Woda od wieków towarzyszy-
³a siedzibom ludzkim, odgrywa³a rolê utylitarn¹ i estetyczn¹, kszta³tuj¹c w znacznym stopniu krajobraz wiej- ski. Wsie zak³adane by³y wzd³u¿ ist- niej¹cych cieków, czasem w s¹siedz- twie zbiorników wodnych. Jeœli stru- mieñ przedziela³ zabudowê na dwie czêœci, w krajobrazie miejscowoœci pojawia³y mostki i k³adki, zbudowa- ne z ró¿norodnych materia³ów, przez co stanowi³y uzupe³nienie otoczenia.
Stawy o ró¿nym przeznaczeniu, po-
³¹czone ze sob¹ ciekami wodnymi, tworzy³y w wielu przypadkach charak- terystyczne ci¹gi wzd³u¿ zabudowy.
Woda, w ró¿nych formach, po- jawia³a siê te¿ na terenie wsi w wy- niku zamierzonej dzia³alnoœci cz³o- wieka. Na obrze¿ach miejscowoœci mo¿na by³o spotkaæ przysadziste bry-
³y m³ynów wodnych, po³o¿one ma- lowniczo nad specjalnie dla nich urz¹dzanymi stawami z groblami, w pobli¿u strug zwanych do dziœ m³ynówkami. W pobli¿u dawnych
pa³aców czy dworów woda niejedno- krotnie wype³nia³a fosy okalaj¹ce ca³e obiekty. Trzeba dodaæ, ¿e za³o¿enia takie czêsto znajdowa³y sw¹ realiza- cjê w obrêbie terenów osiedlowych wsi, przez co w interesuj¹cy sposób wzbogaca³y krajobraz. Szczególn¹ rolê odgrywa³a woda w wiejskich ze- spo³ach parkowo-pa³acowych, gdzie stanowi³a jeden z wa¿niejszych ele- mentów kompozycji ogrodowej.
Woda w krajobrazie wsi
Water
in the Rural Landscape
lp. wieœ nazwa wsi przed 1945
dawna mapa
rok
pow. wód stoj¹cych
ha
zmiana pow. wód stoj¹cych dawna %
mapa mapa 1990
1 Budziszów Baudis Groß 1810 0,12 0,3 +150,0
2 Guzowice Kuschwitz 18750 2,15 2,04 -13,5
3 Kamieñ Stein 1832 0,3 0,0 -100,0
4 Maniów Wlk. Mohnau Groß 1825 0,4 0,35 -12,5
Tab.1. Porównanie powierzchni wód stoj¹cych we wsiach XIX-wiecznych i wspó³czesnych
Stawy wiejskie
Stawy wiejskie pe³ni³y przez wiele lat istotn¹ rolê w ¿yciu wsi.
Woda z nich czerpana s³u¿y³a do ce- lów gospodarczych i higienicznych;
st¹d czerpano wodê w razie po¿aru.
Czêœæ zbiorników przeznaczano ho- dowli ryb. Niestety, w czasach wspó³- czesnych u¿ytkowa rola stawów znacznie zmala³a. Wiêkszoœæ z nich zachowa³a siê w obrêbie wsi jedynie jako obiekty przeciwpo¿arowe lub sadzawki, w wielu przypadkach za- roœniête i zanieczyszczone1.
Warzêgowo. Domek na pa- lach z pomostem.
A small cottage with a jetty.
Dla przedstawienia problema- tyki wiejskich stawów dokonano ze- stawienia akwenów wewn¹trzosie- dlowych w 10 wsiach województwa dolnoœl¹skiego (tab.1). Porównanie stanu obecnego z powierzchni¹ daw- nych zbiorników wodnych, wyliczo- nych na podstawie dziewiêtnasto- wiecznych map, pozwala stwierdziæ,
¿e w wiêkszoœci badanych miejs- cowoœci znacznie zmala³ area³ zaj- mowany przez wody stoj¹ce. Tylko
w jednej wsi zanotowano zwiêksze- nie powierzchni, jednak¿e nale¿y wyjaœniæ, ¿e staw, który przyczyni³ siê do tego zjawiska, powsta³ pod ko- niec XIX wieku, jako element za³o-
¿enia dworskiego znajduj¹cego siê w obrêbie wsi Budziszów Wielki.
