Kordian pod baldachimem

Alina Kowalczykowa

Kordian pod baldachimem

Alina Kowalczykowa

Kordian w „szpitalu w aryjatów ”

W ątpliwości

Kordian pod baldachinem

J eśli nie zw aryjował ten żołnierz ... [rozisitrzelać...

(Kordian. Akt III scena V)

M iejscem sceny następ nej jest „szpital w a ry ja tó w ” . Sądząc z przytoczonych w yżej słów cara, K o rd ian zn a jd u je się w nim n a o bserw a­ cji. Od opinii lekarza, czy jest obłąkany, czy też nie­ doszły zam ach n a cara b y ł zam ysłem człow ieka n o r­ m alnego, zależy d ecy zja co do jego dalszych losów. P oniew aż ak cja d ra m a tu toczy się w W arszaw ie w roiku 1828, więc „szpitalem w a ry ja tó w ” poeta mógł nazw ać tylk o p row adzony przez b o n ifra tró w zakład p rz y klaszto rze św. J a n a Bożego. Nie b yło w tedy w W arszaw ie -innego szpitala d la chorych um ysłow o m ężczyzn. Obok „o błąkanych” , „ep ileptyk ów ” i „po­ k ą san y c h ” k ierow ano do niego tak że ludzi p o d ejrza­ n y ch o sym ulację. S y tu acja K ordian a nie b y łab y za­

tem n a ty m tle w yjątk o w a.

A jed n ak w zbudza w ątpliw ości. P roblem atyczn e bo­ w iem , czy rzeczyw iście do „szpitala w a ry ja tó w ” — ja k to m a m iejsce w Kordianie — b y łb y skierow an y podchorąży, sk azan y przez sam ego cara n a p rzy ­ m usow ą izolację, czy w łaśnie od b o n ifra tró w w y­ m agano b y diagnozy o jego poczytalności um ysło­

137 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

P rzed e w szystkim dlatego problem atyczne, że od d aw na ju ż zakład św. Ja n a Bożego nie cieszył się

zaufaniem n a w e t jako in sty tu cja opiekuńcza: „W pierwszej połow ie ubiegłego stulecia sprawowali się za­ konnicy niezbyt przykładnie, nierzadko wracali pijani do instytutu sam i lub w asyście policji, częstokroć kwestowali bez odpowiednich uprawnień i obracali zebrane pieniądze na własny użytek, wychodzili ze szpitala bez zezwolenia przełożonych, pisali anonimy do władz zaborczych na swych przełożonych o tern, jak to chorzy w’ szpitalu są źle żywieni, chodzą >nago, boso i w brudnej bieliźnie, sypiają w nie opa­ lanych m ieszkaniach itd. W tymże czasie, bo w roku 1842nim dozór cmentarny błaga iZarząd szpitala Jana Bożego, by przesyłał swych zmarłych m ożliwie w czesnym rankiem , by­

li oni 'bowiem przywożeni na cmentarz nadzy i bez tru­ mien; nic dziwnego, że chowanie zmarłych w takim stanie w yw oływ ało słuszne oburzenie wśród zgromadzonej przy­ godnie na Powązkach publiczności” 1.

W spom nijm y m arginalnie, że nie był to pierw szy z atarg b raci z w ładzam i m iejskim i o chow anie nie­ boszczyków; ju ż w ro k u 1674 „w ładze m unicypalne proszą braci dobrotliw ych, by staran n iej grzebali sw ych zm arłych, gdyż przechodni rażą w ystające z ziemi nogi i ręce nieboszczyków ” 2.

Jalk się zdaje, o kres najgłębszego u pad k u zakładu przyp adł w łaśnie n a początek w ieku XIX. Szpital funkcjonow ał od w ieku XVII; początkowo obliczany był tylko n a 8 chorych, w 'tym tak że obłąkanych 3. Po dw uk rotn ych zm ianach zakonnicy uzyskali loka­ lizację p rz y obecnej u lic y B onifraterskiej, gdzie od­ budow any po ostatniej wojnie budynek znajduje się do dzisiaj. P o rozbudow ie gm achu w 1760 r. czynio­ 1 T. Łapiński: Szpital Jana Bożego. 200-letni jubileusz 1728—

1928. W arszawa !1028, s. 26j

2 Ibidem, s. 1-1. *

3 Brak jest opracowania monograficznego dziejów szpitala bonifratrów. Dane szczegółowe zawarte w różnych źródłach są często niedokładne. Stąd powtarzają się, naw et w opraco­ waniach najnowszych, informacje mylące, np. stwierdzenie, że od początku w zakładzie opiekowano stię 8 obłąkanymi, stąd rozbieżność w określaniu liczby łóżek na sali zbioro­ wej.

