"Historia oświaty i wychowania w Polsce, 1944-1956", Władysława Szulakiewicz, Kraków 2006 : [recenzja]

326

RECENZJE

Władysława Szulakiewicz, Historia oświaty i i

WAM, Kraków 2006, ss. 312.19 fotografii^ bib

języku niemieckim; w tekście (s. 101-104)

wychowania".

Władysława Szulakiewicz, profesor

his-torii wychowania na Uniwersytecie Mikołaja

Kopernika w Toruniu, zajmuje się dziejami

historii wychowania w Polsce jako dyscypliny

naukowej i środowiskami jej badaczy.

Studio-wała w Rzeszowie, doktoryzoStudio-wała się na

Uni-wersytecie Wrocławskim, a habilitacją i

profe-surę uzyskała w toruńskim Uniwersytecie

Mikołaja Kopernika. Staże naukowe i

badaw-cze odbyła w Krakowie, Wrocławiu, Lwowie

i Wiedniu. Jako pracownik dydaktyczny

kształ-ciła młodzież w uczelniach Rzeszowa,

Byd-goszczy i Torunia. W przebiegu swej pracy

naukowej i dydaktycznej miała więc okazją

poznania od wewnątrz wielu polskich

ośrod-ków akademickich, zajmujących się badaniami

historyczno-oświatowymi oraz szansą

łatwiej-szego dotarcia do wielkich zbiorów

uczelnia-nych, bibliotecznych i archiwalnych. Tc

okoliczności w sposób niejako naturalny

spo-wodowały, że W. Szulakiewicz zgromadziła

imponujący rozmiarem materiał

bio-biblio-graficzny dotyczący polskiej historii

wychowania w XIX i XX wieku, a jej

pub-likacje są podbudowane oryginalnym i

róż-norodnym materiałem charakter źródłowym.

Tematyka kolejnych publikacji

prze-chodzi stopniowo od zagadnień

biblio-graficznych, biografii galicyjskich pedagogów,

nauczycieli i galicyjskiej pedagogicznej myśli

naukowej ku coraz szerzej traktowanym

prob-lemom warsztatu naukowego i całego

polskie-go środowiska historii wychowania'. Z prac

tych stopniowo wyłania się uporządkowany

i udokumentowany obraz narodzin i rozwoju

-na pograniczu historii, filozofii, socjologii,

lite-raturoznawstwa, kultury i pedagogiki - polskiej

akademickiej historii wychowania jako

dyscy-pliny naukowej, oraz rozwoju i krzepnięcia

profesjonalnego środowiska badaczy

2

.

Ostat-nie lata przyniosły dwie monografie W.

Szula-kiewicz, które w określonych ramach

chrono-logicznych międzywojnia i pierwszego

dziesięciolecia po drugiej wojnie światowej

uj-mują całościowo problematykę polskiej

his-torii wychowania: jako dyscyplinę naukową,

środowisko badawcze i jego dorobek.

jvchowania w Polsce, 1944-1956, Wydawnictwo

liografia, aneksy, indeks nazwisk, streszczenie w

tabela „Stopnie i tytuły naukowe historyków

Narodziny i stan dyscypliny w czasach

międzywojnia ujęte zostały w książce Historia

oświaty i wychowania w Polsce 1918-1939.

Studium historiograficzne (Toruń 2000)'.

Wydana ostatnio Historia oświaty i

wychowa-nia w Polsce. 1944-1956 (Wydawnictwo WAM,

Kraków 2006) przedstawia polską historię

wychowania w początkach drugiej połowy XX

wieku. Obie monografie łączy sposób

rozu-mienia historii wychowania, kryteria według

których Autorka klasyfikowała badaczy jako

historyków wychowania, koncepcja

rozwiązy-wania tematu. Chociaż okres historyczny, stan

środowiska i formy życia naukowego

zadecydo-wały o nieco innym rozłożeniu akcentów i

nie-których wątków w strukturze recenzowanej

książki, Autorka w sposób oczywisty

nawiązu-je do swej monografii o okresie Drugiej

Rze-czypospolitej. Przedstawia i analizuje kolejno:

stan dyscypliny w punkcie startowym, formy

instytucjonalne życia naukowego, środowisko

badaczy, zagadnienia metodologiczne,

kierun-ki i tematykę twórczości, historią wychowania

jako przedmiot kształcenia uniwersyteckiego;

załącza źródłowe aneksy, w oryginalny sposób

prezentuje źródła i bibliografią.