Wieœ Zielenice jest przyk³adem zmian, jakie zasz³y w ostatnich dwu- stu latach. Jak wynika z mapy z 1819 roku, w miejscowoœci tej znajdowa-
³o siê oko³o dziesiêciu ró¿nej wiel-
koœci sadzawek po³o¿onych wzd³u¿
drogi. Wykorzystywane by³y do po- jenia byd³a lub jako stawy przypusz- czalnie hodowlane, a w konsekwen- cji tworzy³y specyficzny, indywidualny ci¹g krajobrazowy. Niezale¿nie od tego, wiêkszoœæ zagród posiada³a w³asny, niewielki zbiornik wodny, usytuowany najczêœciej centralnie w podwórzu. Obecnie we wsi pozo- sta³y cztery niewielkie sadzawki. Jed- na usytuowana w nawsiu, niedaleko
koœcio³a, towarzyszy najstarszej za- budowie wsi. Zaniedbana i zaroœniê- ta, w sumie niewidoczna, pozostaje niewykorzystan¹ szans¹ na doskona-
³e uzupe³nienie krajobrazu tego miej- sca.
Równie interesuj¹co przedsta- wia³a siê w XIX wieku wieœ Wojko- wice. Komunikacjê w tej wsi stano- wi³ rodzaj szerokiego placu, którego œrodek zajmowa³ ci¹g czterech wy- d³u¿onych stawów. Zwraca uwagê wymuszone przejœcie z jednej stro- ny stawów na drug¹, poprzez mostek
³¹cz¹cy dwa s¹siednie akweny. Nie by³ to przyk³ad odosobniony, gdy¿
identyczny uk³ad, w pewnym stop- niu czytelny do dziœ, mia³a np. wieœ Guzowice2. Jednak¿e wype³nianie wolnych miejsc now¹ zabudow¹ oraz osuszenie stawów zatar³o daw- ny charakter Wojkowic. Dwa zacho- wane zbiorniki straci³y sw¹ dawn¹ rangê i w efekcie s¹ prawie niewidocz- ne przez wiêksz¹ czêœæ roku. Jak wy- gl¹da³y tradycyjne stawy wiejskie mo¿na jeszcze zobaczyæ we wsi Bu- kowina, gdzie do dziœ zachowa³y siê trzy du¿e zbiorniki, z brzegami zabez- pieczonymi faszyn¹, otoczone drze- wami i malowniczo pochylonymi krzewami. W tle widoczne s¹ stare za- budowania z dojœciem do lustra wody.
Nie tylko ca³kowite zanikanie stawów w obrêbie zabudowy jest nie- korzystne dla krajobrazu wsi. Dawne akweny, zw³aszcza po³o¿one central- nie, zamieniono w wielu miejscowoœ- ciach w zbiorniki przeciwpo¿arowe.
Maj¹ one jednak brzegi obetonowa-
ne (jak np. we wsi Kryniczno) lub obmurowane (jak w Mielêcinie).
Strome nabrze¿e, najczêœciej ogro- dzone metalow¹ siatk¹, uniemo¿li- wiaj¹ dojœcie do lustra wody. Cho- cia¿ zbiornik w Krynicznie znajduje siê w pobli¿u koœcio³a, nie towarzy- szy mu ¿adna zaplanowana forma zieleni i przyci¹ga wzrok jedynie swoj¹ szpetot¹.
Oprócz tych z³ych trendów mo¿na jednak¿e zauwa¿yæ w krajo- brazie wiejskim równie¿ pozytywne zjawiska. Doskona³ym przyk³adem jest wieœ Warzêgowo, gdzie zadba- no o dwa du¿e stawy znajduj¹ce siê w centrum wsi, a tak¿e o ich otocze- nie. Poœrodku jednego z nich wybu- dowano drewniany domek na pa- lach, mo¿e nie do koñca spójny stylistycznie z otaczaj¹c¹ zabudow¹, lecz zharmonizowany z duchem miejsca.
dow¹ ciek, albo znajdowa³y siê obok w uk³adzie pasmowym, narzuconym kierunkiem przep³ywaj¹cej wody3. Czasem zabudowa mia³a charakter nieuporz¹dkowany i dochodzi³a do samych brzegów; czêœciej jednak, ze wzglêdu na zagro¿enie powodziowe, wzd³u¿ brzegów tworzono pas ochronny, zabudowê zaœ odsuwano na bezpieczn¹ odleg³oœæ.
Bardzo interesuj¹ce za³o¿enie urbanistyczne ca³ego zespo³u wiej- skiego posiada Pilszcz. Z jednej stro- ny kszta³t miejscowoœci narzuci³a przep³ywaj¹ca przez wieœ rzeka Os- tra, z drugiej zaœ – wynika on z ka- nonu budownictwa frankoñskiego, z charakterystycznym rozplanowa- niem zagrody4. Jest to jeden z nielicz- nych przyk³adów tego rodzaju bu- downictwa, doskonale zachowanego jeszcze do roku 1945.
Wieœ sk³ada³a siê z dwóch sy- metrycznych czêœci. Œrodkiem prze- chodzi³y dwie drogi równoleg³e do rzeki. Miêdzy nimi, na terenie zale- wowym znajdowa³y siê ogrody z pie-
Mapa wsi Zielenice z 1918 i 1990 roku.