Grzebanie umarłych

138 Lekarz-zakomnik Pascal Szpital U jazdow ski „Łańcuchami powiązani w aryjaci”

n o w ysiłki o u trz y m a n ie zakładu n a przy zw o itym po­ ziom ie — opiekow ał się chorym i lek arz-zakonnik Pascal, w la ta c h 1790— 1793 zatru d n io n y był u bo- n ifa tró w L udw ik P erzyn a, znany doktor i autor k ilk u p o p u larn y c h podręczników w iedzy lek arskiej. Od 1795 ro k u zakonnicy opiekow ali się w yłącznie chory m i um ysłow o; m niej w ięcej od tego czasu d a­ tu je się w y raźn e obniżenie poziom u zakładu.

Toteż, gdyby z ra c ji spisku koronnego zaszła p o trze­ ba zbadania poczytalności jakiegoś podchorążego, car raczej w ysłałby go do szp itala Ujazdowskiego, p rze­ znaczonego dla w szystkich chorych żołnierzy i po d­ oficerów poniżej stop n ia ro tm istrz a z p u łk ó w pol­ skich i rosyjskich. K ordian, jako w ojskow y, w spo­ sób n a tu ra ln y pow inien w n im się znaleźć. O ty m szp italu książę K o n stan ty był dobrego m niem ania. W zw iązku z częsitymi w izytam i osób z jego św ity u m ian o tam stw orzyć pozory porząd k u i sum iennego zajm ow ania się chorym i. Hairro H arring , poeta-cu- dzoziem iec w w ojskow ej służbie rosyjsk iej, u jaw n iał ich iluzoryczność: „W szystkie sale i k o ry ta rze w U jazdow ie, k tó ry W ielki K siążę K o n stan ty czasami odw iedzał, b yły b ard zo czyste i porządne; n ato m iast łazienki, k u ch n ie itd. p rzek raczały najgłębsze dno św iń stw a” 4.

* * *

Słow acki jed n ak skierow ał K or­ d iana — jako chorego um ysłow o — do b onifratró w . O to zaś in fo rm a c ja p rze d p rzebiegającą w „szpitalu w a ry ja tó w ” sceną VI ak tu III: „W idać (klatki, w k tó ­ ry c h siedzą łańcucham i pow iązani w ary ja d , niek tó ­ rz y chodzą w olno. — K ordian leży n a łóżku w go­ rączce. 'Dozorca szp italu. — D oktor obcy” .

A k cja dzieje się, ja k widać, w ja k ie jś sali zbiorow ej, 4 H. Harring: Wspomnienia z pobytu w szpitalu U ja zd o w ­

s k im w roku 1829. Opraic. i tłum . Zygm unt Kolankowski.

139 K O R D I A N P O D B A L D A C H IN E M

obszernej, jeśli są w niej łóżka, chorzy spacerujący, sto ją k la tk i z pow iązanym i w ariatam i. Czy znalazłby się dlla tak ie j sali auten ty czn y odpow iednik u boni­ fratrów ?

B yła ito pew nie tzw. sala św. J a n a Bożego, określana przez późniejszych lek arzy ja k o „praw dziw a ozdoba zakładu” . Z budow ana i w yposażona w ro k u 1760 z fu n dacji w ojew ody ruskiego, księcia A ugusta A lek­ sa n d ra C zartoryskiego, m ieściła 36 łóżek; C zartory ­ ski (ufundował wówczas także k ilk a oisobnych kom ó­ re k dla chorych „gw ałtow nych”. O to w ygląd sali zbiorow ej, n a k tó rej pow inien znajdow ać się K or­ dian:

„(...) sklepioną jest w wysokości drugiego piętra, a podłogę m a z desek sosnowych a kształtem przypomina dwa ram io­ na kąta prostego i stanowi róg frontowy od ulicy Bonifra- temskiej i Koniwiiktorlslkiej,, oświetloną jest na przestrzał za pomocą dwunastu okien wielkich i szerokich, umieszczonych w wysokości Igo piętra. Sala ta przeznaczona na sypialnię 36 obłąkanych spokojnych; łóżka w iniej mocno zbudowane z drzewa dębowego, kształtem swym podobne do francu­ skich ‘tj. że nad każdym z niich wznosi się na czterech pod­ porach rodzaj baldachimu albo nakrycia także z drzewa dę­ bowego, a po stronach osłonione są firankami. Na każdym z tych baldachinów przytwierdzona jest figura z tegoż drze­

wa wyrzeźbiona, m ająca stanowić wyobrażenie różnych św iętych Pańskich uważanych za patronów domowych” 5. Na takim w łaśnie łożu — z „baldachinem ” , fira n k a ­ mi, w yrzeźbioną fig urą św iętego pańskiego — m u ­ siał u b o n ifra tró w leżeć K ordian.