Recenzowana książka składa sią z

sześ-ciu rozdziałów, rozbudowanej bibliografii,

obszernego aneksu i kilkunastu fotografii

-portretów wybitnych historyków wychowania.

Rozdział pierwszy jest rodzajem pomostu

prze-rzuconego ponad czasami wojny, pomiędzy

dwoma omawianymi przez Autorką okresami.

Omawia wojenne losy ukształtowanego przed

1939 r. środowiska naukowego historyków

wychowania w kraju i za granicą, przypomina

także nad czym pracowano podczas wojny.

Omawia też powojenny stan środowiska, jego

straty osobowe i materialne spowodowane

działaniami wojennymi, okupacją, planowym

niszczeniem dóbr kultury i prześladowaniami.

Rozdział ten wykracza poza ramy

chronologiczne wyznaczone tytułem

recen-zowanej książki, jednakże jest bardzo istotny.

Jest to zwięzła ale piękna relacja,

przygo-towana głównie w oparciu o opracowania

ogólne, poświęcone środowisku

historyczne-mu, i skąpe przyczynki biograficzne. Oprócz

327

rzetelnej informacji uzewnętrznia się w niej w z r u s z a j ą c y sentyment Autorki w stosunku do ludzi, o których pisze, i dojrzale zrozumienie tragizmu ich losów i wyborów. Rzutowały one na p o w o j e n n ą aktywność n a u k o w ą i w y d a w -niczą tych, którzy przeżyli. Dzięki zawartym w niej i n f o r m a c j o m , można „lepiej zrozumieć działalność, a niekiedy i postawy p o w o j e n n e g o pokolenia historyków w y c h o w a n i a " (s. 8).

W r o z d z i a ł a c h n a s t ę p n y c h A u t o r k a przedstawiła ogólną sytuację nauki polskiej w b a d a n y m okresie a na tym tle instytucjonalne ramy pracy historyczno-oświatowej po II wo-jnie światowej: w instytucjach badawczych, u c z e l n i a c h w y ż s z y c h , w z o r g a n i z o w a n y c h ś r o d o w i s k o w y c h formach życia naukowego. Zaliczyła do nich także serie w y d a w n i c z e , w których historycy w y c h o w a n i a mogli pub-likować wyniki b a d a ń , lub p o p u l a r y z o w a ć wiedzę. Przedstawiła też koncepcje i projekty badań f o r m u ł o w a n e p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i środowiska n a u k o w e g o działających w ramach istniejących instytucji i struktur naukowych.

W. Szulakiewicz uważa, że m i m o w z m a -g a j ą c e -g o się nacisku ideolo-gii politycznej na metodologię i treści badań, o d b u d o w ę „zaple-cza instytucjonalnego historii w y c h o w a n i a " można ocenić pozytywnie. Stwierdziła, że „po-djęto wiele działań, aby stworzyć odpowiednie warunki do prowadzenia badań naukowych. Inicjatywy te wyszły od historyków w y c h o w a -nia, którzy mieli swój wkład w r o z w ó j dyscy-pliny w okresie m i ę d z y w o j e n n y m . Przejmo-wali j e j e d n a k stopniowo młodsi badacze /.../. Trud t w o r z e n i a p o d s t a w i n s t y t u c j o n a l n y c h można ocenić z perspektywy osiągnięć w tej dziedzinie z a n o t o w a n y c h w następnych latach" (s. 89).

M o ż n a zaobserwować wchodzenie w ży-cie n a u k o w e n o w e j generacji badaczy, dzięki czemu ś r o d o w i s k o historii w y c h o w a n i a stop-n i o w o u z u p e ł stop-n i a ł o straty o s o b o w e w o j e stop-n stop-n e , a j e d n o c z e ś n i e umiejętne i ś w i a d o m e nawią-z y w a n i e prnawią-zenawią-z p o w o j e n n y c h organinawią-zatorów życia n a u k o w e g o i badaczy do tradycji badaw-c z y badaw-c h , w y r a ź n y z w i ą z e k p o d e j m o w a n y badaw-c h działań z koncepcjami i kierunkami wytyczo-nymi przed w o j n ą . S f o r m u ł o w a n e zostały g ł ó w n e kierunki badań: p r o b l e m y d z i e j ó w oświaty i w y c h o w a n i a w Polsce, oświata lat w o j n y i okupacji, szukanie i tworzenie mate-riałów źródłowych, które pozwoliłyby zrekom-p e n s o w a ć straty w o j e n n e w tym zakresie,

p o w o ł y w a n i e serii w y d a w n i c z y c h u m o ż l i -w i a j ą c y c h publiko-wanie -w y n i k ó -w badań.

