Joanna JASNOS
Katedra Surowców Energetycznych
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30
tel. (+48 12) 617 46 51; e-mial: jjasnos@geol.agh.edu.pl
Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa¿ony Rozwój nr 1–2/2011
WYSTÊPOWANIE WÓD MINERALNYCH, SWOISTYCH, LECZNICZYCH, TERMALNYCH ORAZ SOLANEK NA OBSZARZE ZAPADLISKA
PRZEDKARPACKIEGO I PÓ£NOCNEJ CZÊŒCI KARPAT ZEWNÊTRZNYCH
STRESZCZENIE
Artyku³ zawiera informacje na temat wód mineralnych, leczniczych i solanek wystêpuj¹cych na obszarze zapadliska przedkarpackiego oraz pó³nocnej czêœci Karpat zewnêtrznych (zwi¹zanych z fliszem zewnêtrznokar- packim oraz jego pod³o¿em). Pó³nocn¹ granic¹ obszaru badañ jest zasiêg utworów miocenu zapadliska przed- karpackiego, po³udniow¹ zaœ – linia przesuniêta w stosunku do pó³nocnego brzegu nasuniêcia karpackiego o oko³o 15 km na po³udnie.
Na opisywanym obszarze wystêpuj¹ wody zaliczone do wód leczniczych, termalnych i solanek na podstawie Rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz. U. z 2006 r., nr 32, poz. 220, z póŸn. zm.). S¹ one zlokalizowane w obrêbie piêtnastu z³ó¿ i wykorzystywane do celów terapeutycznych w szeœciu uzdrowiskach statutowych. Skrótowo przedstawiono równie¿ wystêpowanie w kilku miejscowoœciach wód u¿ytkowanych w przesz³oœci lub obecnie do celów leczniczych, produkcji butelkowanych wód mineralnych, Ÿródlanych, sto³owych i innych produktów na bazie wód i otrzymywanych soli, a tak¿e wód niezagospodarowanych do tej pory.
S£OWA KLUCZOWE
Sk³ad chemiczny wód, wody lecznicze, wody swoiste, wody mineralne, wody termalne, Zapadlisko Przedkarpackie
* * *
Recenzowa³a dr in¿. Barbara Tomaszewska
Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 11.05.2011 r., zaakceptowano do druku 29.06.2011 r.
WPROWADZENIE
Wed³ug informacji zawartych w Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (stan na 31.12.2009 r.) (Bilans… 2010) na opisywanym obszarze wody mineralne, solanki, wody termalne zosta³y rozpoznane w obrêbie piêtnastu z³ó¿. S¹ to z³o¿a zlokalizowane w miejscowoœciach (ryc. 1): Horyniec Zdrój, Latoszyn, Solec Zdrój, We³nin, Dobrowoda, Busko Zdrój, Las Winiarski, Kraków–Swoszowice, Kraków–Mateczny, Krzeszowice,
£apczyca, Gocza³kowice Zdrój, Ustroñ, Dêbowiec, Zab³ocie. Wody ze wszystkich wy- mienionych miejscowoœci zaliczono do wód leczniczych (za wyj¹tkiem z³o¿a w £apczycy, które zaliczono do solanek) oraz termalnych (Ustroñ) Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220, z póŸn. zm.) w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalin leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych. Wody s¹ obecnie wykorzystywane do celów leczniczych w szeœciu uzdrowiskach statutowych. S¹ to (rys. 1): Horyniec Zdrój, Solec Zdrój, Busko Zdrój, Kraków–Swoszowice, Gocza³kowice Zdrój i Ustroñ. Ponadto w przesz³oœci, przede wszystkim przed II wojn¹ œwiatow¹, w kilku innych miejscowoœciach omawianego terenu funkcjonowa³y zak³ady lecznictwa uzdrowiskowego, opieraj¹ce sw¹ dzia³alnoœæ na wystêpuj¹cych Ÿród³ach wód leczniczych b¹dŸ wód o w³aœciwoœciach potencjalnie leczni- czych. Przyk³adowo s¹ to (rys. 1): Nieborów, Straszydle, Lubenia, Jaworze, Jastrzêbie Zdrój.
Oprócz tych miejscowoœci wskazaæ mo¿na szereg takich, w których rozpoznano i czêœciowo udokumentowano wyst¹pienia wód mineralnych i/lub swoistych, na przyk³ad w wojewódz- twie podkarpackim – Borek Stary, Chmielnik, „Przylasek”, Rudna Wielka, Rzeszów Sta- romieœcie, Szklary, Tyczyn–£any, Lipa, Po³omia, Wiœniowa, ¯arnowa Góra (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Rzeszowie – www.wios.rzeszow.pl).
W kolejnych rozdzia³ach omówiono wystêpowanie wód mineralnych, leczniczych i so- lanek wykorzystywanych obecnie lub w przesz³oœci do celów leczniczych, a tak¿e do pro- dukcji butelkowanych wód mineralnych, Ÿródlanych i innych produktów na bazie wód i otrzymywanych soli na obszarze zapadliska przedkarpackiego i pó³nocnej czêœci Karpat zewnêtrznych. Skrótowo opisano równie¿ wystêpowanie w kilku miejscowoœciach opisy- wanego terenu wód niezagospodarowanych do tej pory.
1. Z£O¯A WÓD LECZNICZYCH
Zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220, z póŸn. zm.) do sk³adników swoistych nadaj¹cych wodzie charakter leczniczy zalicza siê (w nawiasie – próg farmakodynamiczny): jodki (1 mg/dm3), fluorki (2 mg/dm3), siarczki i inne zwi¹zki siarki(II) (1 mg/dm3), ¿elazo (II) (10 mg/dm3), kwas metakrzemowy (70 mg/dm3), dwutlenek wêgla (250–999 mg/dm3, 1000 mg/dm3), temperatura (20oC), radon (74 Bq/dm3). Woda zawieraj¹ca w 1 dm3co najmniej 1000 mg rozpuszczonych sk³adników to
Lokalizacjaz³ó¿wódpodziemnychzaliczonychdosolanek,wódleczniczychitermalnychzgodniezRozporz¹dzeniemRadyMinistrów Locationofgroundwatersrankedtobrines,healingandgeothermalwatersaccordingtotheRegulationofCouncilof Ministersdepositsof Lokalizacjaz³ó¿wódpodziemnychzaliczonychdosolanek,wódleczniczychitermalnychzgodniezRozporz¹dzeniemRady Ministrówwykorzystywanychwuzdrowiskachstatutowych Locationofdepositsofgroundwatersrankedtobrines,healingandgeothermalwatersaccordingtoheRegulationofCouncilof Ministersusinginhealthresorts Lokalizacjaz³ó¿solanek,wódleczniczychimineralnychwykorzystywanychnaceleleczniczewprzesz³oœci Locationofbrines,healingandmineralwaterdepositsusedforhealingpurposesinthepast Lokalizacjaz³ó¿wódtermalnych Locationofgeothermalwaterdeposits Pó³nocnyzasiêgutworówmiocenu zapadliskaprzedkarpackiego NorthernextentofMioceneformations oftheCarpathianForedeep Pó³nocnyzasiêgnasuniêciaKarpatzewnêtrznych NorthernextentoftheOuterCarpathianoverthrust Po³udniowagranicaobszarubadañ Northernboundaryofresearcharea
Lokalizacjaz³ó¿solanek,wódleczniczychimineralnychdotejporyniewykorzystywanych Locationofbrines,healingandmineralwaterdepositsnotusedyet
Wykonanowramachprojektu rozwojowegow³asnegonr 0474/R/T02/2009/06: „Analizamo¿liwoœci zagospodarowaniawód geotermalnychZapadliska Przedkarpackiegodocelów balneoterapeutycznychi rekreacyjnychoraz ciep³owniczych”- finansowanegoprzezNCBiR, nrumowy:NR090003 Wa¿niejszejeziora Mainlakes
Wa¿niejszerzeki Mainrivers
Wa¿niejszemiasta Maincities AKADEMIAGÓRNICZO-HUTNICZAIM.STANIS£AWASTASZICAWKRAKOWIE Rys.1.Lokalizacjawódmineralnych,swoistych,leczniczychorazsolaneknaobszarzezapadliskaprzedkarpackiegoipó³nocnejczêœciKarpatzewnêtrznych Fig.1.Locationofmineral,specific,therapeuticwatersandbrinesontheareaoftheCarpathianForedeepandthenorthernpartoftheOuterCarpathians
woda mineralna. Jeœli woda mineralna zawiera dodatkowo sk³adniki swoiste nazywana jest wod¹ mineraln¹ swoist¹. W niniejszym rozdziale przedstawiono wody, które zosta³y zali- czone do leczniczych, termalnych lub solanek na podstawie cytowanego rozporz¹dzenia wraz z póŸniejszymi zmianami. W literaturze sprzed 2006 roku spotyka siê charakterystykê typów chemicznych wód leczniczych zgodnie z poprzednio obowi¹zuj¹cymi kryteriami, na pod- stawie których do sk³adników swoistych zaliczano tak¿e bromki, bor, arsen oraz – przez niektórych autorów – mangan (Kochañski 2002). W opisie typu wód z omawianych miejsco- woœci, sk³adniki swoiste – obecnie do swoistych nie zaliczane – zaznaczono kursyw¹ w na- wiasach (Br, HBO2).
