Us ïugi opiekuñcze dla osób starszych w Polsce

(1)

Studia i Materiaïy, 2/2017 (25), cz. 2: 25– 37 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2017.25.3

* Ewa Krakowiñska, dr – Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania.

Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania UW, ul. Szturmowa 1/3, 02-678bWarszawa; e-mail: EKrakow@wz.uw.edu.pl.

Us ïugi opiekuñcze dla osób starszych w Polsce

Ewa Krakowi ñska

^*

Autorka podejmuje kwestie dotyczÈce osób starszych w zakresie potrzeb opiekuñczych. Proces starzenia siÚ ludnoĂci doprowadziï do przesuniÚcia do typowej struktury dla populacji starej.

Wedïug szacunków GUS w 2030 r. 800 tysiÚcy Polaków osiÈgnie wiek 85 lat i wiÚcej, abwraz z wiekiem nastÚpuje pogorszenie stanu zdrowotnego ludnoĂci przez choroby przewlekïe, niepeïnosprawnoĂci. Wsparciem dla osób starszych jest rodzina oraz bliscy krewni, ale nie zawsze mogÈ oni sprostaÊ obowiÈzkom opiekuñczym, gdyĝ koliduje to z ich ĝyciem rodzin- nym i zawodowym, a takĝe z miejscem zamieszkania. Nieformalne sieci wsparcia znajomi, przyjaciele, sÈsiedzi, wspierajÈ rodzinÚ lub krewnych w Ăwiadczeniu usïug opiekuñczych.

Osoby wymagajÈce caïodobowej opieki ze wzglÚdu na wiek, chorobÚ lub niepeïnosprawnoĂÊ korzystajÈ z domów pomocy spoïecznej. Proces starzenia siÚ ludnoĂci i niewielkie zmiany liczby ponadgminnych domów pomocy spoïecznej powodujÈ, ĝe liczba osób oczekujÈcych na umieszczenie w domach pomocy spoïecznej wciÈĝ jest znaczÈca. RozwiÈzanie kwestii opieki nad osobami starszymi juĝ obecnie wymaga poszukiwania nowych rozwiÈzañ instytucjonal- nych i organizacyjnych, a takĝe innego spojrzenia na problemy starzejÈcego siÚ spoïeczeñstwa.

Sïowa kluczowe: usïugi opiekuñcze, seniorzy, staroĂÊ, domy pomocy spoïecznej.

Nadesïany: 25.08.17 | Zaakceptowany do druku: 29.12.17

Nursing services for elderly people in Poland

The concern of elderly people and theirs caring needs is elaborated in this paper. The aging process for humanity has led to the shift of typical structure towards the old population pattern. In 2030, according to the Polish Central Statistical Office, 800,000 Poles will reach the age of 85 and more, whereas the health state of humanity is worsening with age, i.e. chronic diseases, disabilities. Family and relatives provide support for elderlies, but they may not follow up with nursing duties all the time, because it collides with theirs family and professional life, as well as residential place. Informal support networks, friends and neighbours support the family or relatives in the provision of nursing services. People requiring all-day care as a result of age, disease or disability pursue the services of nursing homes. The aging process for humanity and small changes in the quantity of multi-municipal nursing homes has leads to still significant number of people expecting for location in such nursing homes. Nursing concerns of elderly people currently require a search for new institutional and organisational solutions, as well as another insight into the concern of the aging society.

Keywords: nursing services, seniors, old age, nursing homes.

Submitted: 25.08.17 | Accepted: 29.12.17

JEL: I38, J11, J14

(2)

1. Wprowadzenie

Starzenie siÚ spoïeczeñstwa w Polsce sprawia, ĝe wyïania siÚ znaczÈca grupa osób o róĝnorodnych i specyficznych potrzebach.

Produkty i usïugi skierowane do tej grupy konsumentów powinny uïatwiaÊ ĝycie codzienne, opiekÚ, rehabilitacjÚ, ale takĝe korzystanie z rekreacji, kultury i rozrywki, aby wraz z malejÈcÈ z wiekiem moĝliwo- ĂciÈ samodzielnego zaspokojenia potrzeb zapewniÊ ludziom starym godne warunki ĝycia.

Prognozy opracowane przez GUS wyraě- nie wskazujÈ, ĝe wzrost odsetka osób starych w Polsce bÚdzie nabieraï coraz wiÚk- szego tempa i do 2035 roku ¼ populacji bÚdÈ osoby w wieku 65 i wiÚcej lat. Proces demograficznego starzenia siÚ ludnoĂci nie bÚdzie przebiegaï równomiernie; w wiÚk- szym stopniu bÚdzie on dotyczyï miesz- kañców miast, gdzie odsetek osób w wieku 80blat i wiÚcej bÚdzie znacznie wyĝszy. Dane te wskazujÈ, ĝe bÚdzie rosïo zapotrzebowanie na róĝne formy pomocy i wsparcia dla osób najstarszych, szczególnie w miastach.

Wraz ze zwiÚkszajÈcÈ siÚ liczbÈ osób starszych w populacji roĂnie znaczenie roz- woju sektora usïug opiekuñczych i zdrowotnych.

Celem autorki artykuïu jest omówienie rosnÈcego zapotrzebowania osób starszych w Polsce na wsparcie spoïeczne i na dïu- goterminowe usïugi opiekuñcze. Analiza zmian zachodzÈcych w strukturze wieku ludnoĂci Polski na podstawie opracowanej przez GUS prognozy ludnoĂci na lata 2008–2035 oraz opracowanego przez GUS raportu Sytuacja demograficzna osób star- szych i konsekwencje starzenia siÚ ludnoĂci Polski w Ăwietle prognozy na lata 2014–2050, a takĝe analiza stanu zdrowia ludzi starych w Polsce, ze szczególnym uwzglÚdnie- niem osób w wieku 70 lat i wiÚcej, które majÈ trudnoĂci z wykonywaniem czynno- Ăci domowych z uwagi na stan zdrowia lub wiek, przybliĝajÈ skalÚ zagadnienia, a takĝe obszary dziaïañ w zakresie usïug opie- kuñczych. W dalszej czÚĂci opracowania dokonano analizy róĝnych form wsparcia spoïecznego dla osób starszych przewlekle chorych, niesprawnych w podeszïym wieku oraz dïugoterminowych usïug opiekuñ- czych, wskazujÈc na stan ich zaspokojenia obecnie oraz na trudnoĂci, które wystÚpujÈ wb Ăwiadczeniu naleĝytej kompleksowej opieki i pielÚgnacji wobec osób starych.

Opieka nad osobami starszymi prÚdzej czy póěniej bÚdzie dotyczyïa kaĝdego z nas, zatem juĝ obecnie naleĝy podejmowaÊ dzia- ïania, aby zapewniÊ godne warunki ĝycia osobom starym.

2. Zmiany w strukturze wieku ludnoĂci w Polsce

Genetycznie uwarukowane zmiany wbstarzejÈcym siÚ organizmie sÈ zjawiskiem powszechnie wystÚpujÈcym w Ăwiecie roĂlin, zwierzÈt i ludzi. Nie moĝna wyleczyÊ siÚ ze staroĂci, gdyĝ wynika ona z kolejnych faz ĝycia. Pierwsza faza ĝycia obejmuje dzieciñ- stwo i okres mïodoĂci, i jest to faza uczenia siÚ i zdobywania doĂwiadczeñ, kolejna faza to okres implementacji posiadanej wiedzy i ta faza obejmuje dorosïoĂÊ, a ostatnia faza staroĂci to faza regresu. Trzeba jednak pamiÚtaÊ, ĝe poszczególne fazy mogÈ wystÚpowaÊ u róĝnych jednostek w róĝnym czasie i nie jest moĝliwe okreĂlenie sztyw- nych granic wieku zaczynajÈcego lub koñ- czÈcego poszczególne fazy cyklu ĝycia.

Wydïuĝanie siÚ ĝycia i poprawa jego jakoĂci wĂród osób starszych spowodowaïy, ĝe podziaï ostatniego etapu ĝycia czïowieka ulega zmianie i w literaturze dokonuje siÚ podziaïu staroĂci na trzy fazy: mïodzi starzy – osoby w wieku 60/65–74 lata, starzy starzy – osoby w wieku 75–84 lata i naj- starsi starzy – osoby w wieku 85 lat i wiÚcej (Szweda-Lewandowska, 2012, s. 16–17).