Rozważania o problemach i z j a w i s k a c h ogólnych w recenzowanej książce są zrównowa-żone relacją o konkretnych k o n c e p c j a c h i dzia-łaniach badaczy, organizatorów, indywidual-ności n a u k o w y c h ; p r z e d s t a w i o n a została tematyka ich zainteresowań n a u k o w y c h i pub-likacje.

W. Szulakiewicz odtworzyła personalny skład grupy historyków w y c h o w a n i a , defini-u j ą c „ h i s t o r y k a w y c h o w a n i a " j a k o o s o b ę , która w sposób profesjonalny prowadzi bada-nia, działalność i n f o r m a c y j n ą na polu historii oświaty i w y c h o w a n i a , uprawia r e f l e k s j ę na-ukową, publikuje wyniki pracy b a d a w c z e j , za-j m u za-j e się e d y c za-j ą źródeł, p o p u l a r y z o w a n i e m wiedzy o dziejach edukacji oraz działalnością dydaktyczną w zakresie tej dyscypliny (s. 93)4. Dołączyła do nich przedstawicieli p o k r e w n y c h d y s c y p l i n n a u k o w y c h , k t ó r z y w b a d a n y m okresie, w j a k i e j ś części swoich badań i pub-likacji z a j m o w a l i się badaniami historyczno-oświatowymi. Wyodrębniła w ten sposób grupę liczącą w b a d a n y m okresie s z a c u n k o w o 70 osób.

Część środowiska dojrzałość n a u k o w ą osiągnęła j u ż w latach m i ę d z y w o j e n n y c h , część j u ż po wojnie. Jego przedstawiciele z reguły łączyli badania n a u k o w e z e d y t o r s t w e m źródeł i dydaktyką na wyższych uczelniach lub pracą w instytucjach tworzących zaplecze działalności n a u k o w e j j a k biblioteki, archiwa czy w y -dawnictwa. Przejawiali d u ż ą a k t y w n o ś ć organi-z a c y j n o - n a u k o w ą w towarorgani-zystwach naukowych ogólnych, środowiskowych i regionalnych.

Sytuacja nauki polskiej w j e j politycznospołecznoideologicznym kontekście p o w o j e n -nej rzeczywistości lat 1944-1956 nie pozwala oceniać b a d a n e g o środowiska w sposób upro-szczony, zwłaszcza że nie było monolitem. Wyniki badań nad tą z b i o r o w o ś c i ą pozwoliły jednak Autorce na u d o k u m e n t o w a n a konkluzję, że ówcześni polscy historycy w y c h o w a n i a two-rzyli „pełne pokolenie", „łączące w sobie za-równo f o r m a c j ę k o l e ż e ń s k ą j a k i p r o g r a m o w ą " (s. I l l ) , u p r a w i a j ą c e przede wszystkim historię akademicką. W środowisku występowały wy-raźne osobowości twórcze i autorytety.

L i d e r a m i byli b a d a c z e z w i ą z a n i ze środowiskami akademickimi. Ich mistrzami byli p r z e d w o j e n n i twórcy p o l s k i e j historii w y c h o w a n i a : S t a n i s ł a w Ł e m p i c k i , H e l e n a R a d l i ń s k a i S t a n i s ł a w K o t . M o ż n a w i ę c