Horyniec Zdrój – jest jednym z 44 uzdrowisk statutowych w Polsce (rys. 1). Wody lecznicze s¹ ujmowane z poziomu piasków i piaskowców mioceñskich dwoma odwiertami Ró¿a III i Ró¿a IV eksploatowanymi naprzemiennie (Ciê¿kowski i in. 2003;
www.mineralne.pgi.gov.pl). Wody lecznicze eksploatowane w uzdrowisku Horyniec Zdrój to 0,06–0,08% woda typu HCO3-Ca-Na-Mg, H2S oraz HCO3-SO4-Ca-Na, H2S (www.mineralne.pgi.gov.pl; Ciê¿kowski i in. 2003). S¹ to zatem wody swoiste, w których H2S stanowi g³ówny czynnik nadaj¹cy im leczniczego charakteru. Ich zasoby eksploatacyjne okreœlono na 26,4 m3/h (Bilans… 2010). W uzdrowisku produkuje siê równie¿ naturaln¹ wodê Ÿródlan¹ o nazwie handlowej „Hetmañska”. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e w rozlewnictwie wód mineralnych terminologia okreœlaj¹ca rodzaj wody butelkowanej: naturalna woda mineralna, woda Ÿródlana oraz woda sto³owa jest ustalona przez nastêpuj¹ce rozporz¹dzenia: Rozporz¹- dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220) oraz Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 marca 2011 roku w sprawie naturalnych wód mineralnych, wód Ÿródlanych i wód sto³owych (Dz.U. z 2011 r. Nr 85, poz. 466).
Latoszyn – na jego terenie (rys. 1) zlokalizowane jest z³o¿e wód mineralnych, które zosta³y zaliczone do wód leczniczych. Zniszczenia wojenne spowodowa³y, ¿e zaniechano dzia³alnoœci uzdrowiskowej, prowadzonej ju¿ od po³owy XIX wieku. Jednak zgodnie z pla- nami w³adz gminy Dêbica – próbuje siê ow¹ dzia³alnoœæ reaktywowaæ.
W latach siedemdziesi¹tych odwiercono trzy otwory badawcze, z których jeden (otwór W-1) móg³by stanowiæ Ÿród³o zaopatrzenia w wodê lecznicz¹ dla Latoszyna (Soko³owski 2007).
Jest to 0,25% woda typu SO4-Ca, H2S ujmowana z mioceñskiej serii piaskowcowo- -³upkowej z gipsami warstw chodenickich wieku torton dolny (Ciê¿kowski i in. 2003;
Dowgia³³o i in. 1969). Zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone w wysokoœci 1,3 m3/h (Bilans... 2010). Wody s¹ udostêpnione szeœcioma ujêciami jednak obecnie nieeksploato- wanymi (www.mineralne.pgi.gov.pl).
Solec Zdrój – podobnie jak Horyniec Zdrój–Solec (rys. 1) nale¿y do uzdrowisk statu- towych. Tradycje lecznictwa uzdrowiskowego w Solcu Zdroju (rys. 1) siêgaj¹ po³owy XIX wieku. Wody lecznicze s¹ zwi¹zane z utworami górnej kredy – reprezentowanymi przez margle senonu, turonu i piaskowce cenomanu oraz z utworami górnej jury (Paczyñski, Sadurski 2007). Wody mineralne s¹ udostêpnione trzema ujêciami: Szyb Solecki, Solec 2-Karol i Solec 2B. Ich zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone na 0,96 m3/h (Bilans…
2010). Ujêcie Szyb Solecki udostêpnia 2,07% wodê typu Cl-Na, (Br), I, (HBO2), H2S z utworów kredy górnej na g³êbokoœci oko³o 170 m (Paczyñski, P³ochniewski 1996).
We³nin – na jego terenie (rys. 1) zlokalizowany jest – wykonany w latach siedemdzie- si¹tych XX wieku – otwór wiertniczy, którym udostêpnione jest z³o¿e wód mineralnych zaliczanych do leczniczych.
Wody mineralne zwi¹zane s¹ z poziomem wapieni i margli górnej jury i s¹ to 3,1% wody typu Cl-Na, H2S, I, Fe, (Br, HBO2). Zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone na 3 m3/h (www.mineralne.pgi.gov.pl; Bilans… 2010). S¹ one eksploatowane za pomoc¹ odwiertu We³nin na potrzeby rekreacyjno-lecznicze. Na ich bazie funkcjonuje obiekt hotelowo-sa- natoryjny „Malinowy Zdrój” w Solcu Zdroju. Solanki siarczkowe Solca Zdroju i We³nina („Malina”) maj¹ podobne pochodzenie jak solanki „g³êbokiego systemu” w Busku Zdroju, ale ró¿ni¹ siê od nich obecnoœci¹ siarczków. Szczególnie wysokie stê¿enie wystêpuje w „Mali- nie” (ok. 800 mg/dm3) (Chowaniec i in. 2007; www.malinowyzdroj.pl).
Busko Zdrój – miasto to (rys. 1) jest jednym z uzdrowisk statutowych. Pierwsze zapiski na temat balneologicznej dzia³alnoœci Buska pochodz¹ z 1393 roku, kiedy królowa Jadwiga skorzysta³a z k¹pieli leczniczej (Borek 2010), a w 1828 roku rozpoczêto dzia³alnoœæ uzdro- wiskow¹. Za pocz¹tek istnienia uzdrowiska uznaje siê rok 1836.