Obecnie stosuje siÚ równieĝ inny podziaï ostatniej fazy ĝycia, przyjmujÈc za kryte- rium wiek funkcjonalny, czyli moĝliwoĂci psychofizyczne osób starszych: w pierwszej fazie osoby starsze sÈ samodzielne funkcjonalnie i niesamodzielne ekonomicznie (tzw. trzeci wiek), natomiast w drugiej fazie osoby starsze sÈ niesamodzielne zarówno funkcjonalnie, jak i ekonomicznie (tzw.

czwarty wiek – 80 lat i wiÚcej)(Szweda- Lewandowska, 2012, s. 16).

StrukturÚ wieku ludnoĂci Polski ksztaï- tujÈ wyĝe i niĝe demograficzne na przestrzeni lat, co jest okreĂlane jako falowanie demograficzne i ten proces odzwierciedla piramida wieku ludnoĂci.

Wyĝ demograficzny z poïowy lat 50. XX wieku, nazywany wyĝem kompensacyjnym, charakteryzuje siÚ wzrostem liczby urodzeñ o okoïo 780 tys. dzieci rocznie (na 1000 lud- noĂci przypadaïo 29 urodzeñ), abwspóïczyn- nik dzietnoĂci wynosiï powyĝej 3,5. Dzisiaj sÈ to osoby w wieku 56–62 lata. Kolejny wyĝ

(3)

demograficzny miaï miejsce na przeïomie lat 70. i 80. ub. wieku. Rodziïy siÚ wtedy dzieci wyĝu kompensacyjnego (25b lat po poprzednim wyĝu demograficznym), jednak dzieci rodziïo siÚ znacznie mniej; Ărednio 700 tys. urodzeñ rocznie (na 1000 ludnoĂci przypadaïo 19 noworodków), abwspóïczyn- nik dzietnoĂci byï na poziomieb 2,3. Poko- lenie boomu urodzeniowego z I poïowy lat 80. ma okoïo 30–35 lat. Wydawaïo by siÚ, ĝe po kolejnym ÊwierÊwieczu nadejdzie kolejny boom urodzeniowy, jednak to nie nastÈpiïo, gdyĝ rodziïo siÚ Ărednio okoïo 415 tys. dzieci rocznie (na 1000 ludnoĂci 11b urodzeñ), a wspóïczynnik dzietnoĂci wynosiï 1,4, czyli poniĝej prostej zastÚ- powalnoĂci pokoleñ (Stañczak i Szaïtys, 2017). Od poïowy lat 90 ub. wieku liczba urodzeñ oscyluje wokóï 400 tys. rocznie, a wpïyw na przyrost ludnoĂci w kraju wb ciÈgu minionych 25 lat miaï ustabilizo- wany poziom umieralnoĂci oraz wydïuĝanie trwania ĝycia, co spowodowaïo, ĝe mocno przyĂpieszyï proces starzenia siÚ ludnoĂci w Polsce.

Obydwa wyĝe demograficzne przesu- wajÈ siÚ do starszych roczników wieku przy malejÈcej liczbie urodzeñ. Mediana wieku (parametr wyznaczajÈcy granicÚ wieku, którÈ poïowa ludnoĂci juĝ przekroczyïa, abdruga poïowa jeszcze nie osiÈgnÚïa) lud- noĂci Polski wzrosïa z 33 lat w roku 1990 do 40 lat w roku 2015, a w 2040 wynie- sie ona 50 lat, natomiast wskaěnik staroĂci demograficznej (udziaï w % osób w wieku 65 lat i wiÚcej w ogólnej populacji) w 1990 roku wynosiï 10,2%, w 2015 roku – 15,8%, a w 2040 roku – 26,4% (Stañczak i Szaïtys, 2017).

Zaïoĝenia prognozy demograficznej opracowanej przez Gïówny UrzÈd Staty- styczny, obejmujÈcej okres do 2050 roku wskazujÈ, ĝe w kraju nastÈpi znaczne zmniejszenie liczby dzieci i osób doro- sïych, zaĂ zwiÚkszy siÚ liczba i udziaï osób starszych. Do 2050 roku udziaï osób starszych – 65+ wzroĂnie o 19 p. proc. w miastach ibo 16,8 p. proc. na wsi. W skali kraju liczebnoĂÊ osób w wieku 65+ zwiÚkszy siÚ o 5,4bmln w 2050 roku (GUS, 2014a, s. 34, 35).Zmiany w przyszïej strukturze ludno- Ăci w starszym wieku w rozbiciu na trzeci wiek (65–79 lat) i czwarty wiek (80 lat ib wiÚcej) wedïug prognozy demograficznej 2014 – 2050 wskazujÈ, ĝe do 2025 roku bÚdzie wzrastaï udziaï „mïodszej” subpo-

pulacji (65–79 lat), a bÚdzie ubywaïo osób wbwieku 80 lat i wiÚcej. Po 2025 roku zna- czÈco wzroĂnie jednak odsetek 80-latków ib osób starszych, gdyĝ ten wiek osiÈgnÈ osoby urodzone w czasie powojennego wyĝu. W 2040 roku osoby w wieku 80b lat ibwiÚcej bÚdÈ stanowiïy aĝ 36% zbiorowo- Ăci osób starszych, w wieku 65–79 –b64,2%, wb 2050 roku 68,1% populacji osób starszych bÚdÈ stanowiïy osoby w wieku 65–79blat, abodsetek osób 80+ w populacji w wieku 65b lat i wiÚcej zmniejszy siÚ do 32% (3,5 mln osób). 60% ludnoĂci wbpode- szïym wieku bÚdzie mieszkaïo w miastach, a kobiety bÚdÈ stanowiïy 64% tej populacji. Zgodnie z zaïoĝeniami prognozy osoby wbwieku 80 lat i wiÚcej bÚdÈ w 2050 roku stanowiïy 10,4% populacji kraju, gdy wb 2013 roku byïo to 3,9%.(GUS, 2014a, s.b37–38).

Zaprezentowane opracowania wskazujÈ, ĝe proces starzenia ludnoĂci w Polsce jest nieuchronny, a w 2050 roku Polska stanie siÚ jednym z krajów Europy o najbar- dziej zaawansowanym procesie starzenia siÚ populacji. Na 100 osób w wieku 15–64 lata bÚdÈ przypadaïy 63 osoby w starszym wieku, jak wynika z opracowanej przez Eurostat prognozy dla krajów UE i EFTA.

W koñcu 2015 r. liczba ludnoĂci Polski wynosiïa 38,4 mln, w tym 8,8 mln stano- wiïy osoby w wieku 60 lat i wiÚcej. Osoby 60–64-letnie w subpopulacji osób starszych stanowiïy najliczniejszÈ grupÚ – 1/3 populacji, a osoby w wieku 80 lat i wiÚcej to prawie 18% populacji osób starszych (GUS, 2016, s. 4).

WĂród populacji osób starszych (2015 r.) wiÚkszoĂÊ stanowiÈ kobiety (59%) i prze- waga ta wzrasta wraz z przechodzeniem do kolejnych grup podeszïego wieku. Dla przykïadu: wĂród osób co najmniej 80-let- nich 73% to kobiety. W strukturze ludno- Ăci wedïug stanu cywilnego najliczniejszÈ grupÈ sÈ osoby pozostajÈce w zwiÈzku maï- ĝeñskim – 56% osób w wieku 60 lat i wiÚ- cej, ale wraz ze wzrostem wieku tendencja ta ulega zmianom i w wieku sÚdziwym aĝ 2/3 to sÈ osoby owdowiaïe, w tym 80% to samotnie ĝyjÈce kobiety (GUS, 2016, s. 6).

54,2% osób naleĝÈcych do populacji w wieku 65 lat i wiÚcej mieszka samotnie lub z maïĝonkiem, 17,1% tej populacji mieszka z osobami naleĝÈcymi do poko- lenia ich dzieci, a 20% mieszka z dzieÊmi i wnukami. Im wiÚksza miejscowoĂÊ, tym wiÚkszy jest odsetek osób w starszym wieku

(4)

mieszkajÈcych samotnie (Szatur-Jaworska, 2012, s. 54).

3. Stan zdrowia ludzi starych w Polsce

Analiza stanu zdrowia ludzi starych wbPolsce pochodzi z badañ stanu zdrowia ludnoĂci przeprowadzonych przez Gïówny UrzÈd Statystyczny w 2014 roku zgodnie z wytycznymi Eurostatu, jako Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia (European Health Interview Survey, EHIS). Badania przeprowadzono w gospodarstwach domowych dla osoby dorosïej w wieku 15b lat ib wiÚcej oraz dla dzieci w wieku 0–14b lat i przeprowadzono je metodÈ wywiadu bezpoĂredniego w wylosowanych mieszka- niach. W badaniu nie uczestniczyli miesz- kañcy placówek opiekuñczych i innych zbiorowych gospodarstw domowych (GUS, 2016).