328

RECliNZJE p o w i e d z i e ć , że p o w o j e n n a h i s t o r i a w y c h o w a -nia w y w o d z i ł a s i ę z t r a d y c j i u n i w e r s y t e t ó w g a l i c y j s k i c h , a p r z e d e w s z y s t k i m z e L w o w a , o r a z ż e d o m i n o w a ł w n i e j n u r t w i ą ż ą c y h i s t o r i ą w y c h o w a n i a z d z i e j a m i kultury, o r a z z h i s t o r i ą s p o ł e c z n ą . B y ł a silnie z w i ą z a n a z t r a d y c j a m i historii w y c h o w a n i a o k r e s u m i ę d z y w o j n i a . Ś r o d o w i s k o w p i e r w s z y m o k r e s i e b y ł o n a s t a w i o n e na o d t w a r z a n i e i b u d o w a n i e w a r s z -t a -t ó w b a d a w c z y c h , o r g a n i z o w a n i e ż y c i a n a u k o w e g o , k s z t a ł c e n i e s t u d e n t ó w i m ł o d e j kadry, w y t y c z a n i e k i e r u n k ó w b a d a ń p r z e d e w s z y s t k i m : w z a k r e s i e historii s z k o l n i c t w a i oś-w i a t y , a t a k ż e b i o g r a f i s t y k a , e d y t o r s t oś-w o ź r ó d e ł ( p a m i ę t n i k a r s t w o , m a t e r i a ł y d o historii s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y , k r o n i k i u n i w e r s y t e c k i e i k a t a -logi s t u d e n t ó w , m y ś l p e d a g o g i c z n a ) . E p o k a m i p r e f e r o w a n y m i w b a d a n i a c h b y ł y o d r o d z e n i e i o ś w i e c e n i e o r a z w i e k X I X . K o n t y n u o w a n o wątki b a d a w c z e r o z p o c z ę t e przed w o j n ą , a w no-w y c h - s i ę g a n o p o t e m a t y „ no-w a ż n e dla o ś no-w i a t y i k u l t u r y p o l s k i e j " i „ p r o b l e m y z a s a d n i c z e w historii n a r o d u p o l s k i e g o " . B a d a n o p o s t ę p o w e n u r t y p e d a g o g i c z n e , o ś w i a t ę l u d o w ą , d z i e j e u n i w e r s y t e t ó w , p r o b l e m a t y k ę K E N , r e l a c j e K o ś c i o ł a z n a u k ą i o ś w i a t ą , z a g a d n i e n i a j ę z y k a p o l s k i e g o w n a u c z a n i u . S t o s u n k o w o m a l e b y ł o z a i n t e r e s o w a n i e s y n t e z a m i r o z w o j u o ś w i a t y . U m i e j ę t n e , p o d b u d o w a n e r z e t e l n ą d o k u m e n t a c j ą ź r ó d ł o w ą , o m a w i a n i e z a g a d n i e ń t e o -r e t y c z n y c h z ich o d n i e s i e n i e m d o k o n k -r e t n y c h p r z e d s t a w i c i e l i ś r o d o w i s k a n a u k o w e g o i t w ó r -c z e g o historii o ś w i a t y i w y -c h o w a n i a , z w r a -c a u w a g ę t a k ż e w r o z d z i a l e p o ś w i ę c o n y m ś r o d o -w i s k u b a d a c z y o r a z -w r o z d z i a l e r e f e r u j ą c y m p r o b l e m y p o r u s z a n e d y s k u s j a c h t e o r e t y c z n o -m e t o d o l o g i c z n y c h . O k r e ś l a n o o b s z a r y b a d a ń , c e l e b a d a w c z e , k w e s t i e b a d a ń r e g i o n a l n y c h , p r o b l e m y p e r i o d y z a c j i , s t o s u n e k d o m e t o d o l o gii m a r k s i s t o w s k i e j . T u w a r t o p r z y t o c z y ć k o n -k l u z j ę A u t o r -k i , iż „ ó w c z e s n e p r o p o z y c j e m e t o d o l o g i i b a d a ń m a r k s i s t o w s k i c h w ś r o d o -w i s k u h i s t o r y k ó -w -w y c h o -w a n i a nie b y ł y r a c z e j p r z e d m i o t e m ' d y s k u s j i d r u k o w a n e j ' , a l e z n a l a z ł y o d z w i e r c i e d l e n i e w p r a k t y c e b a d a w -c z e j /.../. Jeżeli j u ż o d n a j d z i e m y w y p o w i e d z i d r u k o w a n e n a ten t e m a t , to są to j e d y n i e p e w n e o d n i e s i e n i a d o s t o s o w a n i a p r z e z a u t o r ó w lub j e g o b r a k u z a l e c a n e j m e t o d o l o g i i w r e c e n z j a c h p r a c . W g r u n c i e r z e c z y n i e b y ł o m o ż l i w o ś c i p r o w a d z e n i a r z e c z o w y c h d y s k u s j i t e o r e t y -c z n o - m e t o d o l o g i -c z n y -c h , g d y ż w t y m -c z a s i e istniała c e n z u r a , k t ó r a j ą 