M usiał — poniew aż Słow acki um ieścił go n a sali zbiorow ej. W rzeczyw istości, jeśli n aw et podchorąży tra fiłb y do bonifratrów , to raczej n ie do tej sali, przeznaczonej dla pospólstw a, a w llatach nieco póź­ niejszych — dla „obłąkanych 4-ej klassy” . B yły bo­ wiem ju ż Wtedy u b o n ifratró w tzw. pokoje dla pen-5 A. Rothe: Opis szpitala świętego Jana Bożego w Warszawie,

czyli zakładu dla m ę żczyzn dotkniętych cierpieniem u m ysło­ w y m . W: R y s histo ryczno-sta tystyczny szpitali i innych z a ­ kładów dobroczynnych w Królestwie Polskim. T. I. Warsza­

w a 1872, s. 8.

Łóżka z baldachinami

Obłąkani 4-te‘j klassy

sjonariuszy, w k tó ry c h lokow ano chorych zam ożniej­ szych. Osobno um ieszczano także — bodaj ju ż w te d y — pod ejrzan y ch o sym ulację. Ze względu n a specy­ ficzny rodzaj sp raw y i n a wagę w ięźnia K ordian b ył­ by praw dopodobnie tak w łaśnie izolowany.

W sali, w k tó rej m iał leżeć, Słow acki um ieścił także „klatki, w k tó ry ch siedzą łańcucham i pow iązani w a- ry ja c i”. W historii szp itala 'bonifratrów n ig dy ich tam n ie było. B yły tylko osobne cele d la chorych gw ałtow n y ch — i dla „zanieczyszczających się” . K o­ m ó rek ty c h jed n a k „ k la tk a m i” nigdy nie nazyw ano

i n ie m iały n a w e t bezpośredniego połączenia z salą zbiorową. Nie b y ły z n iej widoczne, nie m ogły u d e­ rzać w oczy wchodzącego do sali D oktora.

Mimo to pojęcie k latk i, w k tó re j trz y m a się w aria­ tów, znalazło się w tekście nie bez kozery.

Słow acki m ógł przypadkow o zasłyszeć o w yglądzie zakładu dla ko b iet obłąkanych, k tó ry znajdow ał się p rz y szpitalu D zieciątka Jezus. Istn iał n a pew no ju ż od ro k u 1804, a w aru n k i, p a n u ją c e tam w pierw szych dziesiątkach la t X IX w., były koszm arne — i m a-Koszmarn.de lownicze:

1 , . „ „(•••) środek był jedną Salą, długa na łokci 40, szeroka 10, malowniczo? , . . , . , , ° ,

przy ścianach porotouone były Oddziały czyli m ałe pokoiki, zam ykane z w ewnątrz sali ogólnej i drzwiami zrobionymi z bali, co w szystko było podobne do klatek w menażerii zwierząt używanych. W tych klatkach .mieszczono gw ałtow ­ ne, krzykliw e i nieczyste, a w szystko było mieszaniną pła­ czu, krzyku, śm iechu, śpiewu, tańca, obrazem okropnego chaosu, i to trw ało lat kilka” 6.

Nie ty lk o jed n ak p rzez „lat k ilk a ”, ale przez długi czas a rc h ite k tu ra tej sali nie uległa zasadniczym zm ianom . Podobne w rażenie m u sia ła spraw iać i w okresie, gdy był w W arszaw ie Słowacki, jeśli jeszcze w 1868 r. R othe w spom ina, że p o dw u stro n ach ko­ ry ta rz a „ zn ajd u je się dla epileptyków 8, a dla obłą­ kanych 6 m ałych pokoików (komórek), m ających po 6 B. Frydrych: O chorobach umysłowych. Warszawa 1845, s. 95.

141 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

5 łokci szerokości, 41/2 łokci wysokości i m niej w ię­ cej 6 łokci długości. Pokoiki te są oddzielane od sie­ bie zw yczajną ścianą z desek, ze stro n y zaś korytarza przegrodzone są palisadnikiem w kształcie sztachet, co nadzw yczaj nieprzyjem n e sp raw ia w rażenie, p rzy ­ pom inając Maitki, jakie zw ykle w m enażeriach w i­ dzim y” 7.