W ciÈgu ostatnich 5 lat subiektywna ocena stanu zdrowia mieszkañców Polski ulegïa poprawie, gdyĝ o ile w 2009 r. ponad 34% badanych oceniaïo swoje zdrowie jako takie sobie, zïe lub bardzo zïe, o tyle wb2014br. takie opinie formuïowaïo mniej niĝ 33% Polaków.

Wraz z wiekiem zwiÚksza siÚ czÚstoĂÊ ocen niĝszych na niekorzyĂÊ ocen wyĝszych, w grupie wiekowej 50–59 lat. 50% ankietowanych oceniïo swoje zdrowie poniĝej oceny dobrej, w grupie wiekowej 60–69 lat – 65%, w grupie wiekowej 70–79 lat – 79%, a w grupie wiekowej 80 lat i wiÚcej – 88%, choÊ w porównaniu do roku 2009 i w tych grupach wiekowych zanotowano poprawÚ w ocenie zdrowia (GUS, 2016, s. 59). Jed- noczeĂnie naleĝy dodaÊ, ĝe osoby sïabiej wyksztaïcone gorzej oceniajÈ swoje zdrowie niĝ ich lepiej wyksztaïceni rówieĂnicy i to we wszystkich grupach wiekowych. Oceny stanu zdrowia ze wzglÚdu na stan cywilny równieĝ sÈ zróĝnicowane, poniewaĝ osoby ĝyjÈce w zwiÈzkach zarówno maïĝeñskich, jak i partnerskich lub bÚdÈce w stanie wolnym lepiej oceniajÈ swoje zdrowie niĝ osoby owdowiaïe lub rozwiedzione. Zïa ocena stanu zdrowia osób starszych moĝe zatem wynikaÊ z ich gorszego wyksztaïcenia niĝ osób mïodszych, a takĝe z faktu, ĝe sÈ to osoby czÚĂciej niĝ osoby mïode, owdowiaïe.

SprawnoĂÊ narzÈdów zmysïu i ruchu oraz poziom moĝliwoĂci samoobsïugi ibwykony- wania czynnoĂci domowych malejÈ w miarÚ upïywu lat. Najszybciej psuje siÚ wzrok

–bwb2014 r. co drugi dorosïy Polak uĝywaï okularów lub szkieï kontaktowych, kïopoty z widzeniem miaïy najczÚĂciej osoby 70-letnie i starsze, tj. co drugi siedemdziesiÚcio- latek i 2/3 osób w wieku 80 lat i wiÚcej, abco piÈta osoba z najstarszej grupy wiekowej miaïa duĝe trudnoĂci z widzeniem lub wbogóle nie widziaïa. W miarÚ upïywu lat rosnÈ teĝ problemy ze sïuchem. Co trzeci siedemdziesiÚciolatek i co drugi osiem- dziesiÚciolatek nie sïyszeli dobrze rozmowy odbywanej w cichym pomieszczeniu.

Problemem jest teĝ samodzielne przej- Ăcie 500 metrów (co druga osoba 70-letnia i 3/4 osób najstarszych), a takĝe wejĂcie ibzejĂcie ze schodów na pierwsze piÚtro (co druga osoba 70-letnia i 80% najstarszych seniorów) (GUS, 2016, s. 70).

Problemy ze wzrokiem i sïuchem oraz ograniczenia sprawnoĂci ruchu sÈ istotnÈ przyczynÈ niesamodzielnoĂci, szczególnie w najstarszych grupach wieku.

KolejnÈ przyczynÈ niesamodzielno- Ăci osób najstarszych jest ich zdolnoĂÊ do samoobsïugi. Chodzi tu o samodzielne wykonywanie czynnoĂci ĝycia codziennego i zaspokajanie potrzeb fizjologicznych.

Z przeprowadzonego przez GUS badania wynika, ĝe w 2014 r. w Polsce ponad 1,6 mln osób w wieku 65 lat i wiÚcej miaïo trudnoĂci zwiÈzane z kïadzeniem siÚ ibwsta- waniem z ïóĝka lub siadaniem ib wstawa- niem z krzesïa (70–79 lat – 26,3%, 80b lat ib wiÚcej 46,8%), ponad 1,3 mln osób miaïo kïopoty z samodzielnym ubraniem siÚ czy rozebraniem (70–79 lat – 20,7%, 80blat ibwiÚcej –b42%), 1,6 mln osób miaïo problem z samodzielnym umyciem siÚ (70–79blat – 23,4%, 80 lat i wiÚcej – 51%).

Prawie 875 tys. osób starszych miaïo trud- noĂci przy korzystaniu z ubikacji (70–79 lat – 13,1%, 80 lat i wiÚcej – 29,6%), a blisko 520 tys. osób miaïo trudnoĂci ze spoĝywa- niem posiïków (70–79 lat – 7,4%, 80 lat ibwiÚcej – 17,7%) (GUS, 2016, s. 71).

Wyniki badania wykazujÈ skalÚ nieza- spokojonych potrzeb zwiÈzanych z samo- obsïugÈ osób starszych. Okoïo 30% najstarszych seniorów, które ma problemy zbpodstawowÈ samoobsïugÈ, musiaïo sobie radziÊ samodzielnie, poniewaĝ nie miaïo ĝadnej pomocy. WĂród siedemdziesiÚ- ciolatków borykajÈcych siÚ z takimi pro- blemami 3/5 musiaïo radziÊ sobie samodzielnie. Osoby starsze chÚtnie by przyjÚïy dodatkowÈ pomoc w samoobsïudze, gdyĝ 30% spoĂród nich mieszka samotnie, co

(5)

TrudnoĂci przy wykonywaniu czynnoĂci domowych z powodu problemów zdrowotnych miaïy 3,4 mln osób w wieku 65 lat i wiÚcej; ograniczenia bardzo duĝe miaïo 1,3 mln osób. TrudnoĂci z powodów zdrowotnych przy wykonywaniu prac domowych miaïo 57% siedemdziesiÚciolatków i blisko 85% osiemdziesiÚciolatków.

O skali ograniczeñ w prowadzeniu gospodarstwa domowego na podstawie przeprowadzonego badania przez GUS mogÈ ĂwiadczyÊ poniĝsze szacunki: 1,1 mln osób starszych miaïo trudnoĂci z przygotowaniem sobie posiïków, ponad 810 tys.

miaïo problemy z uĝywaniem telefonu,

2,1b mln osób z codziennymi zakupami, abponad 800 tys. z przygotowaniem i zaĝy- waniem leków (GUS, 2014b, s. 73).

PogarszajÈcy siÚ z wiekiem stan zdrowia, któremu towarzyszÈ nie tylko smutek ib przygnÚbienie, ale teĝ utrata zaintere- sowañ i radoĂci ĝycia, to objawy depresji.

Powaĝne objawy depresji pojawiajÈ siÚ zwy- kle o osób po 50. roku ĝycia – miaïa je co piÈta osoba w wieku 80 lat i wiÚcej.

Osoby stare czÚĂciej niĝ osoby mïodsze patrzÈ na Ăwiat w sposób pesymistyczny, a przyszïoĂÊ widzÈ w czarnych kolorach.

Moĝe to wynikaÊ ze zmiany dotychcza- sowych ról ĝyciowych: przejĂcie na eme- trzecia osoba w gospodarstwie domowym

dwuosobowym (z wiekowym wspóïmaïĝon- kiem/partnerem lub dorosïym dzieckiem czy siostrÈ lub bratem), a tylko co trzecia osoba w gospodarstwie bardziej licznym,

skïadajÈcym siÚ z trzech osób (GUS, 2016, s. 72).

SamodzielnoĂÊ ĝycia odnosi siÚ równieĝ do prowadzenia gospodarstwa domowego, wïasnego czy wspólnego.

Tabela 1. Osoby w wieku 70 lat i wiÚcej majÈce duĝe trudnoĂci z wykonywaniem czynnoĂci domowych z uwagi na stan zdrowia lub wiek (odsetek danej grupy wieku)

Wyszczególnienie 70–79 lat 80 lat i wiÚcej

Przygotowanie posiïków

Z duĝÈ trudnoĂciÈ 2,7 7,1

Nie wykona 2,7 14,2

Korzystanie z telefonu

Nie wykona 1,6 11,4

Robienie zakupów

Nie wykona 7,6 30

Stosowanie/ zaĝywanie leków

Nie wykona 1,8 11,2

Lekkie prace domowe

Nie wykona 5,2 22,1

CiÚĝkie prace domowa

Nie wykona 19,6 49,5

Zajmowanie siÚ finansami i innymi sprawami administracyjnymi

Nie wykona 9,1 32,9

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Stan zdrowia ludnoĂci Polski w 2014 r., GUS, Warszawa 2016, tabl. IV/28.