'ucinała'. /.../ O w i e l e w i ę c e j u w a g i z a j m o w a ł y k w e s t i e p r o g r a m ó w b a d a ń i n a j p i l n i e j s z y c h p r a c b a d a w c z y c h " (s. 1 3 3 - 1 3 4 ) . R e z u l t a t y b a d a ń W. S z u l a k i e w i c z p o z w a l a j ą p o z n a ć i d o c e n i ć d o j r z a ł o ś ć , r e a l i z m i r o z s ą d e k w y p o w i e d z i c z o ł o w y c h h i s t o r y k ó w w y c h o w a n i a w s p r a w a c h m e t o d o l o g i c z n y c h d y s c y p l i n y , np. w s p r a w a c h p l a n o w e g o t w o r z e n i a p r o g r a m u i p r o w a d z e n i a b a d a ń h i s t o -r y c z n o - o ś w i a t o w y c h p -r z e z o d -r ę b n e i n s t y t u c j e w t y m celu p o w o ł a n e . A u t o r k a w y d o b y ł a t e ż a k t u a l n o ś ć p e w n y c h z a r y s o w a n y c h w t e d y p o g l ą d ó w i s p o r ó w , n a p r z y k ł a d w o k r e ś l a n i u z w i ą z k ó w historii w y c h o w a n i a z h i s t o r i ą k u l t u r y c z y z p e d a g o g i k ą ( n p . s p ó r m i ę d z y ' p e d a -g o -g i c z n ą ' i ' k r o n i k a r s k ą ' h i s t o r i ą w y c h o w a n i a ) . O c e n i a j ą c h i s t o r i o g r a f i ę h i s t o r y c z n o o ś -w i a t o -w ą A u t o r k a z a u -w a ż a , iż b y ł a s t o s u n k o -w o o d p o r n a na s k a ż e n i a i n t e r p r e t a c y j n e ; p r z y t y m n a w e t d o r o b e k b a d a c z y , k t ó r z y „ u l e g l i n o w e j m e t o d o l o g i i i p r e f e r o w a l i j ą " nie j e s t p o z b a -w i o n y -w a r t o ś c i . J e d n a k ż e c a ł o ś c i o -w a o c e n a d o r o b k u h i s t o r i o g r a f i i h i s t o r y c z n o - o ś w i a t o w e j lat 1 9 4 4 - 1 9 5 6 , d o k o n a n a p r z e z A u t o r k ę , j e s t k r y t y c z n a i d o s y ć p e s y m i s t y c z n a . S t w i e r d z a , ż e byl w p r a w d z i e z n a c z ą c y ale n i e n a z b y t o b -fity, n i e r ó w n y j a k o ś c i o w o , p o l o n o c e n t r y c z n y . W y d a j e się, że j e s t to j e d n a k o c e n a z a n i ż o n a . Jeśli w z i ą ć p o d u w a g ę w a r u n k i , w k t ó r y c h p o w s t a w a ł : s t r a t y w l u d z i a c h i z a p l e c z u n a u k o w y m , p r z e s i e d l e n i a , k o n i e c z n o ś ć b u -d o w a n i a w a r s z t a t ó w n a u k o w y c h o-d n o w a , siłę n a c i s k ó w i d e o l o g i c z n y c h - b y ł ten d o r o b e k n a p r a w d ę w a r t o ś c i o w y , s z c z e g ó l n i e d o r o b e k e d y t o r s k i . O s t a t n i r o z d z i a ł , p o ś w i ę c o n y h i s t o r i i w y c h o w a n i a j a k o p r z e d m i o t o w i k s z t a ł c e n i a w s z k o ł a c h w y ż s z y c h , m a c h a r a k t e r p r z e d e w s z y s t k i m i n f o r m a c y j n y . O t w i e r a d o p i e r o d u ż e p o l e d o d a l s z y c h b a d a ń . J e g o i s t o t n y m u z u p e ł n i e n i e m s ą o p u b l i k o w a n e w a n e k s i e w y d o b y t e z e z b i o r ó w a r c h i w a l n y c h p r o g r a m y k s z t a ł c e n i a , z e s t a w y t e m a t ó w p r a c m a g i s t e r s k i c h i z a g a d n i e ń e g z a m i n a c y j n y c h . W z a k o ń -c z e n i u d o k o n a n e z o s t a ł o p o r ó w n a n i e o s i ą g n i ę ć p o l s k i e j historii i h i s t o r i o g r a f i i w y c h o w a n i a z h i s t o r i ą w y c h o w a n i a w E u r o p i e i w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . U w z g l ę d n i a j ą c s p e c y f i c z n e p r o b l e m y w y n i k a j ą c e z c z a s u i m i e j s c a , t r a d y cji, o b r a z w y p a d a p o z y t y w n i e . A u t o r k a d o w o dzi, ż e n i c o d s t a w a l i ś m y z a s a d n i c z o w p r o b l e -m a t y c e b a d a ń , w -m y ś l i t e o r e t y c z n e j , w o r g a n i z a c j i ś r o d o w i s k a , w p o z i o m i e i n s t y t u c j o n a l i z a c j i d y s c y p l i n y , w t w o r z e n i u w y -s p e c j a l i z o w a n y c h c z a -s o p i -s m .

