M aćkow iak, Tom asz. 1999. Czerwona róża, błękitny p ta k, czerwone czereśnie.
„G azeta W yborcza” n r 199: 9, 26 sierpnia.
N alew ajko, Ewa. 1997. Protopartie i protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjności. W arszawa: ISP PAN.
Raciborski, Jacek (red.). 1991. W ybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W arszawa: Uniwersytet W arszawski In stytut Socjologii.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. I kadencja. Informator (2). W arszawa: W y
dawnictw o Sejmowe, s. 100.
Słodkowska, In k a. 1997. Partie i ugrupowania polskiej transformacji. W: Jacek W asilewski (red.) Zbiorowi aktorzy polskiej polityki. W arszawa: ISP PAN.
W asilewski, Jacek. 1994. Scena polityczna w postkomunistycznej i postsolidar
nościowej Polsce. W: Jacek Wasilewski (red.) Konsolidacja elit politycznych w Polsce 1991-1993. W arszawa: ISP PAN.
M aciej Kopczyński
Zagraniczni właściciele i polscy pracownicy sprywatyzowanych przedsiębiorstw.
Pod redakcją M arii Jarosz. W arszawa 1997, Instytut Studiów Politycznych PAN, 162 s.
M ija właśnie dziesiąty ro k transform acji ustrojowej i gospodarczej w Polsce, za nam i również dekada naukowej refleksji nad zachodzącymi przemianami. O ile n a początku tego okresu dom inow ały pytania o kierunek, w jakim ewoluować m oże rzeczywistość społeczno-ekonom iczna naszego kraju, o tyle po paru latach m ożna się ju ż pokusić o ocenę procesów tę rzeczywistość zmieniających.
Jednym z takich procesów jest prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych.
W ydaje się, że panuje zgoda co do jego nieuchronności. B rak jednak konsensu co do sposobu, w jak i powinien on przebiegać, a zwłaszcza - kto m oże zostać właścicielem sprywatyzowanego przedsiębiorstwa. W jednym z realizowanych w ariantów zostaje nim podm iot zagraniczny. O doświadczeniach tego właśnie w ariantu prywatyzacji traktuje om aw iana przeze m nie książka.
W ro k u 1994 nie istniejące ju ż M inisterstw o Przekształceń Własnościowych zamówiło w K om itecie B adań N aukow ych badanie na tem at „Ekonom iczne i społeczne efekty udziału kapitału zagranicznego w procesie przekształceń własnościowych w Polsce” . W wyniku konkursu realizacją projektu zajął się zespół Insty tu tu Studiów Politycznych PA N w składzie: U rszula Biedrzycka, B arb ara D anecka, W ojciech Dziemianowicz, J. Paweł Gieorgica, M aria Jarosz, M arek K ozak, P io tr K ozarzew ski, Leszek K orporow icz, Stefan Krajewski, Jacek K rawczyk, Elżbieta Łojko, Józef M isala, G rażyna Starczewska i Paweł Swianiewicz. Owocem przeprow adzonych w latach 1995-96 badań jest praca
zbiorow a p o d redakcją M arii Jarosz pt. Kapital zagraniczny w prywatyzacji.
Recenzow ana tu pozycja stanow i syntetyczny skrót tej książki, uwzględniający zaktualizow ane dane. Z ostał on wydany w języku polskim i angielskim1.
K siążka Kapitał zagraniczny w prywatyzacji2 podzielona została n a trzy duże części oraz szesnaście mniejszych rozdziałów - artykułów. Część pierwsza poświęcona jest m akroekonom icznym aspektom udziału kapitału zagranicz
nego w gospodarce polskiej i terytorialnem u zróżnicowaniu inwestycji.
W ośmiu rozdziałach części drugiej analizie podlega społeczny klim at w okół prywatyzow anych przedsiębiorstw, a zwłaszcza charakter i dynam ika zmian wewnątrz zbiorowości pracow ników firmy. Trzecia część książki poświęcona jest natom iast funkcjonow aniu firm z udziałem kapitału zagranicznego w śro
dowiskach lokalnych, relacjom z władzam i samorządowymi i znaczeniu p o stawy tych ostatnich dla procesu prywatyzacji, a także dynamice społecznych patologii w bezpośrednim otoczeniu przedsiębiorstw.
Skrócona form a rap o rtu z badań, ja k ą m a recenzowany tom , wym aga skondensow ania treści. W tym przypadku została ona zaw arta w czterech rozdziałach, których przejrzystość podnosi w alory użytkowe pozycji.