(6)

ryturÚ, pogorszenie sytuacji finansowej, obniĝenie sprawnoĂci fizycznej oraz samot- noĂci (ĂmierÊ partnera ĝyciowego, usamo- dzielnienie siÚ dzieci). Objawy depresji majÈ gïównie osoby o zïym stanie zdrowia (22%) oraz niesprawne (19%), owdowiaïe (czÚĂciej niĝ co siódma) i w kaĝdej grupie wieku znacznie czÚĂciej sÈ to kobiety (GUS, 2014b, s. 83).

Osoby w wieku 70–79 lat oraz w wieku 80 lat i wiÚcej wymagajÈ wsparcia spo- ïecznego, które buduje poczucie bezpie- czeñstwa, gdyĝ samo istnienie sieci osób mogÈcych wspomóc osoby stare w trudnej sytuacji pozytywnie wpïywa na ich ĝycie.

4. Wsparcie spoïeczne dla osób starszych

¥wiadczenie nieformalnej opieki lub dïugoterminowej pomocy osobom przewlekle chorym, niesprawnym, w podeszïym wieku najczÚĂciej dotyczy czïonków wïasnej rodziny (¾ osób pomagajÈcych otaczaïo opiekÈ tylko czïonków wïasnej rodziny, a co piÈta osoba mieszkajÈca w mieĂcie (kobieta) pomagaïa osobom spoza rodziny) (GUS, 2014b, s. 86).

Rodzina stanowi najwaĝniejszÈ i najczÚ- Ăciej jedynÈ grupÚ wsparcia dla osób starszych. Skïad rodzinnego krÚgu wsparcia jest uzaleĝniony od wieku i pïci osoby starszej, co wynika z faktu, ĝe wraz z wiekiem maleje potencjaï pomocowy maïĝonków i rodzeñ- stwa, gdyĝ w wyniku naturalnych proce- sów ubywa tych osób z krÚgu rodzinnego.

Wb starszym wieku wzrasta liczba kobiet owdowiaïych, stÈd sÈ one pozbawione wsparcia ze strony maïĝonka, ale mogÈ czÚĂciej niĝ mÚĝczyěni liczyÊ na wsparcie dzieci i wnuków.

Spadek potencjaïu opiekuñczego rodziny wobec osób starszych wynika zb przemian demograficznych rodziny, jej wielkoĂci i struktury. Tradycyjna rodzina byïa najczÚĂciej rodzinÈ prowadzÈcÈ wspólne gospodarstwo, peïniÈcÈ funkcjÚ instytucji ekonomicznej i opiekuñczej.

ZachodzÈce w epoce industrialnej zmiany spoïeczne spowodowaïy zmiany w funk- cjach rodziny. WspóïczeĂnie rodzina nie jest juĝ trwaïÈ, stabilnÈ i wielofunkcyjnÈ instytucjÈ spoïecznÈ. Wzmoĝona ruchliwoĂÊ przestrzenna, spadek dzietnoĂci poniĝej prostej zastÚpowalnoĂci pokoleñ, rosnÈca liczba rozwodów, separacji i rosnÈca liczba zwiÈzków partnerskich, zmieniajÈcy siÚ

rytm ĝycia rodzinnego, ewolucja obycza- jów, zmiana systemów wartoĂci, a takĝe zmniejszanie siÚ wielkoĂci rodziny rozsze- rzonej, obejmujÈce osoby spokrewnione lub spowinowacone – wszystkie te zmiany majÈ znaczÈcy wpïyw na zmniejszanie siÚ moĝliwoĂci opieki rodzinnej nad osobami starszymi. Czynnikiem wpïywajÈcym na zmniejszenie potencjaïu opiekuñczego rodziny nad seniorami sÈ migracje ludnoĂci, które równieĝ prowadzÈ do osamotnienia ludzi starszych.

W wyniku zachodzÈcych zmian w rodzinie zwiÚksza siÚ liczba osób wymagajÈcych pomocy przy jednoczesnym zmniejszeniu siÚ liczby potencjalnych opiekunów osób starszych.

Potencjalna opiekunka osoby starszej jest najczÚĂciej kobietÈ w wieku 45–64 lata i ma wnuki, stÈd czÚsto wystÚpuje konflikt pomiÚdzy chÚciÈ udzielenia wsparcia dzie- ciom – opieka nad wnukami, a opiekÈ nad starszymi rodzicami. Dodatkowo taka osoba jest na przedpolu wieku starszego ibjej stan zdrowia moĝe stanowiÊ przeszkodÚ w wykonywaniu czynnoĂci pielÚgnacyjnych. Wspóï- czynnik potencjaïu pielÚgnacyjnego w Pol- sce na przestrzeni najbliĝszego ÊwierÊwiecza XXI wieku bÚdzie malaï i ob ile wb 2014 r.

wynosiï -364,7, o tyle w 2020 r. bÚdzie wynosiï -323,4, a w 2030 r. osiÈgnie – 259,0 wbprzeliczeniu na 100 osób (GUS, 2008).

Brak rodziny lub niemoĝnoĂÊ zaspokojenia potrzeb osób starszych w jej ramach, sprawia, ĝe osoba starsza poszukuje innych ěródeï i form wsparcia nieformalnego.

Osoby starsze niechÚtnie zmieniajÈ swoje Ărodowisko i najczÚĂciej chcÈ pozostawaÊ wbswoim dotychczasowym miejscu zamieszkania. CzÚsto pozostanie w dotychczasowym miejscu zamieszkania jest jednak moĝ- liwe tylko dziÚki wsparciu grupy sÈsiedzkiej czy koleĝeñskiej. Ostatnim ogniwem ïañcu- cha pomocy, którÈ moĝne uzyskaÊ osoba starsza jest dom pomocy spoïecznej. SieÊ wsparcia sÈsiedzkiego pozwala osobom starszym na funkcjonowanie w dotychczasowym miejscu zamieszkania i czÚsto jest ona komplementarna wobec usïug pomocy Ărodowiskowej oferowanej przez lokalne oĂrodki pomocy spoïecznej. Wsparcie rodzinne i sÈsiedzkie zapewnia osobie starszej poczucie bezpieczeñstwa oraz sprawia, ĝe sytuacja ĝyciowa osób starszych jest bardziej stabilna.

W Polsce mobilnoĂÊ przestrzenna spo- ïeczeñstwa w starszych grupach wieko-

(7)

wych zanika, stÈd kontakty sÈsiedzkie sÈ doĂÊ trwaïe. Seniorzy najczÚĂciej prowadzÈ mniej aktywne ĝycie spoïeczne niĝ osoby mïodsze, ale ich wiÚzi z innymi czïonkami spoïecznoĂci lokalnej i sÈsiedzkiej sÈ gïÚb- sze i trwalsze. Powoduje to, ĝe sÈsiedzi znajÈ lepiej potrzeby osoby starszej niĝ pracownicy socjalni i opiekunowie Ărodo- wiskowi.

Pozostawanie w dotychczasowym miejscu zamieszkania osoby starszej, gdy jest ona samotna i nie ma bliskich krewnych, jest moĝliwe tylko dziÚki pomocy sÈsiadów i znajomych, a ĂwiadomoĂÊ, ĝe moĝna liczyÊ na czyjÈĂ pomoc, daje poczucie bezpieczeñ- stwa osoby starszej i niewÈtpliwie wpïywa pozytywnie na jej psychikÚ.

