Agnieszka Bretyn
Uniwersytet Szczeciński
GLOBALNE TENDENCJE WSPÓŁCZESNEJ KONSUMPCJI A RACJONALNOŚĆ ZACHOWAŃ KONSUMENTÓW W POLSCE
Wprowadzenie
Postępujący proces przemian cywilizacyjno-kulturowych, rozwój społecz- no-gospodarczy, wzrost świadomości, poziomu i jakości życia, a także wiele innych uwarunkowań wpływają na współczesnego konsumenta i jego zachowa- nie. W zmieniającej się rzeczywistości na znaczeniu zyskuje problem jego ra- cjonalności.
Celem opracowania jest próba syntetycznego przedstawienia zmian zachodzą- cych w konsumpcji, rozpatrywanych w kontekście racjonalności zachowań konsu- mentów w Polsce, na tle wybranych trendów światowych w latach 2003-2011.
1. Wybrane aspekty racjonalności zachowań konsumentów
Słowo racjonalność pochodzi od łacińskich słów: ratio, rationis, co znaczy m.in. „rozważanie”, „rozsądek”, „sposób myślenia”, „zastanawianie się”1.
Teza, że człowiek jest z natury istotą racjonalną, przewijała się od począt- ków myśli ekonomicznej. Wiele też razy pojawiały się wątpliwości, czy racjo- nalność jest bezwzględnie przypisaną cechą jednostek gospodarujących (w tym konsumentów), czy też takie zachowanie jest zachowaniem względnym. Lub też: czy jednostkę zawsze można traktować jako homo economicus – czyli czy zawsze postępuje zgodnie z zasadą racjonalnego działania.
Interesujące rozważania na temat racjonalności zachowań konsumentów przed- stawił Steven M. Shugan. Według niego zachowanie konsumenta jest racjonalne, jeżeli badacz potrafi je wyjaśniać lub przewidzieć na podstawie przyjętego modelu.
W mniej zbadanych sytuacjach wyboru konsumenci mogą wydawać się irracjonalni,
1 L. Zacher, Racjonalność myślenia, decydowania i działania – pytania i wątpliwości, w: Racjo- nalność myślenia, decydowania i działania, red. L. Zacher, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, War- szawa 2000, s. 21.
Agnieszka Bretyn 70
ponieważ dotychczasowe modele nie są w stanie dokonać trafnej predykcji ich za- chowań. Dlatego też, jeśli badacz potrafi przewidzieć zachowanie konsumenta (w danej sytuacji) jako funkcję odpowiednich, istotnych zmiennych, wówczas może wnioskować, że konsumenci są racjonalni (przynajmniej w tej sytuacji) i że dany model dokładnie reprezentuje tę racjonalność2.
Według Czesława Bywalca samo pojęcie racjonalności nie jest jednoznaczne, gdyż nie jest kategorią obiektywną. Racjonalność często obciążona jest subiektywi- zmem, szczególnie w odniesieniu do racjonalności konsumpcji. W ocenie racjonal- ności konsumpcji niemal zawsze dominują kryteria subiektywne, wynikające z in- dywidualnych, jednostkowych systemów wartości. Te zaś są bardzo zróżnicowane, tak jak zróżnicowani są ludzie pod względem fizycznym i psychicznym3.
Należy zatem stwierdzić, iż występują trudności w sformułowaniu jednorod- nego, odnoszącego się do wszystkich aspektów zachowań konsumenta, kryterium racjonalności. Można zauważyć jednak, iż istotną kwestią w ocenie racjonalności jest celowość i świadomość działania. Ponadto racjonalność zachowania konsu- menta uzależniona jest od preferencji konsumenta i warunków, w jakich podej- mowane są decyzje. Można więc przyjąć, że działalność jednostki jest racjonalna wówczas, gdy wybór celów i środków ich realizacji opiera się na rozumowaniu oraz na przyjętym i aprobowanym przez podmiot systemie wartości. Ewa Kieżel wskazuje, że działania racjonalne oparte są na logicznej refleksji dotyczącej relacji między celami i środkami ich osiągania oraz warunkami, w jakich funkcjonuje konsument4. Zachowanie racjonalne jest postępowaniem, które ma uzasadnienie zarówno w sensie ekonomicznym, jak i społecznym, psychologicznym, fizjolo- gicznym oraz organizacyjnym. Należy wskazać, iż racjonalne decyzje opierają się na dostępnej i posiadanej przez konsumenta wiedzy. Określają ją każdorazowo konkretne warunki zewnętrzne i wewnętrzne (ograniczoność zasobów i środków, cechy takie jak na przykład umiejętność planowania, kalkulowania, dostrzegania potrzeby skutecznego działania, aktywność w zbieraniu informacji itp.)5.