W rejonie Buska Zdroju wystêpuj¹ dwa typy wód mineralnych swoistych, uznanych za lecznicze. Pierwszy typ wód udostêpnionych Ÿród³ami od 1776 roku to 1,26–1,46% wody typu Cl-Na, I, F, H2S, (Br, HBO2) uznane za wody „systemu p³ytkiego”. Na ich bazie funkcjonowa³y zak³ady przyrodolecznicze od 1836 roku. Drugi typ to odkryte przy poszuki- waniach ropy naftowej w 1947 roku i rozpoznane w latach 1958–1959 2,31–7,23% wody typu Cl-Na, I (Br), które nie zawieraj¹ H2S. Uznane zosta³y za wody „systemu g³êbokiego”. Wody pierwszego typu zwi¹zane s¹ z marglami i piaskowcami kredy (cenoman, a lokalnie ³¹cznie cenoman, turon i dolny santon), natomiast wody drugiego typu – wapieniami i marglami jury (Krawczyk i in. 1999; Lisik 2010). Obecnie wody s¹ eksploatowane szeœcioma ujêciami (www.mineralne.pgi.gov.pl), a ich zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone na 16,75 m3/h (Bilans… 2010). Od 1960 roku produkowana jest butelkowana woda sto³owa „Buskowianka”
oraz naturalna woda Ÿródlana „Buskowianka Zdrój” (www.uzdrowisko-busko-zdroj.com.pl;
Ponikowska, Ferson 2009).
Dobrowoda – to wieœ (rys. 1), na terenie której le¿y z³o¿e wód mineralnych zaliczonych do leczniczych Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 8 kwietnia 2008 roku (Dz.U. z 2008, nr 66, poz. 404).
Z³o¿e nie jest obecnie eksploatowane. Prace poszukiwawcze za wodami leczniczymi w s¹siedztwie obecnych uzdrowisk (Busko Zdrój i Solec Zdrój) s¹ prowadzone w celu udostêpniania nowych ujêæ wód leczniczych na potrzeby tych uzdrowisk. Odwiert Dobro- woda GT-1 ujmuje wody z piaskowców piêciu horyzontów o sumarycznej mi¹¿szoœci 15,8 m wystêpuj¹cych na g³êbokoœci od 162 do 300 m, pod wzglêdem stratygraficznym zaliczanych do utworów neogenu-kredy-jury. Wyniki analiz chemicznych wykaza³y, i¿ jest to 1,4% woda typu Cl-Na, H2S, I, (Br) (Chowaniec i in. 2009). Zasoby eksploatacyjne ujêcia zosta³y okreœlone na 8 m3/h (Bilans... 2010).
Las Winiarski – jest po³o¿ony (rys. 1) w odleg³oœci oko³o 5 km od Buska Zdroju. Wody mineralne ze z³o¿a w tej miejscowoœci zosta³y zaliczone do wód leczniczych Rozporz¹- dzeniem Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 2006 r. (Dz. U. 2006 nr 246, poz. 1790). Z³o¿e jest udostêpnione odwiertem Las Winiarski I wykonanym w 2005 roku, który od maja 2009 roku nosi nazwê „Zuzanna” i zaopatruje w wodê buskie sanatoria (Lisik (red.) 2010; www.busko.pl).
Wody lecznicze wystêpuj¹ pod seri¹ nieprzepuszczalnych i³ów krakowieckich w piaskach i piaskowcach cenomanu (kreda górna). S¹ to 1,09–1,27% wody typu Cl-Na, H2S, I. Zawar- toœæ H2S wynosi oko³o 25,6 mg/dm3(Szczepañski, Porwisz 2007; www.mineralne.pgi.gov.pl).
Ich zasoby eksploatacyjne zosta³y ustalone na 3,11 m3/h (Bilans… 2010). Na dalszym etapie planowane jest odwiercenie kolejnego ujêcia LW-2, które pozwoli³oby zwiêkszyæ wydobycie wody przez Kopalniê Las Winiarski (Lisik (red.), 2010).
Kraków–Swoszowice – to jedno z uzdrowisk statutowych usytuowane w X Dzielnicy miasta Krakowa (rys. 1). Uzdrowisko funkcjonuje od roku 1811, kiedy wybudowano
£azienki i wytyczono park uzdrowiskowy (www.mineralne.pgi.gov.pl; Kochañski, 2002;
www.uzdrowisko.krakow.pl).
Wody swoszowickie s¹ wodami leczniczymi zwi¹zanymi z seri¹ ewaporatow¹ miocenu wykszta³conego w postaci margli i ³upków ze spêkaniami wype³nionymi siark¹, gipsem i anhydrytem. Wystêpuje w niej system otwartych szczelin i kawern, dziêki któremu seria gipsowo-solna jest mioceñskim poziomem wodonoœnym, z którego wyp³ywaj¹ Ÿród³a: G³ów- ne i Napoleon (Rajchel 1998). Obecnie eksploatowana jest jedynie studnia „ród³o G³ówne”, która zaopatruje w wodê zak³ad k¹pielowy. Jest to studnia artezyjska, udostêpniaj¹ca 0,23–0,25% wodê typu SO4-HCO3-Ca -Mg, H2S o zawartoœci siarkowodoru 62,8 mg/dm3 (Ney [red.], 2002; www.mineralne.pgi.gov.pl). Zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone na 6,16 m3/h (Bilans… 2010). Oprócz wymienionych studni w Swoszowicach istniej¹ tak¿e trzy odwierty – Swoszowice XI (4,7% solanka typu Cl-Na-Ca, H2S), Lusina 6 (0,13% woda typu HCO3-Mg-Ca-Na, H2S, I) oraz OP-1 (0,23% woda typu SO4-Cl-Ca-Na, F) nieeksploatowane jednak dla potrzeb uzdrowiska (Ney [red.], 2002).
W 1991 roku wykonano studniê, która udostêpnia swoszowick¹ wodê mineraln¹ wyko- rzystywan¹ do produkcji butelkowanej wody o nazwie handlowej „Per³a Swoszowic” – pierwotnie „Pogórzanka” (www.wodadlazdrowia.pl).
Kraków–Mateczny – to niewielki obszar le¿¹cy w XIII dzielnicy miasta Krakowa (rys. 1), na terenie którego dzia³a „Uzdrowisko Mateczny Zdrój”. Mateczny nie posiada jednak statusu obszaru uzdrowiskowego.
Wystêpuj¹ca tu woda mineralna zosta³a odkryta w 1839 roku przy poszukiwaniu wêgla (Torosiewicz 1849), a w 1899 roku w trakcie poszukiwania wody s³odkiej nawierci³ j¹ Antoni Mateczny (Zuber, Rajchel 2007).
Wystêpowanie wód Matecznego jest zwi¹zane z g³êbokimi kieszeniami krasowymi w wa- pieniach jurajskich, wype³nionymi drobnoziarnistymi piaskami paleogeñskimi (oligocen), oraz utworami karpatu morskiego i l¹dowego, wykszta³conego w postaci wapieni, margli, wapieni ostrygowych, piasków z gniazdami i laminami gipsów i anhydrytów (Bogacz 1974;
Kleczkowski, Myszka 1989)
We wszystkich otworach Matecznego stwierdzono dwa poziomy wodonoœne. Górny poziom jest zwi¹zany z utworami czwartorzêdowymi i zawiera wodê s³odk¹, a dolny – wodê mineraln¹ typu artezyjskiego. Wody mineralne Matecznego s¹ najprawdopodobniej wodami powsta³ymi w wyniku mieszania siê dwóch odmiennych typów wód g³êbszego pod³o¿a:
chlorkowych – obserwowanych w licznych wierceniach w obrêbie samego Krakowa, jak i jego najbli¿szych terenów (Kleczkowski 1967) oraz wód siarczkowych (Bielecka 1961;
Bogacz 1974; Kleczkowski 1967).