R e c e n z o w a n a m o n o g r a f i a o p a r t a j e s t na o r y g i n a l n y c h b a d a n i a c h ź r ó d ł o w y c h . Jest to k o m p e n d i u m w i e d z y b i o - b i b l i o g r a f i c z n e j o śro-d o w i s k u u z u p e ł n i o n e r o z u m n ą i śro-d o j r z a ł ą re-f l e k s j ą t e o r e t y c z n ą n a t e m a t d y s c y p l i n y n a u k o w e j j a k ą j e s t h i s t o r i a w y c h o w a n i a . R o z w ó j d y s c y p l i n y u k a z a n y z o s t a ł w s z e c h -s t r o n n i e i k o m p e t e n t n i e . K -s i ą ż k a m a c h a r a k t e r ź r ó d ł o w y , w p r o w a d z a d o o b i e g u n a u k o w e g o n o w e m a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e , c o p r z y d o s k o n a l e j z n a j o m o ś c i z a s o b ó w a r c h i w a l n y c h i b i b -l i o t e c z n y c h , s u m i e n n o ś c i d o k u m e n t a c y j n e j A u t o r k i i e r u d y c j i b i b l i o g r a f i c z n e j p o w o d u j e , iż m o ż e b y ć p o t r a k t o w a n a j a k o p r z e w o d n i k p o m a t e r i a ł a c h ź r ó d ł o w y c h . N i e t y l k o w z b o g a c a w i e d z ę o d z i e j a c h o ś w i a t y i historii w y c h o w a -nia j a k o d y s c y p l i n y b a d a w c z e j , ale t e ż s t a n o w i b o d z i e c i p o d s t a w i ; d o d a l s z y c h b a d a ń . M o ż n a m i e ć n a d z i e j ę , ż e A u t o r k a p o c i ą g n i e t e m a t i z b a d a d z i e j e historii w y c h o w a n i a w n a s t ę p n y m p i ę ć d z i e s i ę c i o l e c i u , a p r z y n a j m n i e j w o k r e s i e P o l s k i L u d o w e j . P o w s t a ł b y w t e d y t r y p t y k , o b e j m u j ą c y cały w i c k X X .

Kalina Bartnicka

1 Np. prace monograficzne poświęcone

Władysła-wowi Scrdyńskiemu(l995) i Wandzie Bobkow-skiej (1998), kii coraz, szerzej traktowanym pro-blemom środowiska i warsztatu naukowego historii wychowania.

; Znalazło to wyraz (nic licząc mniejszych

artyku-łów i rozpraw) w redagowanych przez W. Szula-kicwicz pracach zbiorowych: Historia oświaty i wychowania 11 Rzeczypospolitej, Warszawa 20(10; Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, Toruń 2003 oraz w monografii ..Rozprawy z Dziejów Oświaty" (I95X-2002). Studium u' historii czasopisma (Toruń 2004) ' l'or, recenzja K. B a r t n i c k i e j w „Rozprawy

v. dziejów Oświaty", (.XLII, pod red. J. Mi;(.so. Warszawa 2003

4 Por. W. S z u I а к i e w i с z . Historia oświaty i wychowania u Polsce 1919-1939, s.58