Rozdział pierwszy m a charakter wprowadzający: czytelnik znajdzie w nim k ró tk ą charakterystykę zaangażow ania kapitału zagranicznego w Polsce od połowy lat 80. do ro k u 1996, ze szczególnym rzecz jasn a uwzględnieniem procesu prywatyzacji. Zestawione tu dane pochodzą przede wszystkim z rap o rtów Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych. Przyjęcie takiej perspektywy czasowej pozw ala naszkicować dynam ikę inwestycji zagranicz
nych i zobrazow ać przejście od ustaw owo ograniczonej obecności obcego kapitału w Polsce do wolnorynkowych realiów ΠΙ Rzeczypospolitej i zabiegów 0 ja k największą skalę tej obecności. Czytelnik znajdzie w tym rozdziale dane obrazujące rozm iary inwestycji, zestawione pod kątem branży i kraju p o chodzenia. D od atk o w ą atrakcję tej części pracy stanowi lista największych inwestorów oraz porów nanie w artości inwestycji poczynionych w Polsce 1 w pozostałych krajach regionu, również w przeliczeniu n a jednego miesz
kańca. W prow adzenie dopełnia podrozdział charakteryzujący ram y form alno
praw ne procesu przekształceń własnościowych. Znaleźć tu m ożna definicje dwóch typów prywatyzacji, stosowanych w przekształceniach polskich przed
siębiorstw - typu bezpośredniego i typu kapitałow ego (pośredniego). Pryw a
tyzacja bezpośrednia polega n a likwidacji przedsiębiorstwa państwowego i sprzedaży, wniesienia do spółki lub oddania do odpłatnego wykorzystywania jego całości lub części. W przypadku prywatyzacji kapitałowej m am y do
1 Maria Jarosz (ed.), Foreign Owners and Polish Employees o f Privatized Enterprises, Warsaw 1997, Institute o f Political Studies, Polish Academy o f Sciences.
2 Maria Jarosz (red.), Kapital zagraniczny w prywatyzacji, Warszawa 1996, Instytut Studiów Politycznych PAN .
czynienia z dw om a etapam i: pierwszy to przekształcenie przedsiębiorstwa państw owego w jednoosobow ą spółkę Skarbu Państw a (komercjalizacja), drugi - sprzedaż akcji lub udziałów osobom trzecim.
Rozdział drugi, najobszerniejszy w całej pracy, otwiera charakterystyka badanej próby. W jej skład weszło 51 przedsiębiorstw, zróżnicowanych pod względem branży, położenia geograficznego, wartości m ajątku, wielkości zatrud
nienia, m etody transform acji własnościowej oraz kraju pochodzenia inwestora strategicznego. N astępnie autorzy om awiają strategie i kryteria stosowane przez przedstawicieli Skarbu Państw a przy doborze zachodniego partnera, a także korzyści, które dostrzegają inwestorzy w lokow aniu kapitału w Polsce. D la reprezentantów dotychczasowego właściciela najważniejsze okazały się możliwoś
ci dopływu nowoczesnych technologii oraz obietnice największych inwestycji.
Inwestorzy natom iast za najważniejsze dla atrakcyjności polskich firm uznali wysokie kwalifikacje załogi oraz niskie koszty pracy. Przeczy to, ja k zauważają autorzy, dość powszechnej tezie, jakoby zainteresowanie prywatyzowanymi przedsiębiorstwam i wynikało z faktu, że są one po prostu tanie. Rozw ażania n a ten tem at zamyka tabelaryczne zestawienie rodzajów zobowiązań podjętych przez inwestorów w procesie przejm ow ania badanych firm oraz stopień ich realizacji.
W kolejnej, czysto ekonomicznej części om awianego rozdziału autorzy prezentują ekonom iczne efekty prywatyzaq'i w badanych przedsiębiorstwach.
Ocena tych efektów opiera się n a takich wskaźnikach, ja k dynam ika przy
chodów i eksportu, udział eksportu w produkcji sprzedanej, wskaźniki płynno
ści i w spom agania finansowego spółek, udział zobow iązań w kapitale własnym, stopa rentowności, stopa zysku czy obciążenie zysku brutto podatkam i.
W skaźniki te analizowane są z uwzględnieniem dwóch zmiennych: liczby zatrudnionych oraz typu prywatyzacji danego przedsiębiorstwa.
Trzecia część rozdziału poświęcona jest szeroko pojętym działaniom re
strukturyzacyjnym podejm ow anym przez inwestorów. D ziałania te dotyczą takich aspektów funkcjonow ania przedsiębiorstw, jak polityka zatrudnie
nia (redukcja przerostów i niedoborów , zatrudnianie fachowców - obco
krajowców), poziom , proporcje i dynam ika wzrostu wynagrodzeń, struk tura własnościowa firm (dynam ika udziału Skarbu Państw a, załogi i innych p od
m iotów), sposób rozdysponow ania zysku (dywidenda, premie, nagrody), udział poszczególnych grup społeczno-zawodowych w procesie decyzyjnym.