Racjonalność konsumpcji rozumiana jest jako świadoma, celowa działal- ność zmierzająca do osiągnięcia zamierzonych celów w sposób doskonalszy niż poprzednio6. Konsumpcja taka nie może przynieść szkody jednostce, a wręcz przeciwnie – sprzyja rozwojowi jej osobowości oraz kształtuje pożądany model
2 Zob. S. M. Shugan, Are Consumers Rational? Experimental Evidence?, „Marketing Science”
Vol. 25, No. 1, January-February 2006, s. 1, 5.
3 Cz. Bywalec, Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, PWN, Warszawa 2007, s. 43.
4 Zachowania konsumentów – determinanty, racjonalność, red. E. Kieżel, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2003, s. 31.
5 Ibid.
6 Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, red. M. Janoś-Kresło, B. Mróz, SGH,, Warszawa 2006, s. 71.
stosunków społecznych7. Uważa się ponadto, że przyczynia się ona do prawi- dłowego rozwoju biologicznego człowieka i kształtuje pożyteczne, społecznie pożądane cechy ludzkiej osobowości8. Jest oszczędna, ma pokrycie w budżecie konsumenta, a ponadto jest zgodna z jego systemem wartości i nie stoi w sprzeczności z interesem innych ludzi9. Takie podejście uwzględnia wszystkie kryteria racjonalności – ekonomiczność, obiektywizm, subiektywizm, kryteria społeczno-kulturowe i etyczne.
Zachowanie konsumenta jest procesem złożonym i wielowymiarowym.
Można badać je i oceniać z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego, kul- turowego, etycznego itp. To zaś wymaga zastosowana różnych miar i kryteriów wartościujących. Dlatego też Czesław Bywalec stwierdza, że każda racjonalność będzie inna. Autor ten zauważa, że konkretne zachowanie może więc być racjo- nalne fizjologicznie, ale nieracjonalne ekonomicznie, inne z kolei – racjonalne ekonomicznie, ale nieracjonalne społecznie10.
Uwzględniając wieloaspektowość zachowań konsumentów, w literaturze przedmiotu wyodrębnia się różnorodne kryteria racjonalności postępowania, m.in. takie jak11:
– ekonomiczne;
– psychologiczne;
– społeczno-organizacyjne;
– biologiczne.
Dla każdego z powyższych kryteriów racjonalności zachowań konsumpcyj- nych zostały zaproponowane odpowiednie mierniki oceny. Zaprezentowano je w tabeli 1.
Tabela 1 Kryteria i mierniki racjonalności
Kryteria ocen racjonalności Mierniki ocen racjonalności
1 2 Ekonomiczne – poziom i struktura wydatków konsumpcyjnych;
– kształtowanie się współczynników elastyczności dochodowej i cenowej wydatków;
– udział wydatków i oszczędności w dochodach;
– skłonność do konsumpcji i oszczędzania;
– struktura budżetu czasu i udział czasu wolnego;
7 Zachowania konsumentów – determinanty..., op. cit., s. 46.
8 Z. Krasiński, J. Piasny, H. Szulce, Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa 1984, s. 279.
9 Cz. Bywalec, Konsumpcja..., op. cit., s. 44.
10 Ibid., s. 43.
11 G. Światowy, Zachowania konsumentów, PWE, Warszawa 2006, s. 171.
Agnieszka Bretyn 72
cd. tabeli 1
1 2 Psychologiczne – kolejność zaspokajania potrzeb;
– subiektywne oceny zaspokajania potrzeb;
– subiektywne oceny osiągniętego poziomu konsumpcji;
– stopień satysfakcji konsumenta w sferze konsumpcji;
Społeczno-organizacyjne – udział form organizacji konsumpcji;
– struktura miejsc zakupów;
– struktura form płatności;
Biologiczne – stopień pokrycia norm zapotrzebowania na energię i składniki pokarmowe;
– częstotliwość spożycia ważniejszych grup produktów;
– liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia.