Z danych opublikowanych przez Gïówny UrzÈd Statystyczny na temat JakoĂÊ ĝycia osób starszych w Polsce na podstawie wyników badania spójnoĂci spo- ïecznej 2015 (GUS, 2017, s. 13–20) wynika, ĝe 96% ankietowanych osób w wieku 65blat ib wiÚcej odczuwa zwiÈzek ze swoim miejscem zamieszkania, w tym osoby bardzo silnie zwiÈzane to 59%, 85% osób wbwieku 65b lat ib wiÚcej odczuwa zwiÈzek z luděmi zb sÈsiedztwa, a bardzo silny zwiÈzek odczuwa 36%. 66% osób wbgrupie wiekowej 65+ deklaruje natomiast, ĝe ma przyja- cióï spoza rodziny, z czego 11% odwiedza znajomych, rodzinÚ przyjacióï lub przyj- muje ich u siebie wbdomu raz wbtygodniu lub czÚĂciej, 37% 1–3 razy w miesiÈcu, ab34% rzadziej niĝ raz w miesiÈcu. W grupie wiekowej 65blat i wiÚcej 91% badanych zadeklarowaïo, ĝe moĝe uzyskaÊ pomoc rodziny, znajomych lub przyjacióï w przypadku trudnoĂci finansowych. Zaufanie do najbliĝszej rodziny zadeklarowaïo 97%

badanych wbwieku 65+, zaufanie do znajomych i przyjacióï – 92%, a do sÈsiadów 79% badanych. 13% osób w wieku 65 lat ibwiÚcej zadeklarowaïo, ĝe przynajmniej raz na póï roku poĂwiÚcaïy swój wolny czas na dobrowolnÈ bezpïatnÈ pracÚ w ramach dziaïalnoĂci róĝnego rodzaju organizacji lub instytucji Ăwieckich bÈdě religijnych (4% w organizacjach pozarzÈdowych i 6%

w organizacjach, grupach ib wspólnotach religijnych).

Poziom przynaleĝnoĂci osób starszych do organizacji jest podobny jak caïego spoïeczeñstwa. Seniorzy zdecydowanie naj- czÚĂciej naleĝeli do koĂcioïów, wspólnot iborganizacji o charakterze religijnym – 1/4 osób starszych, tj. wiÚcej niĝ w pozosta-

ïych grupach wiekowych. AktywnoĂÊ osób starszych jest stosunkowo duĝa i tylko nie- znacznie niĝsza niĝ w skali caïego spoïe- czeñstwa.

Bezpïatna praca na rzecz poszczegól- nych rodzajów organizacji to równieĝ ěró- dïo kontaktów spoïecznych i moĝliwoĂÊ nawiÈzywania znajomoĂci, które w przy- szïoĂci mogÈ byÊ czÚĂciÈ wsparcia, a takĝe sama organizacja moĝe udzielaÊ wsparcia jej czïonkom.

Czynniki takie jak stan zdrowia, samo- dzielnoĂÊ, sytuacja ekonomiczna, wiek, zasoby kulturowe, sÈ determinantami koniecznoĂci korzystania ze wsparcia osób trzecich przy wykonywaniu codziennych czynnoĂci.

W pierwszej kolejnoĂci osoba starsza stara siÚ samodzielnie zaspokoiÊ swoje potrzeby, jednak gdy stan jej zdrowia pogarsza siÚ, trzeba zwróciÊ siÚ o pomoc do innych. Osoba starsza liczy na pomoc rodziny lub grupy krewniaczej, a gdy zbpowodu odlegïoĂci zamieszkania, opieki nad dzieÊmi czy choroby, rodzina lub krewni nie sÈ w stanie otoczyÊ peïnÈ opiekÈ osoby starszej, wówczas sÈsiedzi, przyjaciel i znajomi stanowiÈ waĝne ogniwo ïañcucha wsparcia niesamodzielnego seniora, albo zastÚpujÈc rodzinÚ, albo tylko jÈ uzupeïnia- jÈc w Ăwiadczeniu wsparcia. Ostatecznym rozwiÈzaniem jest korzystanie z domów opieki spoïecznej.

W ramach systemu pomocy spoïecz- nej osobom starszym przysïuguje szereg Ăwiadczeñ i rozwiÈzañ, które majÈ na celu zaspokojenie ich potrzeb oraz podwyĝsze- nie poziomu ĝycia.

Usïugi opiekuñcze i specjalistyczne usïugi w miejscu zamieszkania przysïugujÈ osobie, która z powodu wieku, choroby lub niepeïnosprawnoĂci wymaga pomocy innych osób. Usïugi te mogÈ byÊ przyznane takĝe osobie w rodzinie, gdy rodzina, lub wspóïmaïĝonek nie sÈ w stanie takiej pomocy zapewniÊ.

W 2015 r. z usïug opiekuñczych i specja- listycznych usïug opiekuñczych korzystaïy 93 272 osoby, a gminy wydatkowaïy na te usïugi 407 mln zï, natomiast na specjalistyczne usïugi opiekuñcze gminy wydat- kowaïy 16,5 mln zï, a skorzystaïo z nich 5176 osób (MRPiPSa, 2016, s. 29). Usïugi opiekuñcze i specjalistyczne usïugi opie- kuñcze mogÈ byÊ Ăwiadczone w oĂrodkach wsparcia, w tym w Ărodowiskowych domach samopomocy.

(8)

Liczba osób umieszczonych w Ărodowi- skowych domach samopomocy w 2015b r.

wynosiïa 5417 osób, a oczekujÈcych na umieszczenie w Ărodowiskowych domach samopomocy byïo 1468 osób. Stopieñ zaspokojenia potrzeb (liczba osób umieszczonych x 100/liczba osób umieszczonych + oczekujÈcych) wynosiï 78,68% i jest wyĝszy o 3,48% w stosunku do roku 2014 (MRPiPS, 2016a, s. 34).

W sytuacji, kiedy rodzina z róĝnych powodów nie moĝe sprawowaÊ opieki nad osobÈ starszÈ i nie ma moĝliwoĂci zastÈ- pienia jej w tej opiece, osoba starsza moĝe zostaÊ skierowana do rodzinnego domu pomocy, mieszkania chronionego lub do domu pomocy spoïecznej na pobyt staïy lub okresowy.

Rodzinny dom pomocy spoïecznej prze- znaczony jest na pobyt staïy lub czasowy dla osób wymagajÈcych pomocy innych osób z powodu wieku lub niepeïnospraw- noĂci, którym nie moĝna zapewniÊ opieki wb miejscu zamieszkania. Zapewnienie usïug opiekuñczych i bytowych jest Ăwiad- czone wb mieszkaniu (budynku mieszkal- nym) przez osoby fizyczne lub organizacje poĝytku publicznego.

W roku 2015 w Polsce funkcjonowaïo 26b rodzinnych domów pomocy, które dysponowaïy ogólnÈ liczbÈ miejsc – 166, a przebywaïo w nich 241 osób (MRPiPS, 2016a, s. 30). Ta forma wsparcia rozwija siÚ bardzo sïabo, co moĝe wynikaÊ z nie- chÚci gmin do zawierania umów z osobami prywatnymi w sprawie zakupu usïug opie- kuñczych lub z braku moĝliwoĂci speïnie- nia standardów bytowych, jak np. likwida- cji barier architektonicznych i speïnienia wymogów sanitarnych.

Mieszkanie chronione to miejsce, wbktó- rym osoba, ze wzglÚdu na wiek, niepeïno- sprawnoĂÊ lub chorobÚ, moĝe otrzymaÊ okresowe, a w wyjÈtkowych sytuacjach staïe wsparcie w codziennym funkcjonowaniu, przygotowujÈce jÈ do prowadzenia samo-

dzielnego ĝycia w integracji ze spoïeczno- ĂciÈ lokalnÈ. Ta forma pomocy moĝe byÊ prowadzona przez jednostki organizacyjne pomocy spoïecznej lub na ich zlecenie, albo przez organizacje poĝytku publicznego.

Wb tego typu placówkach kadrÚ stanowi pracownik socjalny, psycholog, terapeuta, asystent osoby niepeïnosprawnej.

W 2015 r. funkcjonowaïo 660 mieszkañ chronionych, w których byïo 2605 miejsc, zbktórych skorzystaïy 2593 osoby, mieszkañ chronionych jest zbyt maïo w stosunku do potrzeb, maïa teĝ jest wiedza rodzin z osobami starszymi dotyczÈca moĝliwoĂci sko- rzystania z usïug tego typu placówki. Wiele osób starszych wymagajÈcych wsparcia mogïoby mieszkaÊ w takich lokalach, a nie w domach pomocy spoïecznej (MRPiPSa, 2016, s. 31).

Liczba placówek ĂwiadczÈcych usïugi opiekuñcze i specjalistyczne usïugi opiekuñ- cze wzrasta w niewielkim stopniu, tak jak stopieñ zaspokojenia potrzeb w tym zakresie, jednak jest to wysoce niewystarczajÈce w stosunku do coraz szybciej rosnÈcych potrzeb starzejÈcego siÚ spoïeczeñstwa.

Zróĝnicowanie regionalne w zakresie Ăwiadczenia usïug opiekuñczych, wynika- jÈce z moĝliwoĂci finansowania ich ze Ărod- ków gmin, równieĝ jest powodem do obaw.