B yła więc podstaw a realn a dla w prow adzenia k la ­ tek do w izji szp itala w ariatów . Lecz i sam i bon ifra­ trzy stw a rz a li podstaw y do podobnego tw ierdzenia. S tan isław Chom ętow ski, późniejszy lekarz i h istoryk zakładu, pisał:

„I u nas w Warszawie w szpitalu św. Jaina Bożego za cza­ sów zarządu tegoż przez braci miłosierdzia pospolicie boni­ fratrami zwanych, pokazywano obłąkanych za pieniądze, n i­ by dzikie zwierzęta. Przedstawienie było rzadsze, bo od­ bywało siię tylko raz na rok, w drugi dzień św iąt Wielkiej Nocy, czyli na tak zwany Emaus. Ta rzadkość widowiska w yw ierała w pływ wieilki na rozciekawienie publiki, która tłum nie się zbierała, aby za niewielką zapłatę zobaczyć w a ­

ry atów, jak pospolicie u nas cierpiących na umyśle nazy­

wają. Chorzy pom ieszczeni w klatkach drewnianych, cały dzień b yli w ystawieni na pośmiewisko i prześladowanie ze strony publiki. Tu dodać winienem , 'iż naoczni świadkowie ow ych scen-gorszących zapewniali mnie, że w raziie braku chorych rozdrażnionych, których liczba była czasami n ie­ w ielka, najmowano uliczników m iejskich i zamykano na k il­ ka godzin w klatki, a cii rozmaite wyprawiali figle, stawali na głowie, szarpali za kraty, krzyczeli i śpiewali niezrozu­ miałe wyrazy, jednym słowem udawali obłąkanych. Dla le ­ karza w ięc sądowego, który by się znajdował pomiędzy zwiedzającym i, nastręczało się ciekawe studium odróżnienia obłąkania udawanego od rzeczywistego. W łaściwych obłąka­ nych (wybierano chorych ekscytowanych) drażnili bracisz­ kow ie z umysłu przed widowiskiem , dla wywołania napadów gw ałtowniejszego szału” 8.

7 A. Hothe: Sprawozdanie z czynności lekarskiej w w a r s z a w ­

skich zakładach dla obłąkanych, (...). „Gazeta Lekarska” T. V 1868 nr 1, s. 9.

8 S. Chomętowski: O leczeniu obłąkanych bez użycia środ­

ków krępujących. „Pamiętnik Tow. Lek. W arszawskiego” T. X X X I 1868 z. 6, s. 279—280.

'W ielkie roz- ciekawienie publiki

142

Dozorca szpitalu

Doktorzy

Słowacki, będąc w W arszaw ie, m ógł sam n a tra fić n a tak ie w idow isko i sądzić, że k latk i stanow ią stałe w y ­ posażenie w n ętrza szpitala. W każdym razie n a pew ­ no (słyszał o ty m sp e k ta k lu iz u st naocznych św iad­ ków. K la tk i więc były; tyle, że n ie w sali w arszaw ­ skiego „szpitala w a ry ja tó w ” .

S p raw a n astęp n a. Czy była wów czas realn ie do po­ m yślen ia zapisana w K ordianie sy tuacja, że spośród w ariatów „n iektórzy chodzą w olno” ? Owszem, gdyż u b o n ifra tró w nie p rak ty k o w an o często jeszcze w te ­ dy spotykanego w E uropie zachodniej obyczaju p rzy ­ ku w ania obłąkanych do m u ró w budynku.

Dalej w ym ieniony jest w tekście „Dozorca sz p ita lu ”. N asuw a się ty lk o je d n a uw aga — że z pew nością był to zakonnik, gdyż co n ajm n ie j do 1833 r. obłąkanym i zajm ow ali się w yłącznie b o nifratrzy.

I w zm ianka o statn ia z didaskaliów — „D oktor obcy” . „O bcy” —• czyli są i doktorzy „sw oi”, otaczający opieką obłąkanych. T ak zresztą pow inno być w szpi­ talu, do którego żołnierze n a polecenie cara — zgod­ nie z tek stem K ordiana — skierow ali z żądaniem fachow ej diagnozy zbuntow anego podchorążego. W rzeczyw istości opieka lek arsk a w praw dzie u bo­ n ifra tró w była, n a w e t jak na ówczesne w arun k i, w yjątkow o nędzna. F o rm aln y dozór lek a rsk i istniał w zakładzie od 1817 ro k u . Początkow o p ełn ił go — bezpłatnie — d r M aurycy de W oyde, k tó ry w izyto­ w ał szp ital 2 ra z y tygodniow o. Od 1828 r. lekarzem u św. J a n a Bożego został F ry d e ry k E d w ard Myło, k tó ry noitabene w 1848 r. „sam podległ chorobie um y sło w ej”, a w edle innych źródeł — zachorow ał nieuleczalnie, gdy jed e n z obłąkanych raził go szy­ dłem w serce. To on byłby dla K ord ian a doktorem „nieobcym ” , tym , k tó ry z obow iązku m iałby pieczę n a d zam achowcem .