Z³o¿e Mateczny jest obecnie udostêpnione trzema otworami (M-4, M-3 i Geo-2A) spoœród czterech odwierconych (otwór Geo-2 zosta³ zlikwidowany). Ich zasoby eksploata- cyjne zosta³y okreœlone na 8,5 m3/h. Analizy wód wykonane w latach 1983–2001 wykaza³y,
¿e woda eksploatowana otworem Geo-2A to 0,16-0,27% woda typu SO4-Cl-HCO3-Na, H2S, natomiast wody z otworów M-3 i M-4 to odpowiednio: 0,31–0,45% i 0,28–0,32% wody typu SO4-Cl-Na-Mg-Ca, H2S (Zuber, Rajchel 2007; www.mineralne.pgi.gov.pl; Bilans…
2010).
Od 1970 roku do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku woda mineralna po usuniêciu H2S i nasyceniu CO2by³a wykorzystywana tak¿e do produkcji wody sto³owej „Krakowianka“
(www.matecznyzdroj.pl).
Krzeszowice – to miasto (rys. 1), sk¹d pierwsze wzmianki o wodzie jako „pomocnej w wielu chorobach” ze z³o¿a zlokalizowanego na jego terenie (rys. 1) pochodz¹ z 1625 roku.
Rozwój uzdrowiska bazuj¹cego na wodach ze Ÿróde³ „Zdrój G³ówny” oraz „Zofia” rozpocz¹³ siê w drugiej po³owie XVIII wieku. W 1928 roku Krzeszowice uzyska³y status uzdrowiska, którego obecnie nie posiadaj¹ (Milijanovic, Satora 2006)
Na obszarze Krzeszowic wystêpuj¹ trzy piêtra wodonoœne: czwartorzêdowe, trzecio- rzêdowe i jurajsko-kredowe. Wœród nich wyró¿nione zosta³y dwa poziomy wód mineralnych o zró¿nicowanym sk³adzie chemicznym i ró¿nych g³êbokoœciach wystêpowania, rozdzie- lonych ska³ami ilasto-marglistymi. Wody ni¿szego poziomu jurajsko-kredowego wystêpuj¹ w spêkanych i skrasowia³ych wapieniach oraz osadach piaszczystych. Natomiast wody poziomu mioceñskiego, uznane za lecznicze, zwi¹zane s¹ z seri¹ mioceñskich i³ów z gipsami (Tomaszewska i in. 2007; Tomaszewska i in. 2001). Wody mineralne s¹ ujmowane dwoma Ÿród³ami – „Zdrój G³ówny” i „Zofia” oraz trzema studniami wierconymi R-1, R-2 i S-2, jednak obecnie eksploatowane jest tylko Ÿród³o „Zdrój G³ówny” (Milijanovic, Satora 2006).
Wed³ug analiz chemicznych wykonanych dla wszystkich ujêæ na przestrzeni lat 1965–2002 krzeszowickie wody lecznicze ze „Zdroju G³ównego” s¹ to 0,28–0,30% wody typu SO4-Ca-Mg, H2S. Wody ze Ÿród³a Zofia i oraz otworów R-1 i R-2 to wody o podobnych stê¿eniach w granicach 0,25–0,27%. Wody piêtra jurajsko-kredowego ujête otworem S-2 i to 0,29–0,39% wody typu Cl-SO4-Na (Motyka i in. 2003). Zasoby eksploatacyjne wód lecz- niczych okreœlono na 7,21 m3/h (Bilans… 2010).
£apczyca – to wieœ, na terenie której zlokalizowane jest z³o¿e solanek. Wody te zwi¹zane s¹ z poziomami piaskowcowo-³upkowymi neogenu. S¹ to 16,5% solanki typu Cl-Na-Ca-Mg, I, (Br) (www.mineralne.pgi.gov.pl) udostêpnione dwoma odwiertami, których g³êbokoœæ wynosi prawie 1200 m p.p.t. Zasoby eksploatacyjne okreœlono na 6,20 m3/h (Bilans… 2010).
W £apczycy do XIII wieku dzia³a³y polne warzelnie produkuj¹ce sól z wydobywanej tam solanki. Od ponad trzydziestu lat solanki jodowo-bromowe wydobywane dwoma odwiertami za pomoc¹ tradycyjnego ¿urawia pompowego wykorzystywane s¹ do produkcji soli lecz- niczej (www.salco.pl).
Gocza³kowice Zdrój – (ryc. 1) s¹ statutowym uzdrowiskiem. Pocz¹tki uzdrowiska siêgaj¹ 1856 roku, w którym odkryto Ÿród³a solanki. W 1862 roku otwarto pierwszy sezon kuracyjny w niewielkim zdrojowisku.
Gocza³kowickie wody mineralne, zaliczone do leczniczych, zwi¹zane s¹ z utworami karbonu produktywnego, a dok³adniej z porowatymi piaskowcami warstw orzeskich, wyj¹- tkowo z cienkimi warstwami piaskowców wystêpuj¹cych wœród ciemnych ³upków. W war- stwach orzeskich stwierdzono piêæ horyzontów wodonoœnych zawieraj¹cych solanki 2,5–7,5%
typu Cl-Na, I, (Fe) (Konior 1961). Zawieraj¹ równie¿ bromki oraz bor, które obecnie nie s¹ zaliczane do sk³adników swoistych zgodnie obowi¹zuj¹cym Rozporz¹dzeniem Rady Mini- strów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220, z póŸn. zm.). Obserwuje siê wzrost mineralizacji solanek wraz z g³êbokoœci¹ (od I do V poziomu). Najwy¿sze jednak wartoœci wystêpuj¹ w IV horyzoncie wodonoœnym. Wody warstw karbonu produktywnego obszaru Gocza³kowic s¹ zwi¹zane ze œrodowiskiem nadleg³ych warstw mioceñskich, które decyduj¹ o sk³adzie chemicznym i typie solanek horyzontów karboñskich (Konior 1961).
Wody te, stosowane równie¿ do kuracji pitnej, s¹ udostêpnione trzema odwiertami: Gocza³- kowice Nowy-1, Gocza³kowie Nowy-2 oraz Gocza³kowice-21. Ich zasoby eksploatacyjne zosta³y okreœlone na 2,34 m3/h (www.mineralne.pgi.gov.pl; Bilans… 2010). Wody udostêp- nione otworem GN-1 okreœlono na podstawie analizy z 1990 roku jako 7,63% wody typu Cl-Na, (Br), I, Fe, (HBO2) (Paczyñski, P³ochniewski 1996).
Ustroñ – który jest uzdrowiskiem statutowym, le¿y ju¿ w rejonie Karpat zewnêtrznych (rys. 1) w Beskidzie Œl¹skim, ale znajduje siê tu¿ przy granicy wyznaczonego w niniejszym opracowaniu obszaru badañ.