Źródło: Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów, red. E. Kieżel, PWE, Warszawa 2004, s. 26.
Wszystkie powyższe mierniki są wobec siebie komplementarne i dopiero uwzględnienie ich razem daje możliwość pełnej oceny racjonalności zachowań konsumpcyjnych.
2. Racjonalność zachowań konsumentów w Polsce na tle trendów światowych
Głównymi źródłami danych wykorzystanych w opracowaniu są informacje publikowane przez GUS, Eurostat, CBOS, Pentor oraz raporty przygotowane na zlecenie różnych ośrodków.
Biorąc pod uwagę kryterium ekonomiczne oceny racjonalności zachowań konsumpcyjnych, analiza dostępnych danych pozwoliła na przedstawienie struk- tury wydatków polskich gospodarstw domowych, poziomu i form oszczędności oraz ilości i sposobów wykorzystania czasu wolnego.
W analizowanym okresie wyraźnie zmieniała się struktura wydatków kon- sumpcyjnych (tabela 2). Analizując kształtowanie się wydatków gospodarstw domowych w Polsce można zauważyć, iż najwyższy udział w wydatkach ogó- łem mają wydatki na żywność. Należy jednak wskazać, iż procentowy udział tych wydatków ma tendencję malejącą. Wzrost dochodów w analizowanym okresie i jednoczesny spadek udziału wydatków na żywność w wydatkach ogó- łem potwierdza więc prawidłowość sformułowaną w prawie Engla.
Tabela 2 Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę polskich
gospodarstw domowych w latach 2003-2010
Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wydatki 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Towary i usługi kon-
sumpcyjne 95,71 95,82 95,71 95,67 95,76 95,69 95,52 95,40 żywność i napoje
bezalkoholowe 27,77 28,08 28,12 27,14 26,64 25,56 25,10 24,83 napoje alkoholowe,
wyroby tytoniowe i narkotyki
2,85 2,74 2,73 2,68 2,70 2,63 2,72 2,72
odzież i obuwie 5,12 4,93 5,07 5,39 5,71 5,50 5,22 5,28 użytkowanie mieszka-
nia i nośniki energii 21,01 20,26 19,65 19,73 18,41 18,89 19,65 20,16 wyposażenie
mieszkania i prowadzenie gospo-
darstwa domowego
5,02 4,90 4,97 5,10 5,53 5,46 5,38 5,16
zdrowie 4,90 5,05 5,03 4,91 4,94 4,83 5,01 4,78 transport 8,57 9,07 8,91 8,77 9,32 10,07 9,69 9,56 łączność 4,68 4,68 5,31 5,15 5,02 4,75 4,54 4,38 rekreacja i kultura 6,55 6,77 6,84 7,14 7,60 7,95 7,98 8,05 edukacja 1,53 1,51 1,31 1,40 1,37 1,25 1,20 1,29 restauracje i hotele 1,73 1,76 1,85 1,96 1,90 2,00 2,17 2,31
pozostałe towary
i usługi, w tym 5,04 5,05 4,96 5,10 5,29 5,23 5,26 5,21 higiena osobista 2,59 2,57 2,64 2,76 2,86 2,85 2,95 2,93 Pozostałe wydatki 4,29 4,18 4,29 4,33 4,24 4,31 4,47 4,60 w tym dary przekazane
innym gospodarstwom domowym
3,64 3,58 3,47 3,55 3,49 3,55 3,60 3,64
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2010 r., GUS, War- szawa 2011, s. 268.
74
Na sk mowych z Zachodnie nego wyb wowych a w 2010 w wydatka zując dan w dochodz roku (o o 2003 roku
Rys. 1. Poz domowym o Źródło: Opr wyników ba
Skłon oszczędno działywan w wysoko
12 Do wyda higienę i kulturę i Warszaw
13 Obliczeni 2011, s. 2 711
6
0 200 400 600 800 1000 1200 1400
2
zł
kutek zachod zbliżyła się ej. Zmienił si boru w wydat w wydatkach roku już ach ogółem w ne zaprezento zie rozporząd około 2,7 pun u.
ziom przeciętn oraz udział wyd racowanie włas adań budżetów
nność do osz ości kształto nia. Na kon ości 962,9 m
atków podstaw ochronę zdrow rekreację. Kon wa 2010, s. 23.
ia własne na po 268.