W rzeczyw istym zakładzie b o n ifratró w opieka m e­ dyczna m iała znaczenie itylko form alne. Żadne źród­ ła n ie w spom inają, b y stosow ane w zakładzie m etody k u ra c ji były uzgadniane z lekarzem . Przeciw nie,

143 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

pow tarza się opinia, że leczeniem chorych zajm o­ w ali isię nia w łasną ręk ę w yłącznie zakonnicy: „(...) leczenie obłąkanych prziez braci miłosierdzia nie odz­ naczało s!ię w ielką ludzkością. Chorych en traitem ent usita- wiano pod pompą i z pewnej wysokości uderzano w głowę słupem zimnej wody ze zwyczajnego kubła wylanej. Takie zimne tusze równały isię pod względem uczucia bólu uderze­ niu pałką w głowę, j£k mi to przytomniejsi chorzy pozosta­ jący dotąd w szpitalu opowiadali” 9.

B yła to bodaj jed y n a stosow ana wówczas kuracja. W rep ortażu z w izy ty u bonifratrów w 1829 r. po wzm iance, że zakonnicy „nie stosują razó w ”, autor podaje dokładniejszy — bo z epoki — opis tego zba­ w iennego zabiegu uspokajającego:

„Jeżeli chory zbyt dokazuje, prowadzą go wówczas do urzą­ dzonej oddzielnie łazienki, 'tam gO' wsadzają w wannę, ciepłą napełnianą wodą. Bo kilku chwilach otworzona rura która około sufitu nad wanną albo raczej mówiąc nad chorym się wznosi, upuszcza w jednym oka mgnieniu >na jego głowę pewną ilość wody jak lód zimnej. Środek ten nadzwyczajne czyni wrażenie na obłąkanym. Zrywa się z m iejsca, krzyczy, ale natychm iast Ibywa przytrzymywanym. Po chwilach k il­ ku następuje w ytrysk drugi i tak następnie” 10.

W szpitalu b o n ifratró w w aru n k i bytow ania obłąka­ nych i opieka lek a rsk a przedstaw iały się zatem dość ponuro. Czy jed n ak jest możliwe, by bracia chętnie w puszczali do zakładu lek arzy „obcych” ?

* * *

Z pierw szych zdań dialogu do­ w iadujem y się, że D oktor zam ierza zwiedzić szpital, że wie o konieczności posiadania zezw olenia i zastę­ p u je je napiw kiem . Sy tu acja przedstaw iona w K o r­

dianie n ie odbiegała tu od p rak ty k i. Osoba p ostro n ­

n a — ja k zostało to zapisane we w spom nianym r e ­ 9 Ibidem, s. 280.

10 {Anonim:) O szpitalu obłąkanych w Warszawie (tak z w a ­

n ym Bonifraterskim). W yjątek z listu pisanego z Warszawy na wieś. „Gazeta Korrespondenta Wansz. i Zagr.” 1829 nr 22 0— '2 2 2. Sposoby leczenia Środek ten nadzwyczaj­ ne czyni wrażenie Zwiedzanie szpitala

144

Lekarze „obcy”

portażu — m ogła w ejść na teren szp itala za zezwo­ leniem ojca P ro w in cjała. A znany skądinąd o płaka­ n y sta n finansów braci upew nia, że sow ity napiw ek m ógł je z pow odzeniem zastąpić. Mimo opłakanego stan u zakładu D oktor — choćby znalazł się tam p rz y ­ padkiem — nie pow inien n ap o ty k ać trudności. Ze w zm ianek w ró żn ych a rty k u ła c h treści m edycznej wiadomo, że np. w pokrew ny m w ileńskim zakładzie b o n ifratró w odw iedziny lek arzy „obcych” były rz e ­ czą n o rm aln ą; a n a w e t czasem prow adzili oni ob ser­ w acje ciekaw szych p rz y p a d k ó w 11. Słowacki, jako pasierb p ro feso ra U n iw e rsy te tu W ileńskiego, d ra A u g u sta Becu, m ógł orientow ać się nieco w p a n u ­ jących w św iecie lekarskim stosunkach.