Odkryte na prze³omie XIX i XX wieku na terenie Ustronia bogate z³o¿a borowiny sta³y siê przyczynkiem do budowy w 1901 roku zak³adu k¹pielowego (Krygowski 1974; Sosna, Sikora 1983). Walory uzdrowiska podniós³ fakt nawiercenia solanek termalnych w wyniku prowadzonych prac poszukiwawczych w latach piêædziesi¹tych XX wieku. Wody o podo- bnym sk³adzie odkryto równie¿ w Miêdzyœwieciu i Nierodzimiu (Karwan 1989). Ustroñ jest dziœ jednym z najwa¿niejszych oœrodków w Beskidach. W rejonie Ustronia wystêpuj¹ dwie strefy hydrogeochemiczne: œrodkowa (kredowo-paleogeñskie piêtro wodonoœne) i dolna (piêtra hydrogeologiczne: neogeñskie, karboñskie i dewoñskie) (Kowalska 2003). Wody lecznicze, termalne wystêpuj¹ tutaj w obrêbie dewoñskiego piêtra wodonoœnego o charak- terze szczelinowym, zbudowanego z wapieni i dolomitów. Wody te zosta³y ujête na g³êbo- koœci 1320–1750 m. Wydobycie solanki rozpoczêto w 1994 roku otworem U-3A, a nastêpnie U-3. Woda z odwiertu U-3 to 10–12% solanka typu Cl-Na-Ca, (Br), I, (HBO2), natomiast woda z odwiertu U-3A ma ten sam typ hydrogeochemiczny, ale wiêksze stê¿enie – 11–13%.
Temperatura solanki na wyp³ywie waha siê w granicach 18–22oC i zale¿y od wydajnoœci z jak¹ dany odwiert jest eksploatowany. Temperatura w z³o¿u na g³êbokoœci 1700 m wynosi
oko³o 55oC. Baseny Zak³adu Przyrodoleczniczego nape³niane s¹ solank¹ o stê¿eniu oko³o 3–4% (Bia³as, Waligóra 2008).
Od roku 1995 Uzdrowisko „Ustroñ” zat³acza oczyszczone solanki pozabiegowe w iloœci 45–50 m3/dobê otworem C-1 do górotworu, do tej samej warstwy wodonoœnej, z której s¹ eksploatowane (Bia³as, Waligóra 2008). Zasoby eksploatacyjne solanki okreœlono na 2,2 m3/h (Bilans… 2010).
Wody piêtra kredowo-paleogeñskiego s¹ eksploatowane na potrzeby rozlewni produ- kuj¹cej naturalne wody mineralne i naturalne wody Ÿródlane o nazwie „Ustronianka” oraz
„Czantoria” (Rajchel i in. 2007; www.ustronianka.com.pl).
Dêbowiec – to wieœ (rys. 1), na terenie której znajduje siê z³o¿e wód leczniczych. W latach 1947–1953 wykonano w rejonie Dêbowca kilka wierceñ w poszukiwaniu gazu ziemnego wystêpuj¹cego w utworach mioceñskich. W wiêkszoœci z nich napotkano 2,88–5,53% wody Cl-Na, I o zawartoœci jodu w granicach 67–131 mg/dm3 (Dowgia³³o i in. 1969). Wed³ug informacji ze strony internetowej Pañstwowego Instytutu Geologicznego (www.mineralne.
pgi.gov.pl) wody lecznicze z piaskowców miocenu w Dêbowcu to 3,11–3,64% wody typu Cl-Na, I, Fe, (Br, HBO2). Ich zasoby eksploatacyjne okreœlono na 5,67 m3/h (Bilans… 2010).
S¹ eksploatowane dwoma odwiertami i wykorzystywane do produkcji soli leczniczej „Za- b³ocka” oraz butelkowanej „Solanki Termalnej Zab³ocka” u¿ywanych w zabiegach leczni- czych i pielêgnacyjnych. Historia produkcji soli leczniczej rozpoczê³a siê w latach piêædzie- si¹tych XX wieku, kiedy odkryto z³o¿a solanek na Œl¹sku Cieszyñskim. Przemys³ow¹ eks- ploatacjê z³o¿a rozpoczê³o Uzdrowisko Jastrzêbie Zdrój, które wprowadzi³o do lecznictwa uzdrowiskowego sól lecznicz¹ jodowo-bromow¹ do k¹pieli, ok³adów i inhalacji. Obecnie Kopalnia i Warzelnia Solanek jest spó³k¹ prywatn¹ (informacje ze strony internetowej Kopalni i Warzelni Solanek dr Zab³ocka Sp. z o.o. – www.zablocka.pl).
Zab³ocie – na jego terenie (rys. 1) wystêpuje z³o¿e wód leczniczych. Wody z utworów piaskowców mioceñskich w Zab³ociu udostêpnione s¹ dwoma odwiertami „Korona” (1902) i „Tadeusz” (1949). S¹ to odpowiednio: 4,35% woda typu Cl-Na, I, (HBO2) oraz 5,3% woda typu Cl-Na, I, Fe, (Br, HBO2). W przesz³oœci by³y one warzone celem uzyskania soli wykorzystywanej w zabiegach leczniczych (www.mineralne.pgi.gov.pl, www.solanka.pl).
Solanka Zab³ocka zawiera du¿e iloœci jodu oko³o 130 mg/dm3. Obserwacje K. Koniora (1967) wykaza³y, ¿e maksymalne stê¿enie jodu w solankach neogeñskich wystêpuje w³aœnie w re- jonie Dêbowca i Zab³ocia (Chowaniec i in. 2007). Aktualnie (2011) solanka z Zab³ocia jest eksploatowana z odwiertu „Korona” na podstawie koncesji na wydobywanie wód lecz- niczych od sierpnia 2010 roku (B. Goik – Informacja ustna 20.12.2010). Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wynosz¹ 0,64 m3/h (Bilans… 2010). Spó³ka prywatna zajmuje siê butelko- waniem solanki pod nazw¹ handlow¹ „Solanka z Zab³ocia”, a w przysz³oœci planowana jest równie¿ produkcja soli leczniczych i kosmetycznych. G³ównymi odbiorcami s¹ gabinety kosmetyczne, spa, groty solne, sanatoria, hotele, kluby sportowe itp. (www.solanka.pl).
2. INNE MIEJSCOWOŒCI Z WYSTÊPUJ¥CYMI NA ICH TERENIE WODAMI MINERALNYMI, SWOISTYMI I SOLANKAMI
Nieborów – w okresie miêdzywojennym istnia³o tutaj (rys. 1) lokalne uzdrowisko.
W lecznictwie wykorzystywano wody siarczkowe, stosowane g³ównie w schorzeniach reuma- tycznych i chorobach skóry. Pod koniec XX wieku czyniono próby reaktywowania dzia-
³alnoœci uzdrowiskowej.
Zarz¹dzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 24 lipca 1974 roku (M.P. z 1974, nr 29, poz. 175) wystêpuj¹ce w Nieborowie wody uznano za lecznicze, jednak w obowi¹zuj¹cym Rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220, z póŸn.
zm.) wody mineralne Nieborowa nie figuruj¹ w wykazie wód leczniczych.