1,96 735,4
677,81 694, 95,20% 94,
003 2004
A dzących zmia do struktury ię udział wyd tkach konsum h konsumpcy
tylko 57,9%
wzrósł z 19,8 owane na ry dzalnym w 20 nktu procento
nych miesięczn datków w docho sne na podstawi
gospodarstw do
zczędzania o wane są prz niec 2011 mld PLN. Śro
wowych zaliczo wia. Do wydatkó nsument i jego z odstawie: Budż
761,46 834
7 690,3 7 ,47%
90,65%
2005 20
Agnieszka Brety an struktura w wydatków datków pods mpcyjnych o yjnych ogół
%. Udział 8% w 2003 ro
ysunku należ 010 roku stan owego). Ten
nych dochodów odzie rozporząd ie: Sytuacja gos omowych, GUS
oraz preferen ez liczne czy
roku Polac odki te wzro
ono wydatki na ów swobodnego zachowania na żety gospodarst 4,68
928,87 1
744,81 809,9 89,23%
8
006 2007 dochód rozp
yn
wydatków po gospodarstw tawowych or ogółem12. Ud em w 2003
wydatków oku do 21,9%
ży zauważyć nowił 83,1%
ndencja spadk
w i wydatków dzalnym w latac spodarstw dom S, Warszawa 20
ncje w zakres ynniki o róż cy dysponow
sły w stosun
a żywność, mi o wyboru – wyd
rynku europej tw domowych w 1045,52 1114
5
904,27 95 87,20% 86,49
2008 20 orządzalny
olskich gospo domowych raz wydatków dział wydatkó
roku wyno swobodnego
% w 2010 rok ć, iż udział
i był niższy n kowa utrzym
na osobę w go ch 2003-2010 owych w 2010 011, s. 1.
sie kierunkó żnej sile i kie
wali oszczę nku do 2010
ieszkanie, odzi datki na transpo skim, red. E. K w 2010 r., GUS 4,49
1192,82
56,68
991,44
% 85,84%
83,
009 2010
odarstw do- w Europie w swobod- ów podsta- sił 61,4%, o wyboru ku13. Anali-
wydatków niż w 2009 muje się od
ospodarstwie r. W świetle
w alokacji erunku od- ędnościami
roku o 52
ież i obuwie, ort, łączność, Kieżel, PWE, S, Warszawa 4
,12%
76%
78%
80%
82%
84%
86%
88%
90%
92%
94%
96%
98%
udział wydatków w dochodzie w %
mld PLN, czyli o około 6%. Należy jednak podkreślić, że dynamika przyrostu była niższa niż w dwóch poprzednich latach, kiedy wyniosła odpowiednio – 18% w 2009 roku i 13% w 2010 roku. Od lat dominującym składnikiem oszczędności Polaków są aktywa o najbardziej bezpiecznym charakterze, czyli lokaty bankowe (w 2011 roku 50,1% ogółu oszczędności). Drugą pozycję pod względem wartości i udziału w strukturze oszczędności stanowią fundusze eme- rytalne, których łączny udział w oszczędnościach przekroczył w 2011 roku 23,3%.
Tabela 3 Struktura oszczędności gospodarstw domowych w Polsce
w latach 2010-2011
Wyszczególnienie Wartość (mld PLN) Struktura (udział)
2010 2011 2010 2011 Akcje spółek publicznych 44,4 44,2 4,9% 4,6%
Depozyty złotowe i walutowe 426,0 482,1 46,8% 50,1%
Gotówka w obiegu poza kasami banków 92,7 101,8 10,2% 10,6%
Fundusze zagraniczne 3,9 3,6 0,4% 0,4%
Otwarte fundusze emerytalne 221,3 224,7 24,3% 23,3%
Ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe 36,4 35,2 4,0% 3,7%
Obligacje i bony 10,3 8,9 1,1% 0,9%
Krajowe fundusze inwestycyjne 75,5 62,3 8,3% 6,5%
Razem 910,5 962,9 100% 100%
Źródło: Analizy Online S.A., http://analizy.pl
Skłonność do oszczędzania konsumentów w Polsce w latach 2003-2010 by- ła niższa od średniej europejskiej (rys. 2). W okresie tym wolne środki finanso- we gospodarstw domowych stanowiły średnio 8-9% dochodów rozporządzal- nych, a w najbardziej kryzysowym 2008 roku – jedynie 2,4%. W 2011 roku stopa oszczędności wyniosła jeszcze mniej – około 2%. Przyczyn tej tendencji należy upatrywać z jednej strony w wolno przyrastających (w stosunku do wy- datków konsumpcyjnych) dochodach, z drugiej zaś w pragnieniu dostosowania się do wzorców społeczeństw zachodnich. Przejawiają się one m.in. W chęci wymiany wyposażenia wnętrz co kilka lat, posiadania nowszych samochodów, większej skłonności do podróżowania14.