Dla przykïadu: Ărodowiskowych domów samopomocy w 2015 r. byïo w wojewódz- twie opolskim zaledwie 12, podlaskim – 19, podczas gdy w maïopolskim – 73, wielko- polskim – 69 (MRPiPS, 2016b, s. 155).

Wobec szybko rosnÈcych potrzeb wb zakresie Ăwiadczenia usïug opiekuñ- czych naleĝy obecnie podejmowaÊ dziaïania zmierzajÈce do ich zaspokojenia.

5. Dïugoterminowe usïugi opiekuñcze dla osób starszych Zjawisko starzenia siÚ spoïeczeñstwa, obok wymiaru jednostkowego, ma teĝ wymiar spoïeczny, gdyĝ zmiany w struk-

Tabela 2. Liczba oĂrodków wsparcia funkcjonujÈcych wg stanu na dzieñ 31.12.2015 r.

Wyszczególnienie Liczba jednostek Liczba miejsc Liczba osób korzystajÈcych

OĂrodki wsparcia 1853 85477 132899

W tym ¥rodowiskowe

domy samopomocy 760 27796 28073

½ródïo: Dane MRPiPS (2016a, s. 30) oraz dane Departamentu Pomocy i Integracji Spoïecznej MRPiPS (2016b, s. 34).

(9)

turze demograficznej spoïeczeñstwa nie odbywajÈ siÚ w izolacji od innych proce- sów, takich jak rynek, rozwój gospodarczy, rozwój technologii, rozwój medycyny itp.

StarzejÈca siÚ populacja wymaga istotnych zmian w zakresie polityki spoïecznej pañstwa, gospodarki, prowadzÈc do prze- budowy modelu produkcji i konsumpcji (Szopa, 2016).

AnalizujÈc polskÈ politykÚ wobec sta- roĂci, moĝna dojĂÊ do wniosku, ĝe jest ona nastawiona na przetrwanie starszego poko- lenia, gdyĝ koncentruje siÚ na zaspokojeniu jego potrzeb podstawowych. ¿ycie kultu- ralne w placówkach przeznaczonych dla emerytów i rencistów ogranicza siÚ do oglÈ- dania telewizji, do gry w karty lub „robótek rÚcznych” z powodu braku pieniÚdzy na zakup biletów na imprezy artystyczne czy zorganizowanie ich na miejscu.

Domy rencisty, kluby seniora, wczasy dla emerytów i rencistów to najczÚĂciej pro- ponowane formy dziaïania, które izolujÈ starsze pokolenie od reszty spoïeczeñstwa, sprzyjajÈ powstawaniu „enklaw staroĂci”

i pozbawiajÈ moĝliwoĂci obcowania ludzi starych z osobami mïodymi. Brak moĝli- woĂci obcowania ludzi mïodych ze starszym pokoleniem nie pozwala na poznanie przez ludzi mïodych problemów seniorów (Ratyñski, 2003, s. 444).

Polityka spoïeczna w odniesieniu do procesu starzenia siÚ ludnoĂci opiera siÚ na dwóch powiÈzanych ze sobÈ koncepcjach:

polityce wobec staroĂci i polityce wobec ludzi starych/osób starszych. Polityka wobec staroĂci odnosi siÚ do jednej z faz cyklu ĝycia jednostki powiÈzanej z wczeĂniej- szymi fazami ĝycia i obejmuje ona celowe dziaïania, które wyrównujÈ lub zapobiegajÈ powstawaniu uwarunkowanych struktu- ralnie deficytowych sytuacji ludzi starych wbporównaniu z innymi grupami ludnoĂci i niweluje nierównoĂci spoïeczne w staroĂci.

Dziaïania te mogÈ byÊ prowadzone wbfor- mie wsparcia materialnego oraz przez udo- stÚpnianie infrastruktury specyficznej dla osób starych, a takĝe adresowanych do tej grupy usïug niematerialnych (BïÚdowski, 2012, s. 203–205).

Polityka wobec ludzi starych i wobec staroĂci powiÈzane sÈ z dziedzinami polityki spoïecznej, takimi jak: polityka zabez- pieczenia spoïecznego – emerytury i inne Ăwiadczenia, pomoc spoïeczna, polityka zdrowotna – organizacja ochrony zdrowia, promowanie zdrowego stylu ĝycia, poli-

tyka rynku pracy – opóěnianie odchodze- nia zbrynku pracy, polityka mieszkaniowÈ- przystosowanie mieszkañ do potrzeb osób starszych, programy budowy i zamiany mieszkañ, polityka edukacyjna – ksztaïce- nie ustawiczne, polityka kulturalna – rozwi- janie aktywnoĂci w czasie wolnym.

W polityce spoïecznej wobec ludzi starych wiÚkszÈ rolÚ powinny odgrywaÊ podmioty centralne, peïniÈce funkcje redy- strybucyjne, prawodawcze i kontrolne, abwbpolityce wobec staroĂci kluczowe zada- nia powinny realizowaÊ podmioty dziaïa- jÈce na szczeblu lokalnym i regionalnym (Szatur-Jaworska, 2000, s. 134–144).

Starzenie siÚ polskiego spoïeczeñstwa bÚdzie prowadziïo do zmian w strukturze zapotrzebowania na Ăwiadczenia usïug wb zakresie ochrony zdrowia (dostÚp do usïug zdrowotnych), polityki socjalnej (Ăwiadczenia emerytalne), oraz pomocy spoïecznej (znaczny wzrost zapotrzebowania na usïugi opiekuñcze w tym dïugoter- minowe usïugi opiekuñcze).WzrastajÈca liczba osób potrzebujÈca wsparcia spo- woduje, ĝe instytucje pomocy spoïecznej bÚdÈ funkcjonowaÊ w coraz trudniejszych warunkach, dlatego teĝ, juĝ obecnie, naleĝy podjÈÊ dziaïania zwiÈzane z przemodelowa- niem systemu wsparcia w zakresie opieki dïugoterminowej, co wiÈzaïoby siÚ z inte- gracjÈ Ăwiadczeñ udzielanych w ramach opieki zdrowotnej i nadzorowanych przez Ministerstwo Zdrowia ze Ăwiadczeniami realizowanymi w ramach pomocy spoïecz- nej i nadzorowanymi w ramach Minister- stwa Rodziny Pracy i Polityki Spoïecznej.

Naleĝaïo by zatem zaplanowaÊ w sekwencji czasowej dziaïania, które przyczyniÈ siÚ do zapewnienia odpowiedniej bazy mate- rialnej, wykwalifikowanych pracowników pomocy spoïecznej oraz zagwarantowania odpowiednich Ărodków finansowych dla inwestycji w tym zakresie.

Sektor pomocy spoïecznej w zakresie usïug opiekuñczych skïada siÚ z sektora pomocy: nieformalnej (w tym rodzinnej), publicznej, pozarzÈdowej, komercyjnej (Kubicki, 2012, s. 86).

KoniecznoĂÊ reformy systemu opieki nad osobami niesamodzielnymi i powstania spójnej, systemowej polityki wobec starzenia ludnoĂci wynika z rozbicia i nieprecy- zyjnego podziaïu zobowiÈzañ do Ăwiadczeñ wbopiece nad osobami starszymi. ZwiÈzane jest to z rozdzieleniem Ăwiadczeñ i usïug, a tym samym odpowiedzialnoĂci na róĝne

(10)

resorty i instytucje (Ministerstwo Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia, Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Spoïecznej oraz Zakïad Ubezpieczeñ Spoïecznych, KasÚ Rolniczego Ubezpieczenia Spoïecznego i samorzÈdy róĝnych szczebli). Dla przy- kïadu na poziomie lokalnym jest to podziaï pomiÚdzy pomocÈ i Ăwiadczeniami udziela- nymi i finansowanymi na poziomie gminy abopiekÈ ĂwiadczonÈ w ramach sïuĝby zdrowia ze Ărodków budĝetu centralnego, co najczÚĂciej prowadzi do przerzucania kosz- tów i przekazywania sobie osób starszych pomiÚdzy poszczególnymi instytucjami (Kubicki, 2012, s. 87).