W Nieborowie znajduje siê piêæ Ÿróde³, z czego dwa – w Nieborowie Ma³ym, dwa – w Nieborowie Zapadach i jedno – w Nieborowie Wielkim. Wody te, udostêpnione ujêciami o g³êbokoœci od 1,5–5,2 m s¹ to 0,12–0,32% wody mineralne, siarczkowe (borowe), w któ- rych sk³adzie przewa¿aj¹ jony HCO3-, Cl–, Na+, Ca2+(na podstawie analiz wód z lat 1979–
–1980; Soko³owski 2007).
Lipa – w miejscowoœci tej (rys. 1) znajduje siê zlikwidowany otwór, którym nawier- cono wody siarczkowe. Zgodnie z informacjami z lokalnego serwisu internetowego (www.echodnia.eu) – w przesz³oœci (lata siedemdziesi¹te XX wieku) istnia³y plany utwo- rzenia kompleksu uzdrowiskowego na bazie wód siarczkowych, jednak do tej pory nie doczeka³y siê realizacji. Obecnie (2011) wskrzeszono dawne zamierzenia i podjêto dzia³ania prowadz¹ce do zagospodarowania tych wód. Potrzebne s¹ jednak dalsze badania w celu poszukiwania, rozpoznania i dokumentacji z³o¿a wód, o których wstêpnie wiadomo, ¿e s¹ silnie zmineralizowane typu SO4-Cl-HCO3-Na-Ca z objawami wystêpowania siarkowodoru (wydobywaj¹cy siê z odwiertu charakterystyczny zapach).
Lubenia – to wieœ (rys. 1), na terenie której znajduj¹ siê Ÿród³a wody siarczkowej, jodkowej. Jeszcze przed II wojn¹ œwiatow¹ wykonano badania chemiczne tej wody, by na ich podstawie uznaæ j¹ za potencjalnie przydatn¹ w lecznictwie. Wyniki tych badañ nie s¹ obecnie dostêpne. Po wojnie w³aœciciel dzia³ki, na której znajduj¹ siê Ÿród³a wybudowa³ prowi- zoryczny budynek, w którym mieœci³o siê kilka kabin k¹pielowych. Latem okoliczni miesz- kañcy korzystali tam z k¹pieli. Obecnie budynek uleg³ zniszczeniu i Ÿród³a nie s¹ w ¿aden sposób zagospodarowane (Rajchel, Rajchel 1999).
Straszydle – miejscowoœæ (rys. 1) w gminie Lubenia (województwo podkarpackie i po- wiat rzeszowski). Znajduje siê tutaj Ÿród³o 0,07% wody typu HCO3-Ca-Na, H2S. Zawartoœæ siarkowodoru siêga 20 mg/dm3. Zaobserwowano tak¿e objawy wystêpowania metanu w opi- sywanych wodach (Rajchel, Rajchel 1999).
Jaworze Dolne – znajduje siê w obrêbie Karpat zewnêtrznych (rys. 1), jednak w gra- nicach obszaru badañ. Na jej terenie znajduj¹ siê dwa odwierty wykonane w ramach prac po- szukiwawczych zrealizowanych w latach 1979–1980. S¹ to otwory Jaworze IG-1 i Jaworze IG-2, którymi nawiercono solanki w obrêbie utworów miocenu i dewonu. Wody te zosta³y uznane za lecznicze przez Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej w 1985 roku. Zarz¹dzenie
w tej sprawie og³oszono w Monitorze Polskim Nr 37 z dnia 6.12.1985 r., poz. 251. W obo- wi¹zuj¹cym Rozporz¹dzeniu Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 roku (Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220, z póŸn. zm.) solanki z Jaworza nie s¹ wymienione w wykazie wód leczniczych.
Miejscowoœæ Jaworze ma du¿e tradycje uzdrowiskowe siêgaj¹ce pocz¹tku XIX wieku, gdy powsta³o tutaj uzdrowisko typu klimatycznego. Po II wojnie œwiatowej Jaworze nie odzyska³o praw uzdrowiska (Pismo... 1985).
Na podstawie analiz wód wykonanych w latach 1979–1980 stwierdzono, ¿e woda z otwo- ru Jaworze IG-1 to 10,6% woda typu Cl-Na-Ca, (Br), I, Fe, (Mn), (HBO2) i temperaturze 23oC, natomiast woda z otworu Jaworze IG-2 wskutek b³êdów konstrukcyjnych w trakcie wiercenia zosta³a opróbowana jako woda z po³¹czonych horyzontów wodonoœnych miocenu i dewonu i okreœlono j¹ jako 14,59% solankê tego samego typu jak w otworze IG-1 i temperaturze 32oC (Program wykorzystania… 2009, Pismo… 1985).
Nale¿y zatem podkreœliæ, ¿e wody zwi¹zane z pod³o¿em Karpat (g³ównie utwory dewonu) w rejonie Ustronia i Jaworza Dolnego s¹ wodami termalnymi o temperaturach na wyp³ywie od oko³o 20oC (Ustroñ) do oko³o 32oC (Jaworze Dolne).
Jastrzêbie Zdrój – to miasto (rys. 1), którego rozwój jest œciœle zwi¹zany z odkryciem w 1859 roku Ÿróde³ solankowych i powstaniem w 1861 roku uzdrowiska. Odkrycie w latach piêædziesi¹tych XX wieku bogatych z³ó¿ wêgla kamiennego i budowa Rybnickiego Okrêgu Wêglowego spowodowa³y stopniow¹ zmianê charakteru miasta z uzdrowiskowego na prze- mys³owe. Dzia³alnoœæ kopalñ, z których pierwsz¹ uruchomiono w 1962 roku, przyczyni³a siê do zaniku Ÿróde³ solanki. W 1984 roku rozpoczê³a siê etapowa likwidacja lecznictwa sanato- ryjnego w Jastrzêbiu na rzecz ca³kowitego przeniesienia dzia³alnoœci do Ustronia (Towa- rzystwo Mi³oœników Ziemi Jastrzêbskiej – http://tmzj.org; Stêpiñska-Dryga³a i in. 2009).
W konsekwencji dzia³alnoœæ uzdrowiska zakoñczono w 1994 roku, a miasto zosta³o pozba- wione statusu uzdrowiska Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 22 paŸdziernika 2007 roku (Dz.U.2007 nr 201 poz. 1448).
Wed³ug wykonanej w 1926 roku analizy wody mineralnej z Jastrzêbia jest to 1,2% woda typu Cl-Na (Dominikiewicz 1951) natomiast wed³ug analizy wody z 1963 roku – 1,75% woda typu Cl-Na (Dowgia³³o i in. 1969). Niestety, nie zosta³o okreœlone, z którego ujêcia pochodzi analizowana woda.
W latach 1951–1963 dzia³a³a rozlewnia wody mineralnej „Jastrzêbianka”, której produ- kcja w 1963 roku zosta³a zast¹piona wod¹ sto³ow¹ „Katarzynka”.
Moszczenica – jest dzielnic¹ Jastrzêbia Zdroju (rys. 1). Na jej terenie udostêpniano odwiertem G-10 2,7% wodê typu Cl-Na (analiza z 1965 roku) wystêpuj¹c¹ w ska³ach karbonu górnego i eksploatowan¹ na potrzeby uzdrowiska Jastrzêbie w celu pokrycia zapotrzebo- wania na surowiec zabiegowy (Dowgia³³o i in. 1969)
Drogomyœl – to miejscowoœæ (rys. 1) znajduj¹ca siê na obszarze zapadliska przedkar- packiego, w s¹siedztwie nasuniêcia zewnêtrznokarpackiego. W otworze poszukiwawczym Drogo- myœl 1, wykonanym w 1949 roku, nawiercono horyzonty wodonoœne udostêpniaj¹ce wody mineralne w utworach miocenu i karbonu. Woda z utworów karbonu to 4,07% solanka typu Cl-Na, o zawartoœci jodu – oko³o 140 mg/dm3, wed³ug analizy z 1953 roku (Dowgia³³o i in. 1969).