14 A. Cieślak-Wróblewska, Polakom zostaje za mało pieniędzy, żeby zwiększać oszczędności,
„Rzeczpospolita”, 23.04.2012 r.
Agnieszka Bretyn 76
Rys. 2. Stopa oszczędności konsumentów w Polsce na tle wybranych krajów europejskich w latach 2003-2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Wysokość osiąganych dochodów często skorelowana jest z czasem poświę- canym na pracę. Tygodniowy czas pracy w Polsce nie powinien przekraczać 40 godzin. Tymczasem konsument przeciętnie w ciągu tygodnia przeznaczał na wykonywanie pracy zawodowej – w 2006 roku 40,4 godziny (mężczyźni – 42,9, kobiety – 37,3)15, natomiast w 2010 roku – 39,3 godziny (mężczyźni – 41,5, kobiety – 36,7)16. W 2011 roku tygodniowy czas pracy wyniósł średnio 39,2 godziny (mężczyźni – 41,3, kobiety – 36,7)17. Należy wskazać, że na długość czasu pracy wpływ mają takie zjawiska jak bezrobocie, kryzys gospodarczy, szybkie tempo życia oraz praca opierająca się na wynikach. Na dotarcie do pracy większość osób (około 71% dojeżdżających) potrzebowała do 30 minut, ponad 22% osób – od 31 minut do 1 godziny, ponad 5% dojeżdżało 1-2 godziny, a 2%
– powyżej 2 godzin18.
Coraz bardziej istotna staje się kwestia czasu wolnego oraz sposób jego spędzania. Porównując wyniki badań przeprowadzonych przez CBOS w roku 2010 i 2006 można zauważyć, że na niezmienionym poziomie pozostał odsetek respondentów szacujących ilość wolnego czasu (wliczając w to również week- end) na mniej niż 20 godzin (45%). Pozytywnie należy ocenić zmniejszenie się odsetka osób deklarujących brak czasu wolnego – w 2010 roku 6% badanych, natomiast w 2003 roku – 13%. Tabela 4 przedstawia kształtowanie się czasu wolnego w tygodniu w 2010 roku w porównaniu do 2006 roku.
15 Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS, Warszawa 2007, s. 5.
16 Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS, Warszawa 2010, s. 5.
17 Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2011, GUS, Warszawa 2012, s. 38.
18 Dojazdy do pracy w 2010 roku na podstawie BAEL, GUS, Warszawa, grudzień 2011, s. 12.
11,98 11,56 11,33 11 11 11,27
13,43 12,03 14,37 14,4 13,97 13,64 14,09 14,25 15,24
13,88 10,12
8,01 8,32 8,53
7,15
2,38
9,01 8,46 15,98 16,12 16,28 16,39 16,84 17,41 17,0517,05 15 15,44
14,39 14,61 15,11 15,26 16,1715,63
0 5 10 15 20
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 EU (27) Strefa Euro (17)
Tabela 4 Przeciętna liczba godzin czasu wolnego w tygodniu konsumentów w Polsce
w 2006 oraz 2010 roku
Czas wolny (średnio w tygodniu) Wskazania respondentów (w %) 2006 r. 2010 r.
Brak czasu wolnego 13 6
1-10 godzin 16 20
11-20 godzin 16 19
Procent skumulowany 45 45
21-30 godzin 14 14
31-40 godzin 9 10
Procent skumulowany 68 69
41-89 godzin 15 13
90 godzin i więcej 6 11 Trudno powiedzieć 11 7 Źródło: Czas wolny Polaków, CBOS, Warszawa, październik 2010, s. 2.
