy. Szczegółowy opis doświadczeń językowych nie tylko ułatwia zmianę szkoły, ale także ułatwia dostęp do europejskiego rynku pracy. Wdrażanie Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego i Europejskiego Portfolio Językowego jest procesem, który także ma wpływ na polski system kształcenia językowego. Dokumenty te niewątpliwie wspierają aktywne metody nauczania oraz wspomagają autonomię osoby uczącej się w systemie formalnym i nieformalnym.
Europejskie Portfolio Językowe, towarzysząc uczącemu się przez całe życie umożliwia przejęcie pełnej odpowiedzialności za proces uczenia się.
Podsumowując, po wstąpieniu Polski do NATO znajomość języka obcego przez kadrę zawodową Wojska Polskiego jest jedną z podstawowych wymaganych umiejętności. Od
żołnierza wymagane jest komunikowanie się z sojusznikami w stopniu pozwalającym na sprawne współdziałanie podczas ćwiczeń oraz działań w ramach operacji pokojowych czy podczas wykonywania swoich obowiązków służbowych na terenie macierzystej jednostki.
Stąd szkoły oficerskie nie tylko muszą pomagać podchorążym wypracowywać coraz większą kompetencję językową, potrzebną do wypełniania stawianych im zadań, ale jednocześnie powinny pomóc im się odnaleźć w nowej rzeczywistości poza murami szkoły czy obrębem jednostki. Postulaty i gotowe scenariusze proponowane przez Europejski System Opisu Kształcenia Językowego mogą znacznie ułatwić i przyśpieszyć ten proces.