Wścibsiki Dozorca w nioskuje, iż jeśli przybysz p ra g ­ nie zwiedzić zakład, znaczy 'to, że ćwiczy się w n a u ­ kach m edycznych. Z atem m ożna sądzić, że w p rze d ­ staw ionym w Kordianie szpitalu nie by w ały raczej osoby postronne; b y w ali n a to m ia st lek arze „obcy” , obserw ujący obłąkanych.

P rzejd źm y do dalszych realiów . Dozorca, pragnąc w ypłacić się za otrzym anego d u k ata, in form u je:

Tu wairyjadi, dalej sala waryjatek... Cały szpital rozłożę jak zegar po sztuce...

Słow a „Tu w a ry ja c i” w skazu ją salę św. Ja n a Boże­ go. Lecz zapew nienie Dozorcy, że „dalej sala watry- jaitek...” w ówczesnej W arszaw ie nie znajdow ało ab ­ solutnie pokrycia. Je d y n y zakład p rzy jm u jący ko­ biety o błąkane m ieścił się p rz y szpitalu D zieciątka Jezus. B o n ifra trz y n igdy nie m ieli pod sw ą opieką o b łąkanych kobiet. To jeszcze jed en dowód, że Sło­ w acki znał zakład b o n ifra tró w ty lko ze słyszenia, że z pew nością go nie zw iedzał. N otabene, koed u k acy j­ 11 Zob.: J. A. Lobenwein: O przeżuwaniu pokarm ów u ludzi

na umyśle obłąkanych, (...). „Pamiętników Tow. Lek. W ileń­

145 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

n e zakłady dla um ysłow o chorych to błąd spoty­ k an y nie tylko w Kordianie.

„C ały szpital rozłożę...” — m ów i dalej Dozorca. Co więcej m ógłby u bon ifratrów pokazać Doktorowi? P a rę pokojów kilkuosobowych (w tym jed en dla n ie­ letnich chłopców), w spom niane już „kom órki” , lu k ­ susowo n a tym tle w yglądające pokoje p en sjo n ariu ­ szy i ubogie pom ieszczenia sanitarne. Resztę b ud yn ­ ku zajm ow ali zakonnicy. D oktor m ógłby zobaczyć także siedem dziesięciu kilku obłąkanych, bo ty lu przebyw ało w szpitalu w 1828 r.

D oktor pozoruje sw ą w izytę badaniam i m edyczny­ mi. Oto k o lejn y fra g m en t dialogu:

Dozorca:

Jakież system ata pan doktor zachwala? Doktor:

Macanie głów... Dozorca:

Rozumiem, to system at Galla: Doktor:

Tak.

0 systemaciie G alla w spom ina Doktor, lecz nazyw a go Dozorca; a więc m iał być spopularyzow any n a te ­ ren ie szpitala, jeśli n a w e t personel pom ocniczy po­ tra fi go wym ienić.

Gość używ a ironicznego zw rotu „macanie głów”. Fre- nologia, czyli, wedle o kreślenia samego F ranza Jo­ sep ha G alla (1758— 1828), n au k a o fizjologii mózgu, za k tó rej 'twórcę się uw ażał, rzeczywiście „macanie głów ”, a raczej czaszek w prow adzała jako podstaw o­ w ą m etodę badania um ysłowości człowieka. Gall utrzym yw ał, że głów ne cechy ch arakteru, inteligen­ cji, talen tó w i uczuć, zlokalizowane w mózgu, są trw a le pow iązane z określonym i jego „organam i” . Cech tych — jak np. ostrożność, uczynność, walecz­ ność — i odpow iadających im organów w yliczył 37. Sądził też, iż każdy z „organów ” zn ajduje w yraz w zew nętrznym kształcie czaszki, w jej w ypukłościach 1 w głębieniach. O bm acyw anie w ypukłości m iało być

Rozłożyć szpital Macanie głów Frenoilogia 10

Metoda Galla

m etodą zdobyw ania gruntow nej w iedzy o człow ieku. G ali obiecyw ał n aukow o — t o w oparciu o fizjolo­ gię — w yjaśn ić zagadki osobowości.