Biorąc pod uwagę wyniki badań dotyczących subiektywnej oceny ilości i zmiany czasu wolnego, należy stwierdzić, iż obecnie19:
– nieco częściej konsumenci uważają, iż mają mniej czasu (36% badanych;
w 2006 roku odsetek ten wynosił 32%),
– co czwarty (25%) twierdzi, że obecnie ma go więcej niż kiedyś (w 2006 roku 24%),
– 39% nie dostrzegło większych zmian w tym zakresie (w 2006 roku 42%).
Umiejętne wykorzystanie czasu wolnego świadczy o poziomie indywidual- nego rozwoju jednostki oraz jakości jej życia. Czas ten, wypełniony należytymi treściami, ma pozytywne znaczenie zarówno dla rozwoju osobowości człowieka, jak i podnoszenia kultury całego społeczeństwa. W Polsce ukształtowany został styl wypoczynku o charakterze pasywno-konsumpcyjnym. W czasie wolnym konsumenci najczęściej oglądają telewizję, przebywają z rodziną lub biernie wypoczywają („siedzenie”, „leżenie”, „wysypianie się”). Jednakże pozytywnie ocenić należy ich deklaracje wyrażające chęć częstszego wyjeżdżania za miasto, udziału w ciekawych wydarzeniach kulturalnych lub korzystania z innych roz- rywek20.
19 Czas wolny Polaków, CBOS, Warszawa, październik 2010, s. 3.
20 Ibid., s. 8.
78
Uwz nia oraz p oceny zas rium ocen
Rys. 3. Subie Źródło: Opra
Anal połowa b jako prze i bardzo d nie ocenił gatywną.
z zaspoko ma wielki badania n nych (ni w najbliżs sam odset W oc kryteria s
21 Sytuacja domowyc
22 MoneyTr wych, Ce 2011, s. 2
ględniając w przeznaczani
spokojenia s ny racjonalno
ektywna ocena sy acowanie własne
lizując treści badanych gos eciętną, co dobrą i prawi
ło swoją sytu Ponad 33%
ojeniem swo ie trudności nastrojów ko emal trzy szym roku ni tek, że będzi cenie racjona społeczno-org
gospodarstw d ch, GUS, Wars rack 2011. Post entrum im. Ada 25.
13,42%
A
wysokość do a, jak równie swoich potrz ości.
ytuacji materialn e na podstawie: S
zawarte na r spodarstw d czwarte gos ie co piąte ja uację materi gospodarstw oich potrzeb
z ich zaspok onsumentów.
czwarte) b ie ulegnie zm e gorzej22. alności zacho ganizacyjne.
domowych w 20 zawa 2011, s. 1 tawy Polaków ama Smitha, M
55,14%
6,19%
Agnieszka Brety
chodów, wy eż budżet cza zeb, co stano
nej konsumentów Sytuacja gospoda
rys. 3, można domowych o
spodarstwo ako raczej złą
alną, 40% u w domowych
materialnyc kojeniem21. N
W 2011 ro była zdania, mianie, 14%
owań konsum Ze względu
010 r. W świetl 16.
wobec pienięd Maison Dom Ba
2,7
22,55 yn
ydatków i spo asu, konsum owi z kolei
w w 2010 roku arstw domowych
a stwierdzić, ceniała swoj postrzegało ą i złą. W 20 uznało ją za p
h stwierdziło ch, zaś co d Na uwagę zas oku zdecydow
, że ich s uważało, że mentów istotn u na brak da
le wyników ba zy oraz instytu adawczy, Agen
0%
%
osobów ich menci mogą d psychologic
h w 2010 r…., op
, iż w 2010 r ją sytuację m
ją jako rac 011 roku 44%
pozytywną, o, że nie ma dziesiąte gos sługuje równ wana większ sytuacja eko nastąpi popr ną rolę odgry
anych, ujmuj
adań budżetów ucji i instrumen ncja PR MMT M
bard racz prze racz zła
uzyskiwa- dokonywać
zne kryte-
p. cit., s. 16.
roku ponad materialną czej dobrą
% przecięt- a 16% ne- a problemu spodarstwo nież wynik zość bada- onomiczna
rawa i taki ywają także ujących ten
gospodarstw ntów finanso-
Management dzo dobra zej dobra ecietna zej zła
aspekt w s Należą do
Rys. 4. Miejs Źródło: Mon Centrum im.