Obecnie kwestie dïugoterminowej opieki reguluje 18 ustaw i kilkadziesiÈt roz- porzÈdzeñ, co wpïywa na nieprzejrzystoĂÊ tego systemu oraz utrudnia do niego dostÚp dla potrzebujÈcych i ich rodzin. Wzrasta zatem niedopasowanie pomiÚdzy ocze- kiwaniami ib zapotrzebowaniem na usïugi opiekuñcze abdostÚpnÈ ich ofertÈ. W konsekwencji z biznesowego punktu widzenia prowadzi to do rozbudowy sektora pry- watnego Ăwiadczenia usïug dla osób starszych, które bÚdzie staÊ na finansowanie dodatkowej opieki, a jednoczeĂnie moĝe to doprowadziÊ do marginalizacji rodzin z osobami starszymi, które nie otrzymajÈ usïug opiekuñczych finansowanych ze Ărod- ków publicznych (Kubicki, 2012, s. 87).

Proponowanych rozwiÈzañ w tej kwestii jest wiele, np. finansowanie usïug opie- kuñczych w ramach usïug ubezpieczenia zdrowotnego, dobrowolne ubezpieczenia od ryzyka niesamodzielnoĂci, finansowanie kosztów opieki z budĝetu pañstwa przede wszystkim w ramach pomocy spo- ïecznej oraz wprowadzenie powszechnego obowiÈzkowego ubezpieczenia od ryzyka niesamodzielnoĂci. Kaĝdy z wariantów ma swoich zwolenników i przeciwników, ale obecnie wszyscy oni sÈ zdania, ĝe system, który mamy dzisiaj, w dïuĝszej perspektywie jest nie do utrzymania bez wprowadzenia zmian.

W zakresie usïug opiekuñczych nad osobami starszymi rozwiÈzania systemowe wbtym zakresie powinny wspieraÊ w wiÚk- szym stopniu rodziny i nie przerzucaÊ caïo- Ăci obowiÈzków opiekuñczych na instytucje pomocowe, a takĝe duĝym wsparciem dla Ăwiadczenia usïug opiekuñczych mogÈ byÊ usïugi dostarczane przez organizacje poza- rzÈdowe, czy to na podstawie podpisania umowy o Ăwiadczenie tego typu usïug, czy to w ramach niezaleĝnej dziaïalnoĂci statu- towej organizacji pozarzÈdowych.

Osoby wymagajÈce caïodobowej opieki ze wzglÚdu na wiek, chorobÚ lub niepeï- nosprawnoĂÊ korzystajÈ z domów pomocy spoïecznej. SÈ to placówki caïodobowego staïego pobytu zapewniajÈce usïugi bytowe,

Tabela 3. Liczba ponadgminnych domów pomocy spoïecznej w podziale na domy samorzÈdów powia- towych i podmiotów niepublicznych, wg stanu na dzieñ 31.12.2015 roku

Typy domów Ogóïem SamorzÈdów

powiatowych

Podmiotów niepublicznych

Ogóïem, z tego dla: 688 529 159

Osób w podeszïym wieku 97 64 33

Osób przewlekle chorych somatycznie 144 115 29

Osób przewlekle psychicznie chorych 163 140 23

Dorosïych niepeïnosprawnych intelektualnie 128 94 34 Osób w podeszïym wieku oraz przewlekle

somatycznie chorych 95 74 21

Osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób

niepeïnosprawnych fizycznie 7 7

Osób w podeszïym wieku oraz osób

niepeïnosprawnych fizycznie 15 13 2

Osoby niepeïnosprawne fizycznie 9 3 6

Inne zgodnie z art. 56a, ust. 2 i 3 ustawy

o pomocy spoïecznej 21 20 1

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie danych MRPiPS (2016a, s. 19).

(11)

opiekuñcze i wspomagajÈce. DecyzjÚ obumieszczeniu w domu pomocy spoïecznej wydaje organ gminy prowadzÈcej dom lub starosta powiatu prowadzÈcego dom wïaĂci- wej dla tej osoby w dniu jej kierowania do domu, a w przypadku regionalnych domów pomocy spoïecznej decyzjÚ wydaje marsza- ïek województwa. Pobyt wb domu pomocy spoïecznej jest odpïatny do peïnego kosztu utrzymania. Jako pierwsza ponosi opïatÚ osoba kierowana do domu pomocy spoïecz- nej w wysokoĂci 70% dochodu wïasnego, jednak nie wiÚcej niĝ peïny koszt utrzymania, w drugiej kolejnoĂci opïatÚ ponosi rodzina osoby kierowanej – maïĝonek, zstÚpni (dzieci, wnuki) przed wstÚpnymi (rodzicami, dziadkami), jeĂli jej sytuacja na to pozwala, tylko wtedy, gdy odpïatnoĂÊ wnoszona przez mieszkañca domu pomocy spoïecznej nie pokrywa wbpeïni Ăredniego miesiÚcznego kosztu utrzymania w domu pomocy spoïecznej. Trzecia w kolejnoĂci wnoszenia opïaty za pobyt w domu pomocy spoïecznej jest gmina, z której osoba zostaïa skierowana, i jest to róĝnica miÚ- dzy Ărednim kosztem utrzymania w domu pomocy spoïecznej a opïatami wnoszonymi przez osoby zstÚpne lub wstÚpne.

W 2015 roku w ponadgminnych domach pomocy spoïecznej przebywaïo 20b479bosób w wieku 61–74 lata (w domach pomocy spoïecznej samorzÈdów powiatowych –17b 883b osób, podmiotów niepublicznych –b2596 osób), a w wieku powyĝej

74 lat –b 22b 566 osób (w domach pomocy spoïecznej samorzÈdów powiatowych –b18b525bosób, podmiotów niepublicznych – 4041 osób) (MRPiPS, 2016a, s. 20).

W 2004 r. w porównaniu do roku 2003 liczba ponadgminnych domów pomocy spo- ïecznej zmniejszyïa siÚ o 7, a w 2005 roku w stosunku do roku poprzedniego liczba domów zmniejszyïa siÚ o 18, w 2011 roku liczba domów pomocy spoïecznej zmniejszyïa siÚ w stosunku do roku 2010 o 10, abwbroku 2015 w stosunku do roku 2014, liczba ponadgminnych domów pomocy spoïecznej zwiÚk- szyïa siÚ o 2 (MRPiPS, 2016a, s. 175).

Proces starzenia siÚ ludnoĂci i niewielkie zmiany iloĂci ponadgminnych domów pomocy spoïecznej powoduje, ĝe liczba osób oczekujÈcych na umieszczenie wb domach pomocy spoïecznej wciÈĝ jest znaczÈca.

Procentowy wskaěnik zaspokojenia potrzeb osób oczekujÈcych na umieszczenie w ponadgminnych domach pomocy spoïecznej wynosiï w 2004 roku – 60,4%, wb 2005 roku – 66,9%, w 2006 – 67,1%, wb2007 roku – 65,1%, 2008 roku – 59,9%, w 2009 roku – 56,4%, a od 2010 roku nie- znacznie wzrasta i w roku 2015 wynosiï –b66,2% (MRPiPS 2016a, s. 182).

W 2015 r. prowadziïy dziaïalnoĂÊ 24bgminne domy pomocy spoïecznej, zbtego 22 samorzÈdów i 2 podmioty niepubliczne;

ich liczba wzrosïa o jednÈ placówkÚ w stosunku do roku poprzedniego. W gmin-

Tabela 4. Ruch liczby miejsc oraz liczba osób oczekujÈcych na umieszczenie w ponadgminnych domach pomocy spoïecznej w latach 2004–2015

Rok Liczba miejsc Ruch miejsc Liczba osób oczekujÈcych

2004 80633 76 6755

2005 80226 –407 5974

2006 78918 –1308 6208

2007 78377 –541 6310

2008 77998 –379 7837

2009 77711 –287 7856

2010 77093 –618 8294

2011 77368 275 8225

2012 77534 166 7597

2013 77632 98 7662

2014 77908 276 7228

2015 78154 246 6451

½ródïo: dane MRPiPS (2016a, s. 171, 178).

(12)

nych domach pomocy spoïecznej (2015 r.), przebywaïy 352 osoby w wieku 61–74 lata ib665bosób w wieku 74 lat i wiÚcej. Gminne domy pomocy spoïecznej (13bdomów) pro- wadziïy dziaïalnoĂÊ dla osób w podeszïym wieku (MRPiPS, 2016a, s. 26). Gminy nie dysponujÈ dostatecznymi Ărodkami finanso- wymi na prowadzenie tego typu placówek, tym bardziej, ĝe ponad 90% dziaïajÈcych gminnych domów pomocy spoïecznej jest dofinansowane przez gminy. W 2015 r.

wb województwie ĂlÈskim dziaïaïo 9 gminnych domów pomocy spoïecznej, w pomor- skim – 4, w mazowieckim i dolnoĂlÈskim – po 3, a aĝ w szeĂciu województwach nie dziaïaï ĝaden dom gminnej pomocy spo- ïeczne (kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ïódzkie, podkarpackie, podla- skie) (MRPiPS, 2016a, s. 189). Podobnie jak wb ponadgminnych domach pomocy spoïecznej, liczba osób oczekujÈcych na umieszczenie w gminnych domach pomocy spoïecznej wynosiïa w 2015 r. – 196 osób, z tej liczby 109 osób w podeszïym wieku oczekuje na umieszczenie w placówkach gminnych.