Propagow ał sw ą m etodę jako w y jątk o w o nieskom pli­ kow aną, zachęcając n aw et laików do eksperym ento­ w ania. W dziele S u r Vorigine du cerveau et sur cel­

les de chacune de ses parties p rz e jrz y sta in stru k cja

skierow ana do adeptów now ej n a u k i uzupełniała r y ­ su n ek sch em atu czasziki z zaznaczonym i m iejscam i przejaw ian ia się poszczególnych „organów ”. G all om aw iał dokładnie subtelności w skazane przy ob­ m acyw aniu głowy, akcentow ał doniosłą rolę stoso­ w an ia odpow iedniej siły nacisku i właściwego u sta ­ w ienia p a lc ó w 12. Tłum aczy to także — w prow adzone do tek stu Kordiana — pogardliw e odezw anie się Do­ k to ra do D ozorcy p e r „paluszku G allow y”. „P alusz­ ku G allow y”, czyli n aiw n y obm acyw aczu czaszek, p rag n ący tą drogą p rzejrzeć n a tu rę człowieka. Słowacki, pisząc w latach 1833— 1834 Kordiana, m iał sporo w iadom ości o G allu, co p o tw ierdza jego ko­ respondencja. Nic w ty m szczególnego, gdyż Gall, u su n ięty z W iednia ponoć po ząpoiwiedziach, iż n a podstaw ie o b serw acji czaszek opisze cechy osobo­ wości tam te jsz y c h profesorów i a ry sto k ra tó w 13> przeniósł się do P a ry ż a i tam w ydaw ał sw e w ieloto­ m owe, głośne dzieła. D ziw ne byłoby raczej, gdyby

Słowacki w tenczas o nim nie słyszał. A le czy słyszał o jego teorii już podczas p o b y tu w W arszawie? Czy prak ty k o w an o w Polsce m etody G alla w okresie, gdy toczy się ak cja K ordiana?

Otóż poziom w iedzy m edycznej nie u p raw n ia ł do w prow adzenia w 'tym kontekście zdań o Gallu. P s y ­ c h ia tria jako n a u k a w Polsce wów czas jeszcze nie istniała. W lite ra tu rz e fachow ej by ły w praw dzie r e ­ lacjonow ane różne przy p ad k i obłędu, lecz raczej ja ­ ko ciekaw ostki n a m arginesie ogólnej p rak ty k i le-12 Paris 1822. T. 3, s. 222^223.

13 M. Delut: La phrénologie. Son histoire, ses sy stèm es et sa

147 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

kairzy. C harakterystyczne, że o wiele bardziej in te­ resow ano się itymi p roblem am i w -Wilnie niż w W ar­ szawie. Z w ileńskich czasopism, pam iętników , s ta ­ ty sty k chorób m ożna m niej więcej zorientow ać się o sta n ie poglądów n a choroby um ysłowe. W środo­ w isku (lekarskim W arszawy w łaściw ie się nim i nie interesow ano. Znam ienne, że w latach 1800— 1832 wśród sp raw poruszanych w w ydziale lekarskim To­ w arzy stw a P rzy jaciół N auk o obłędzie nie mówiono w ogóle; n ato m iast o k ołtunie (jedynym tem acie po­ krew nym ) w zm iankow ano 29 r a z y ! 14.

G azety w arszaw skie wspom inały o Gallu w p ierw ­ szych latach X IX w. Jego teo ria nie znalazła jednak szerszego oddźw ięku w m edycynie, praw dopodobnie dlatego, że b y ła ,to m etoda raczej analizy naukow ej niż leczenia praktycznego. Zainteresowainia psychia­ try czn e polskich llekarzy w yrażały się w obserw ow a­ niu chorych um ysłow o i wnioskach co do genezy choroby oraz co do ogólnych zasad funkcjonow ania organizm u człowieka. Podstaw ą diagnozy staw ało się nie „m acanie głów ”, lecz obserw acja zachow ania pacjenta.

Jeśliby dla ówczesnych m etod postępow ania z ob­ łąk any m i szukać p okrew ieństw 'wśród słynnych teo­ rii m edycznych epoki, uderza raczej zbieżność pow­ szechnie w Polsce stosow anych sposobów zwalcza­ n ia „obłąkania um ysłow ego” z archaiczną już wów­ czas nieco n a gruncie europejskim m etodą Johna B row na. Brown, podzieliw szy w szystkie choroby na ©teniczne i asteniczne, nakazyw ał leczenie drogą kom pensaty; więc n a stenicznych obłąkanych n a le ­ żało działać u spakajającym i, astenicznym i środkam i. N iew ątpliw ym plusem tej m etody była p ro stota za­ lecanych ku racji. C horych um ysłowo leczono przez puszczanie krw i, daw anie środków w ym iotnych, n a ­ potnych, przeczyszczających, a także wycieńczano 14 Zob.: B. Rudawska, H. Stebelska, T. Wyderkowa: S prawy

lekarskie w aktach Tow arzystw a Przyjaciół Nauk w Warsza­ w ie (1800—1832). iWarszawa 1955. Leczenie chorób umysłowych Polska psychiatria Teoria Johna Browna