Wedł mieszkańc na różne d ceniają tak w handlu żalny staje 4)23. 42%
preferuje n ków wcią wiedzialn mężczyzn wspólnego
Jedną Oznacza t w Polsce rozwijając
23 Ibid., s. 2
24 Zwyczaje sklep dy
hi t
sposób komp o nich organiz
sce dokonywania neyTrack 2011. P
Adama Smitha, M
ług sondaży ców Polski o dni tygodnia kże mniejsze detalicznym e się wzrost
% Polaków w natomiast sk ąż skłania się
ość za zakup n. W około j
o dokonywan ą z tendencj to, że współc
zjawisko to j ce się zakupy
7.
e zakupowe Pol 0%
mały sklep spożywczy duży sklep spożywczy yskontowy permarket targ, bazar
pleksowy, mo zacja konsum
a większości zaku Postawy Polaków Maison Dom Ba
przeprowad od około 3 la a, poszukują e sklepy. Pro – poprzez ro znaczenia sk woli zaopatry klepy, w który ę ku temu, by
py spoczywa ednej piątej nia zakupów ji w konsum cześni konsu jest coraz ba y internetow
laków, Pentor, s 3%4%
% 1
ożliwe jest uk mpcji oraz stru
upów przez konsu w wobec pieniędz adawczy, Agencja
dzonych na r at konsumenc oszczędnośc cesy globaliz ozwijające si klepów dysko
ywać się w ych towar po y robić zakup a zdecydowa gospodarstw przez oboje mpcji ostatnic umenci to tzw ardziej widoc we, znajdujące
styczeń 2010.
16 1
0%
kazanie tylko uktura miejsc
umentów w Polsc zy oraz instytucj a PR MMT Man
reprezentatyw ci coraz chęt ci w większej zacji konsum ę sieci handl ontowych ora
sklepach sa odaje sprzeda py w okolicy anie częściej w domowych małżonków2 ch lat jest tz w. użytkown czne. Przejaw
e coraz więc 6%
17%
24%
19%
20%
wybranych m zakupów.
ce w latach 2010- i i instrumentów nagement, 2011, s
wnej grupie tniej rozkłada j liczbie palc mpcji widoczn lowe. W Pols az hipermark amoobsługow awca. Więks swojego dom na barkach h popularny
24.
zw. domocen nicy domowi wem jego są ej zwolennik
33%
31%
28%
27%
%
30%
mierników.
-2011 w finansowych,
s. 27.
dorosłych ają zakupy cówek, do-
ne stają się sce zauwa- ketów (rys.
wych, 19%
szość Pola- mu. Odpo- kobiet niż był model ntralizacja.
i. Również m.in. stale ków.