PODSUMOWANIE
Wody mineralne, lecznicze, termalne i solanki na terenie zapadliska przedkarpackiego i pó³nocnej czêœci Karpat zewnêtrznych s¹ zwi¹zane ze ska³ami neogenu (g³ównie miocenu), paleogenu, kredy górnej, jury górnej, karbonu produktywnego oraz dewonu. O wodach, dla których podano ogóln¹ charakterystykê chemiczn¹ mo¿na powiedzieæ, ¿e s¹ to wody o ró¿- nym stê¿eniu – od 0,06% (Horyniec Zdrój) do ponad 14% (Jaworze Dolne), a w przypadku solanki z £apczycy – ponad 16%. Wiele z nich zawiera w swym sk³adzie sk³adniki swoiste w ró¿nych iloœciach, w tym – jedne z najcenniejszych z punktu widzenia lecznictwa uzdrowis- kowego – siarkowodór i siarczki. Z³o¿a wód zaliczane – obecnie lub w przesz³oœci – do mineralnych, leczniczych, solanek i termalnych bêd¹ce przedmiotem niniejszej pracy zlokali- zowane s¹ w ró¿nych czêœciach omawianego obszaru. Z³o¿a te wystêpuj¹ od najbardziej wysuniêtego na wschód z³o¿a w Horyñcu Zdroju (przy granicy pañstwa) poprzez z³o¿a w centrum obszaru do a¿ po z³o¿a na terenie województwa œl¹skiego (przy zachodniej granicy pañstwa). Rozpatruj¹c po³o¿enie z³ó¿ wzd³u¿ po³udników widaæ ich koncentracjê przy pó³nocnej granicy zapadliska przedkarpackiego (rejon Buska Zdroju i Solca Zdroju, Kraków, Krzeszowice), w s¹siedztwie pó³nocnej granicy nasuniêcia karpackiego (np. Latoszyn, £ap- czyca) oraz na Œl¹sku (okolice Jastrzêbia Zdroju oraz Bielska Bia³ej – jednoczeœnie przy granicy nasuniêcia karpackiego).
Praca wykonana w ramach projektu rozwojowego w³asnego nr 0474/R/T02/2009/06 realizowanego przez Akademiê Górniczo-Hutnicz¹ w latach 2009–2012 pt: „Analiza mo¿liwoœci zagospodarowania wód geotermalnych Zapadliska Przedkarpackiego do celów balneoterapeutycznych i rekreacyjnych oraz ciep³owniczych” – finansowanego przez Narodowe Centrum Badañ i Rozwoju, nr umowy: N R09 0003 06/2009.
LITERATURA
BIA£AS Z., WALIGÓRA J., 2008 — Naturalne surowce lecznicze Uzdrowiska Ustroñ – woda lecznicza (solanka).
Materia³y Ogólnopolskiego Kongresu Geotermalnego „Geotermia w Polsce – doœwiadczenia, stan aktualny, perspektywy rozwoju”. Radziejowice, 17–19.10.2007. Kraków.
BIELECKA D., 1961 — Geochemiczne w³aœciwoœci wód mineralnych okrêgu krakowskiego. Arch. Katedry Stratygrafii i Geol. Regionalnej.
Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pañstwowy Instytut Geologiczny.
Warszawa.
BOGACZ K., 1974 — Pozycja geologiczna z³ó¿ wód mineralnych Mateczny w Krakowie. Spraw. z Pos. Kom. PAN.
Oddz. w Krakowie.
BOREK A., 2010 — Wprowadzenie – historia zdrojowa Buska. [W]: Wody siarczkowe w rejonie Buska-Zdroju.
Praca pod redakcj¹ R. Lisika. Kielce.
CHOWANIEC J., ZUBER A., CIʯKOWSKI W., 2007 — Prowincja karpacka [W]: Hydrogeologia regionalna Polski Tom II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CHOWANIEC J., NAJMAN J., OLSZEWSKA B., ZUBER A., 2009 — Pochodzenie i wiek wody mineralnej w Dobrowodzie k. Buska Zdroju. Przeg. Geol., vol. 57, nr 4.
CIʯKOWSKI W., PORWISZ B., ZUBER A., 2003 — Geneza i wiek wód siarczkowych Horyñca Zdroju i Latoszyna. [W:] Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii. Tom IX, cz. 2. Gdañsk.
DOMINIKIEWICZ M., 1951 — Wody mineralne Polski. Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw Lekarskich. Warszawa.
DOWGIA££O J., KARSKI A., POTOCKI I., 1969 — Geologia surowców balneologicznych. Wyd. Geol., Warszawa.
GOIK B., 2010 — Informacja ustna z dnia 20.12.2010 – Bogus³aw Goik — Prezes Zarz¹du spó³ki Solanka z Zab³ocia Sp. z o.o. z siedzib¹ w Jastrzêbiu Zdroju.
KARWAN K., 1989 — Wody mineralne i lecznicze uzdrowisk karpackich. Wyd. AGH. Kraków.
KLECZKOWSKI A.S., 1967 — Mineral Walters in Cracow and their connection with geological structure. Bull.
Acad, Pol Sc., Ser. Geol. Geogr., 15.
KLECZKOWSKI A.S., MYSZKA J., 1989 — Hydrogeologia Krakowa. Przew. 60 Zjazdu Pol. Tow. Geol., 14–16.09.1989. Kraków.
KOCHAÑSKI J.W., 2002 — Balneologia i hydroterapia. Wyd. AWF, Wroc³aw.
KONIOR K., 1961 — Mo¿liwoœci rozwoju uzdrowiska w Gocza³kowicach w œwietle badañ hydrogeologicznych.
Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
KONIOR K., 1967 — Wody mineralne z g³êbokich otworów wiertniczych Œl¹ska Cieszyñskiego. Biul. Inst. Geol.
Warszawa.
KOWALSKA M., 2003 — Stan rozpoznania geologicznego Ustronia na tle powiatów: bielskiego, cieszyñskiego i ¿ywieckiego. Przyrodnik Ustroñski, 2.
KRAWCZYK J., MATEÑKO T., M¥DRY J., PORWISZ B., 1999 — Wody lecznicze Buska Zdroju w œwietle dotychczasowych badañ. Wspó³czesne Problemy Hydrogeologii. Tom IX. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa – Kielce.
KRYGOWSKI W., 1974 — Beskidy – Œl¹ski, ¯ywiecki i Ma³y. Warszawa.
LISIK R., 2010 — Lecznicze wody siarczkowe rejonu Piñczów–Busko-Zdrój–Kazimierza Wielka. [W]: Wody siarczkowe w rejonie Buska-Zdroju. Praca zbiorowa pod redakcj¹ R. Lisika. Kielce.
MILIJANOVIC E., SATORA S., 2006 — Wp³yw budowy geologicznej na wystêpowanie wód mineralnych w rowie tektonicznym Krzeszowic. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich. PAN. Komisja Technicznej Infra- struktury Wsi. Nr 2/2/2006.