148 Ironicznie o Gallu li L awaterze Reportaż z zakładu bonifratrów „Dzięki ci cnotliw y człow ieku”

odpow iednią dietą. B yły ,to zresztą sposoby zgodne z rodzim ą tra d y c ją postępow ania z obłąkanym i, za­ pisaną w p o p u larn y ch porad nik ach lekarskich, roz­ chodzących się szeroko, w w ielu edycjach.

N atom iast te o ria Galla,, której pojęcia na zachodzie E u ro p y w eszły do języ k a obiegowego (jak i fizjono- m ika L aw atera, o k tó re j w n astęp n y m zdaniu m ówi D oktor), u b o n ifra tró w ani w żadnym in ny m polskim „szpitalu w airyjatów ” nie by ła p rakty k ow ana. Po p ro stu n ie m iał kto jej stosować. Mógł, oczywiście, teo rią G alla posługiw ać się w szechw iedzący i w ogó­ le p o d ejrzan y o sataniczne k oligacje D oktor — ale Dozorca?

Słow acki w prow adził do te k stu anachronizm y. P ew ­ nie świadomie. N azw iska G alla i L aw atera fu nkcjo­ n u ją w kon tek ście ironicznym : św iadczą o niew spół- m iem ości „szkiełka i olka” w zastosow aniu do sp raw

duszy.

* * *

S tylizacja lite ra c k a zakładów d la um ysłow o chorych uw zniaśla zazwyczaj dwa elem enty: cierpienia „nieszczęstnych isto t” i pośw ię­ cenie ludzi, k tó rz y n im i się opiekują. W tym w łaśnie tonie je st u trz y m an y m.iin. współczesny pobytow i Słow ackiego w W arszaw ie rep o rtaż z zakładu boni­ fra tró w . O to a u to r z tow arzyszącym m u ojcem P ro ­ w in cjałem podchodzi do k la te k fu riató w , „ofiar sm u tn y ch niew strzem ięźliw ości w ła sn e j” :

„Życiem zaledwie tchnąoe istoty, z rozjarzałym okiem, zniszczone i w ychudnione na 'Ciele, litościw ie spojrzały się na nas. Była to w łaśnie chwila um ysłowego ich spoczynku. Zbliżyw szy się do kraty, pochwycili za rękę kapłana i z roz­ czuleniem do ust ją przycisnąwszy: dzięlki ci cnotliwy czło­ wieku, Ty dniem i inocą nad nam i czuwasz, a czemże my się odpłacamy! — Niewdzięcznością, i to kto wie jaką w cza­ sie naszego szaleństwa! (...) Lecz Bóg wysłucha m odłów na­ szych — u niego znajdziesz nagrodę! Męczenniik ziem ski wyższej powinien szukać nadziei. — Pojrżałem na mego

149 K O R D IA N P O D B A L D A C H IN E M

przewodnika, który z krwią zimną to tylko do nieszczęśli­ wego wyrzekł: Dziecię moje, bądź dobrej m yśli, jakkolwiek cię nawidziła choroba, która w tej chw ili zwolniiaJa, zdaj się na Boga, oin oswobodzi twoje cierpienia — módl się do niego. Z modłami twoimi chętnie poniosę i m oje”.

U derza w ty m opisie ch arak tery sty czn y k ieru nek stylizacji obłąkanych. Zakłada się z góry, że ich od­ m ienność jest tylko upośledzeniem , a jedy ny m uczu­ ciem, jak ie imają wzbudzić w czytelniku, je st litość. Ten typ stylizacji senty m en taln ej odżyw a w psy­ chologicznych w ątkach pow ieści lat czterdziestych i późniejszej.

Inaczej w Kordianie. -Bohaterowi nie pomoże ani zdanie się n a litość bliźnich, ani n a łaskę bożą, n a je ­ go chorobę n ie m a środków m edycyna. K ordian jest chory, b o św iat jest zły, on zaś zbyt słaby, by św iat uratow ać, zbyt świadom , b y się n a św iat zgodzić. Toteż stylizacja se n ty m en taln a u stę p u je stylizacji p atetycznej.

Stylizacja patetyczna