% 40%
2011 2010
Agnieszka Bretyn 80
Tabela 5 Zakupy indywidualne przez Internet w ciągu ostatnich 3 miesięcy w Polsce
na tle krajów europejskich w latach 2003-2010
Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 UE (27) : 15 18 20 23 24 28 31 34 Strefa euro (17)* 12 : 17 20 23 24 27 31 33 Belgia : : 11 14 15 14 25 27 31 Bułgaria : 1 : 2 2 2 3 3 5
Czechy 3 3 3 7 8 13 12 15 16 Dania 16 22 26 31 43 47 50 54 57 Niemcy 24 29 32 38 41 42 45 48 54 Estonia : 4 4 4 6 7 12 13 16 Irlandia 5 10 14 21 26 30 29 28 34
Grecja 1 1 2 3 5 6 8 9 13
Hiszpania 5 5 8 10 13 13 16 17 19 Francja : : : 19 25 28 32 40 40 Włochy 4 : 4 5 7 7 8 9 10
Cypr : 3 4 5 8 7 13 14 16
Łotwa : 2 3 5 6 10 8 8 10
Litwa 1 1 1 2 4 4 6 7 11
Luksemburg 18 32 31 35 37 36 46 47 52
Węgry : 2 5 5 7 8 9 10 13
Malta : : 10 9 16 16 27 32 35 Holandia 18 24 31 36 43 43 49 52 53 Austria 8 13 19 23 26 28 32 32 35 Polska : 3 5 9 11 12 18 20 20 Portugalia 2 3 4 5 6 6 10 10 10
Rumunia : 0 : 1 2 3 2 2 4 Słowenia : 4 8 8 9 12 14 17 20 Słowacja : 6 6 7 10 13 16 19 23 Finlandia 14 24 25 29 33 33 37 41 45 Szwecja 21 30 36 39 39 38 45 50 53 Wielka Brytania 24 28 36 38 44 49 58 60 64 Islandia 20 25 28 31 32 32 27 29 31 Norwegia 24 31 35 47 48 46 54 53 57
* (EA11–2000, EA12–2006, EA13–2007, EA15–2008, EA16–2010, EA17) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
Analizując dane zawarte w tabeli 5, można zauważyć, iż około 20% bada- nych Polaków (w wieku 16-74 lata) dokonuje zakupów przez Internet. Jest to niemal siedmiokrotnie więcej niż w roku 2004. Coraz większą popularnością cieszą się także bankowość internetowa – w 2010 roku 25% badanych osób ko- rzystało z tego kanału dystrybucji usług bankowych (dla porównania – w 2006 roku odsetek ten wynosił zaledwie 6%)25.
Do istotnych zjawisk obserwowanych w wielu krajach rozwiniętych należy zaliczyć etnocentryzm konsumencki oraz ekologizację konsumpcji. Również w Polsce coraz większym zainteresowaniem cieszą się produkty ekologiczne – wyprodukowane naturalnie i uchodzące za zdrowe. Konsumenci dużą uwagę przywiązują również do miejsca pochodzenia, szczególnie produktów spożyw- czych. Według badań przeprowadzonych przez ARC Rynek i Opinia, 90% re- spondentów deklaruje, że byliby gotowi wydać 10% więcej, gdyby dany towar pochodził z odpowiedniego regionu kraju26.
Podsumowanie
Ocena racjonalności zachowań konsumentów z punktu widzenia przyjętych kryteriów na tle globalnych tendencji pozwala na sformułowanie następujących wniosków:
– przeobrażenia, jakie zaszły w poziomie i strukturze wydatków konsumpcyj- nych, ogólnie należy uznać za racjonalne; konieczne jest jednak przeprowa- dzenie bardziej szczegółowych badań w tym zakresie, uwzględniających sto- pień zamożności gospodarstw domowych, gdyż wiele decyzji uzależnionych jest od sytuacji materialnej;
– różnie należy oceniać zmiany, jakie dokonały się w poziomie i strukturze oszczędności konsumentów; za pozytywny i racjonalny można uznać przy- rost oszczędności z roku na rok oraz rosnące zainteresowanie alternatywnymi w stosunku do lokat bankowych formami gromadzenia środków; nadal niska skłonność do oszczędzania jest natomiast zjawiskiem negatywnym;
– zmiany, jakie dokonały się w gospodarowaniu czasem wolnym, również na- leży oceniać różnie – chęć i plany aktywnego spędzania czasu wolnego uznać można za przejaw pozytywny;
– według kryterium społeczno-organizacyjnego zmiany, jakie wystąpiły, oce- nić należy jako racjonalne.
25 Polska w liczbach, GUS, Warszawa 2011, s. 20.
26 http://www.polskatimes.pl/artykul/268628,wolimy-wydac-wiecej-ale-jesc-zdrowo,id,t.html, dostęp: 30.03.2012.
Agnieszka Bretyn 82
Na podstawie przeprowadzonej analizy można wnioskować, że zachowania polskich konsumentów pod względem kryteriów ekonomicznych, społeczno- -organizacyjnych i psychologicznych raczej cechuje racjonalność.
GLOBAL TRENDS IN CONSUMPTION AND THE RATIONALITY OF CONSUMER BEHAVIOR IN POLAND
Summary
The article attempts to present changes in consumption, in terms of the rationality of consumer behavior in Poland, compared to selected global trends in the years 2003- -2011. The main sources of data used in paper were information published by the Central Statistical Office, Eurostat, CBOS, Pentor and reports commissioned by various centers.