A map of Zielenice village from 1819 and 1990.
Cieki wodne
Wsie lokowane nad strumienia- mi i rzekami albo obejmowa³y zabu-
cami do wypieku chleba i suszenia p³odów rolnych. Dopiero na zewn¹trz ka¿dej z ulic usytuowane by³y w œci- s³ym porz¹dku zagrody, wraz charak- terystycznymi, ma³ymi ogródkami zawieraj¹cymi spichlerze. Oddziela-
³y one zabudowania od drogi, co wraz z ogrodami nad rzek¹, tworzy-
³o wnêtrze wsi zatopione w zieleni.
Przez wodê prowadzi³y trzy po- przeczne drogi ³¹cz¹ce obie czêœci wsi. Wzd³u¿ rzeki znajdowa³y siê œcie¿ki po³¹czone co pewien czas drewnianymi mostkami, umo¿liwia- j¹cymi szybkie przedostanie siê na drug¹ stronê, np. w ramach pomocy s¹siedzkiej w razie po¿aru. Rzeka mia³a uregulowane brzegi, istnia³a mo¿liwoœæ p³ywania po niej kajaka- mi, a uzupe³nieniem wsi by³ zadba- ny staw. Wszystkie opisywane ele- menty by³y na tyle interesuj¹ce, ¿e
umieszczano je do 1945 roku na kartkach poczto- wych. Niestety, obecnie rzeka jest zaniedbana, za- n i e c z y s z c z o n a œciekami bytowy- mi. Dawne œcie¿- ki spacerowe zlik- widowano, mostki usuniêto, nieu¿yt- kowane ogrody poros³y samosie- wem, przez co kompozycja wsi jest chaotyczna i nieczytelna. Po- zytywnym zjawiskiem jest jedynie to,
¿e mieszkañcy wsi zaczêli intereso- waæ siê przywróceniem dawnej ran- gi rzece i jej otoczeniu.
los spotka³ wiele dawnych za³o¿eñ pa³acowo-parkowych, zmieniaj¹- cych w³aœcicieli lub pozbawionych gospodarza. Cieki wodne wykorzys- tywane s¹ niejednokrotnie do odpro- wadzania nieczystoœci, co równie¿
niekorzystnie wp³ywa na estetykê otoczenia.
W ostatnich latach wzrasta œwiadomoœæ, zarówno mieszkañców wsi, jak równie¿ decydentów. Natu- ralna potrzeba obcowania z wod¹ odzwierciedla siê w próbach zago- spodarowania istniej¹cych zbiorni- ków oraz tworzeniu sztucznych oczek wodnych fontann, kaskad lub Ÿróde-
³ek na terenie nawet niewielkich ogródków.
Irena NiedŸwiecka-Filipiak
Instytut Budownictwa i Architektury Krajobrazu Akademii Rolniczej we Wroc³awiu
Institute of Building and Landscape Architecture Agricultural University of Wroc³aw
Przypisy
1 Borcz Z., Potyra³a J., Egzystencja i przysz³oœæ wiejskich stawów. Zeszyty Naukowe AR we Wroc³awiu, Nr 231/1993, s. 335-343.
2 Dok³adny opis w Borcz Z., NiedŸwiecka-Fi- lipiak I., Rola wody w krajobrazie wiejskim (za- dania architekta krajobrazu), [w:] III Forum Architektury Krajobrazu, pod red. P. Wolskie- go, Warszawa, s. 200-206.
3 Z. Borcz, Z. Pogodziñski Woda w krajobra- zie wiejskim, zagro¿enia i ochrona, Monogra- fie IV, Zeszyty Naukowe AR we Wroc³awiu NR 236, Wroc³aw 1994.
4 Szerzej o zagrodzie frankoñskiej w: Chrza- nowski T., Kornecki M., Sztuka Œl¹ska Opol- skiego od œredniowiecza do koñca w. XIX, Kra- ków 1974, s. 443-444.
Podsumowanie
Temat dotycz¹cy wody we wsi jest problemem bardzo szerokim.
W artykule opisano zaledwie kilka elementów sk³adaj¹cych siê na ca-
³oœæ tego zagadnienia. Nale¿y zwró- ciæ uwagê na to, ¿e przez wiele lat bagatelizowano znaczenie wody jako elementu kszta³tuj¹cego krajo- braz wiejski. Na dzia³ania negatyw- ne nara¿one by³y szczególnie ma³e stawy znajduj¹ce siê w obrêbie za- budowy. Czêsto zasypywane, zmie- niane na zbiorniki przeciwpo¿arowe lub zaniedbane, traci³y swój urok i znika³y z krajobrazu wsi. Podobny
Kryniczno. Zbiornik przeciwpowodzio- wy w centrum wsi.
A fire-fighting reservoir in the village centre.