MOTYKA J., PORWISZ B., RAJCHEL L., ZUBER A., 2003 — Wody mineralne Krzeszowic. [W:] Wspó³czesne problemy hydrogeologii. Tom IX, cz. 1, Gdañsk.
NEY R. (red.) — Modelowe studium kompleksowego wykorzystania i ochrony surowców balneologicznych Krakowa i okolicy. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków.
PACZYÑSKI B., P£OCHNIEWSKI Z., 1996 — Wody mineralne i lecznicze Polski. PIG, Warszawa.
PACZYÑSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 — Hydrogeologia regionalna Polski. Tom II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Pismo z dnia 23.12.1985 r. skierowane do Beskidzkiego Zespo³u Leczniczo-Rehablilitacyjnego w Jaworzu z Na- czelnego Inspektoratu Lecznictwa Uzdrowiskowego w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Spo³ecznej na temat uznania wód mineralnych udostêpnionych otworami IG-1 i IG-2 w Jaworzu za lecznicze przez Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej. Warszawa.
Ponikowska I., Ferson D., 2009 – Nowoczesna medycyna uzdrowiskowa. Medi Press, Warszawa.
Program wykorzystania wód podziemnych w szczególnoœci termalnych i leczniczych w wybranych obszarach Województwa Œl¹skiego. 27.08.2009. Praca zrealizowana na zlecenie Woj. Œl. Przez IGSMiE PAN (www.slaskie.pl).
RAJCHEL L., 1998 — Wody mineralne i akratopegi Krakowa. Przegl.Geol., vol. 46, nr 11.
RAJCHEL L., 1999 — Historia i teraŸniejszoœæ wód mineralnych Krakowa. Aura, nr 1.
RAJCHEL L., RAJCHEL J., 1999 — Karpackie Ÿród³a wód mineralnych i specyficznych – pomnikami przyrody nieo¿ywionej. Przegl¹d Geologiczny, vol. 47, nr 10.
RAJCHEL L., ŒLIWA T., WALIGÓRA J., 2007 — Uwagi o wodach leczniczych Ustronia. Wspó³czesne problemy hydrogeologii. Tom XIII, cz. 3, Krynica–Kraków.
Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2004 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód Ÿródlanych i wód sto³owych. Dz.U. Nr 276, poz. 2738.
Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalin leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych. Dz.U. z 2006 nr 32 poz. 220.
Rozporz¹dzenie rady Ministrów z dnia 21 grudnia 2006 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych. Dz. U. 2006 nr 246, poz. 1790.
Rozporz¹dzenie rady Ministrów z dnia 22 paŸdziernika 2007 r. w sprawie pozbawienia statusu uzdrowiska miasta Jastrzêbie-Zdrój. Dz.U.2007 nr 201 poz. 1448.
Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 8 kwietnia 2008 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie z³ó¿ wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalin leczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicznych do kopalin. Dz.U. z 2008, nr 66, poz.404.
SOKO£OWSKI J., 2007 — Hydrogeologiczne mo¿liwoœci restauracji nieczynnych uzdrowisk po³udniowo-wschod- niej Polski. Wspó³czesne problemy hydrogeologii. Tom XII, cz. 3, Krynica–Kraków.
SOSNA W., SIKORA A., 1983 — Ustroñ, Wis³a, Szczyrk i okolice. Warszawa.
STÊPIÑSKA-DRYGA£A I., OLÊDZKA D., WAGNER J., JARMU£OWICZ-SIEKIERA M., 2009 — Jastrzê- bie-Zdrój. [W]: Nowicki Z., (red.) – Wody podziemne miast Polski. Miasta powy¿ej 50 000 mieszkañców. Wyd.
Pañstw. Inst. Geol. Warszawa
SZCZEPAÑSKI A., PORWISZ B., 2007 — Lecznicze wody siarczkowe z miejscowoœci Las Winiarski k. Buska- -Zdroju. III Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Geologia stosowana i ochrona œrodowiska”, Su- chedniów, 15.06.2007.
TEISSEYRE W., 1920 — O stosunku zewnêtrznym brzegów Zapadliska Przedkarpackiego do krawêdzi fliszu Karpackiego. Pañstw. Inst. Geol., Spraw. nr 2.
TOMASZEWSKA B., PLATA J., PORWISZ B., 2001 — Projekt zagospodarowania z³o¿a (kopaliny podstawowej) wód leczniczych na obszarze górniczym „Krzeszowice I”. Arch. ORNR, Krzeszowice
TOMASZEWSKA B., KMIECIK E., PIECHOWSKA M., PLATA J., 2007 — Ocena stabilnoœci stê¿eñ siarczanów w czasie w wodach leczniczych ze „Zdroju G³ównego” w Krzeszowicach. Wspó³czesne problemy hydro- geologii. Tom XIII, cz. 3, Krynica–Kraków.
TOROSIEWICZ T., 1849 — ród³a mineralne w królestwie Galicyi i na Bukowinie, pod wzglêdem fizyczno- -chemicznych w³asnoœci opisane. Instytut Narodowy Imienia Ossoliñskich, Lwów.
Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 24 lipca 1974 r. w sprawie z³ó¿ wód mineralnych i peloidów uznanych za lecznicze. Monitor Polski - rok 1974, nr 29, poz. 175.
Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 22 paŸdziernika 1985 r. zmieniaj¹ce zarz¹dzenie w sprawie uznania wód mineralnych i peloidów za lecznicze. Monitor Polski – rok 1985, nr 37, poz. 251.
ZUBER A., RAJCHEL L., 2007 – Geneza wód mineralnych Matecznego, Kraków. Wspó³czesne Problemy Hy- drogeologii. Tom XIII, cz. 3, Krynica–Kraków.
http://tmzj.org www.busko.pl www.echodnia.eu www.malinowyzdroj.pl www.matecznyzdroj.pl www.mineralne.pgi.gov.pl www.salco.pl
www.solanka.pl www.ustronianka.com.pl
www.uzdrowisko-busko-zdroj.com.pl www.uzdrowisko.krakow.pl www.wios.rzeszow.pl www.wodadlazdrowia.pl www.zablocka.pl
THE OCCURANCE OF MINERAL, SPECIFIC, THERAPEUTIC WATERS, GEOTHERMAL WATERS AND BRINES ON THE AREA
OF THE CARPATHIAN FOREDEEP AND THE NORTHERN PART OF THE OUTER CARPATHIANS
ABSTRACT
Paper contains information about mineral, therapeutic, geothermal waters and brines occuring on the area of the Carpathian Foredeep and the northern part of the Outer Carpathians (connected with flysch of the Outer Carpathians and its basement). The northern boundary of the research area is the extent of Miocene formations of the Carpathian Foredeep, the southern - on the other hand - line shifted about 15 km to the south with reference to the northern border of the Carpathian overthrust.
On the described area waters ranked as healing, thermal waters and brines on the basis of the Regulation of Council of Ministers of 14thFebruary 2006 (Journal of Laws of 2006, No. 32, item 220, as amended) occure. They are located within the limits of fifteen water deposits and using for therapeutic purposes in six health resorts. Occurance of such waters used in the past or nowadays for healing purposes, production of bottled waters and other products on the basis of waters and salt as well as waters unexploited until now was briefly shown.
KEY WORDS
Chemical composition of waters, healing waters, specific waters, mineral waters, geothermal waters, the Carpathian Foredeep