Typowym zjawiskiem dla demograficznego obrazu zmian w Polsce jest, w nieda- lekiej perspektywie, starzenie siÚ populacji, zatem nie naleĝy ignorowaÊ konsekwencji, które mogÈ temu zjawisku towarzyszyÊ.

Starzenie siÚ populacji dotyczy kaĝdej dzie- dziny funkcjonowania czïowieka i wymaga odpowiednich zmian oraz dostosowañ zarówno na szczeblu makroekonomicznym, jak i lokalnym.

OkreĂlenie „srebrny rynek” dotyczy najczÚĂciej towarów i usïug dla osób starszych, ale takie podejĂcie prowadzi do zmian w marketingu – tworzenie marek dla osób starszych, a w tym przypadku zachodzi potrzeba skupienia siÚ równieĝ na rozwiÈzaniach, które mogÈ zmniejszyÊ dyskryminacjÚ ze wzglÚdu na wiek oraz na rozwiÈzaniach w zakresie projektowania przestrzeni publicznych, domów i miesz- kañ przyjaznych dla seniorów (Klimczuk, 2016, s. 43–44).

W przypadku utrzymywania siÚ dotych- czasowego trendu starzenia siÚ spoïe- czeñstwa coraz wiÚkszego znaczenia bÚdÈ nabieraÊ problemy zwiÈzane z opiekÈ nad osobami starszymi, nastÈpi wzrost zapotrzebowania na opiekÚ nad osobami sÚdziwymi (ponad 85 lat), które czÚĂciowo przejmie pokolenie osób wchodzÈcych w wiek eme-

rytalny, odciÈĝajÈc w ten sposób z takiej powinnoĂci instytucje pomocy spoïecznej, w tym publiczne, jednak nie rozwiÈzuje to w peïni problemu opieki.

Zachodzi zatem potrzeba szukania nowych rozwiÈzañ w zakresie innowacji spoïecznych dla starzejÈcego siÚ spoïe- czeñstwa, np. w zakresie wykorzystania nowych technologii dla osób starszych, nowych modeli opieki, w tym kombinacji formalnych i nieformalnych form wsparcia, warunków sprzyjajÈcych budowie relacji miÚdzypokoleniowych oraz tworzenia krÚ- gów wsparcia spoïecznego.

Starzenie siÚ populacji niesie za sobÈ wiele wyzwañ, którym trzeba bÚdzie spro- staÊ. Opieka nad osobami starszymi to nie tylko problemy zwiÈzane z finansowaniem opieki nad seniorami, ale takĝe problemy o charakterze instytucjonalnym, organiza- cyjnym oraz potrzeba budowania relacji miÚdzyludzkich.

Podsumowanie

NasilajÈcy siÚ proces demograficznego starzenia siÚ ludnoĂci w Polsce, jak wynika z prognozy GUS, bÚdzie nabieraï coraz wiÚkszego tempa, a rosnÈcy odsetek osób wbwieku 70 lat i wiÚcej wĂród których bÚdzie wzrastaïa wraz z wiekiem liczba osób chorych przewlekle i niepeïnosprawnych, spo- woduje, ĝe zwiÚkszy siÚ zapotrzebowanie na róĝne formy wsparcia i pomocy w zakresie usïug opiekuñczych.

Starzenie siÚ spoïeczeñstwa ma kilka istotnych cech: w kolejnych grupach wiekowych 70 lat i wiÚcej wzrasta udziaï kobiet, wzrasta odsetek osób starszych pozostajÈ- cych w jednoosobowych gospodarstwach domowych, w poszczególnych grupach wiekowych najszybciej bÚdzie wzrastaï odsetek ludzi w wieku 80 lat i wiÚcej.

Gospodarstwa domowe jednopokole- niowe osób starych, przewlekle chorych, z ograniczonÈ samodzielnoĂciÈ wymagajÈ pomocy od innych osób, najczÚĂciej od czïonków rodziny, jednak funkcje opie- kuñcze rodziny ze wzglÚdu na jej kurczenie malejÈ, a migracja zarobkowa znaczÈco je ogranicza. SzansÈ na uzyskanie pomocy sÈ grupy nieformalne: sÈsiedzi, znajomi, organizacje spoïeczne.

Wydïuĝanie okresu ĝycia w warunkach ograniczonej lub utraconej samodzielnoĂci osób starszych wydïuĝa czas sprawowa-

(13)

nia opieki, stÈd bÚdzie nastÚpowaï wzrost zapotrzebowania na opiekÚ w placówkach zakïadowych (Ărodowiskowe domy samopomocy, rodzinne domy pomocy spoïecz- nej, domy pomocy spoïecznej), a takĝe na usïugi opiekuñczo-pielÚgnacyjne, udzielane przez profesjonalnych opiekunów w miejscu zamieszkania.

Tworzenie korzystnych i sprzyjajÈcych warunków ĝycia dla osób starych stawia przed administracjÈ pañstwowÈ i samorzÈ- dowÈ zadanie opracowania strategii dzia- ïania na rzecz starzejÈcego siÚ spoïeczeñ- stwa i uzyskania spoïecznej akceptacji dla tych dziaïañ, a takĝe zapewnienia Ărodków finansowych i kadr („biaïe miejsca pracy”) niezbÚdnych do ich realizacji.

Bibliografia

BïÚdowski, P. (2012). Polityka wobec ludzi starych- cele i zasady. Studia BAS, 2, 203–205.

GUS (2008). Prognoza demograficzna na lata 2008 – 2035. Warszawa: GUS.

GUS (2014a). Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia siÚ ludnoĂci Polski w Ăwietle prognozy na lata 2014–2050. Warszawa: GUS GUS (2014b). Stan zdrowie ludnoĂci Polski w 2014br.

Warszawa: GUS.

GUS (2016). Informacja o sytuacji osób starszych na podstawie badañ Gïównego UrzÚdu Statystycz- nego. Warszawa: GUS.

GUS (2017). JakoĂÊ ĝycia osób starszych w Polsce na podstawie wyników badania spójnoĂci spoïecznej 2015. Warszawa: GUS.

Klimczuk, A. (2016). Modele „srebrnej gospodarki” w Unii Europejskiej w ujÚciu porównaw- czym. Próba wprowadzenia do dyskusji. Problemy ZarzÈdzania, 2.

Kubicki, P. (2012). Wyzwania dla systemu pomocy spoïecznej ze wzglÚdu na demograficzne starzenie siÚ ludnoĂci. W: P. BïÚdowski i in., Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce. Warszawa: IPiSS.

MRPiPS, Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Spoïecznej (2016a). Informacja o sytuacji osób star- szych w Polsce za rok 2015. Warszawa.

MRPiPS, Ministerstwo Rodziny Pracy i Polityki Spoïecznej (2016b). Dane Departamentu Pomocy ibIntegracji Spoïecznej MRPiPS. Warszawa.

Ratyñski, W. (2003). Problemy i dylematy polityki spoïecznej w Polsce. Warszawa: Difin.

Stañczak, J. i Szaïtys, D. (2017). Terytorialne zróĝ- nicowanie procesu starzenia siÚ ludnoĂci w Polsce w latach 1990–2015 oraz w perspektywie do 2040 roku, referat zaprezentowany na V Zielonogórskich Spotkaniach z DemografiÈ. Zielona Góra.

Szatur-Jaworska, B. (2000). Ludzie starzy i staroĂÊ wbpolityce spoïecznej. Warszawa: Aspra-Jr.

Szatur-Jaworska, B. (2012). Sytuacja rodzinna ib potrzeby opiekuñcze ludzi starych w Polsce. W:

P. BïÚdowski i in., Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce. Warszawa: IPiSS.

Szopa, B. (2016). Konsekwencje procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa. Wybrane problemy. Problemy ZarzÈdzania, 2.

Szweda-Lewandowska, Z.(2012). Starzenie siÚ ibsta- roĂÊ – ogólna charakterystyka. W: P. BïÚdowski ibin., Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce.

Warszawa: IPiSS.