Rozdział trzeci traktuje o społecznym aspekcie przekształceń własnościo
wych w badanych firm ach, a składa się z dwóch obszernych części. W pierw
szej części m ow a przede wszystkim o przem ianach w wewnętrznej strukturze zbiorowości pracowniczej, rozm iarach wpływu poszczególnych grup pracow ników (wyższa i średnia k a d ra kierownicza, pracownicy szeregowi) na decyzje podejm ow ane w firmie, o zm ianach położenia społecznego przedstawicieli tych grup. Celem badania, którego wyniki analizują tu autorzy, jest „stwierdzenie, ja k w świadomości społecznej odwzorowuje się przeobrażenie prywatyzacyjne
oraz w jakim stopniu są powszechne kształtujące się przekonania” (s. 79).
R espondentom zadano pytania dotyczące kwestii zmiany położenia społecz
nego różnych grup pracow ników oraz rozm iarów ich wpływu na podejm owane w firmie decyzje. I tak, o ile w skazania beneficjentów prywatyzaq'i różniły się w zależności od przynależności respondentów do poszczególnych grup, o tyle co do tego, kto na przekształceniu przedsiębiorstwa najbardziej stracił, zdaje się panow ać konsensus. W iększość respondentów, niezależnie od pozycji w hierar
chii służbowej, wskazywała tu osoby najmniej wykwalifikowane, zajmujące zupełne najniższy szczebel tej hierarchii, w pewnym sensie - zbędne. Ich zwolnienie jest postrzegane jak o zabieg naprawczy, jednoznacznie pozytywny.
P od o b na zgoda panuje w kwestii wpływu grup pracow ników na proces decyzyjny: zdaniem respondentów zmalało znaczenie szeregowych pracow ników przedsiębiorstwa, zwiększyła się natom iast rola kadry kierowniczej.
Ciekawe wydaje się przypisywanie przez załogę niskiej pozycji w strukturze władzy właścicielowi przedsiębiorstwa. A utorzy tłum aczą to zróżnicowaniem firm pod względem struktury własnościowej oraz trudnościam i z określeniem zakresu upraw nień właściciela (właścicieli). Spośród gąszczu danych wyłowić również w arto spadek w skazań n a układy i znajomości jak o determ inanty statusu pracow nika w firmie. W yniki b adań prow adzonych w okresie realnego socjalizmu cechuje w ysoka pozycja tego czynnika pozycji jednostki, natom iast w badaniach zespołu ISP PA N występuje on bardzo rzadko.
Rów nie istotne, a przeanalizow ane w tym rozdziale, są opinie samych zainteresowanych o konsekwencjach udziału kapitału zagranicznego w pryw a
tyzacji, czy to n a poziom ie macierzystego przedsiębiorstwa, czy z perspektywy m akroekonom icznej. G eneralnie, om aw iane tu przekształcenia odbierane są ja k o słuszne i korzystne, wynikłe z nich zyski przewyższają straty. Zdaniem większości respondentów , ogół załogi aprobuje zachodzące przemiany. Z a najważniejsze konsekwencje wejścia kapitału zagranicznego uważa się wkład finansowy inwestora, ja k również wzrost płac ogółu pracowników.
Zdziwienie piszącego te słowa budzi niemal całkowite pominięcie w om awia
nym rozdziale treści artykułu Leszka Korporowicza, poświęconego m iędzykultu
rowym aspektom prywatyzacji z udziałem inwestorów zagranicznych. W skróco
nym tekście rap o rtu ostała się jedynie kwestia stosunku pracow ników do narodow ości inwestora, a w arto by chociaż zasygnalizować problem y związane z koniecznością współpracy z przedstawicielami odm iennych narodów i kultur.
Rozdział czwarty analizowanej tu pozycji poświęcony jest relacjom m ię
dzy poddanym i prywatyzaq'i przedsiębiorstwam i a środowiskiem lokalnym , w którym funkcjonują. Poruszone są w nim - podobnie ja k w tom ie Kapitał zagraniczny w prywatyzacji - kwestie roli władz samorządowych w procesie przekształceń własnościowych i znaczenia zajmowanego przez nie stanow iska w tej sprawie, a także wpływu inwestycji zagranicznych n a negatywne zjawiska społeczne w rodzaju przestępczości czy wysokiego bezrobocia.
K siążkę zam yka dość obszerne podsum ow anie wcześniej omówionych wyników badań. Zaw iera ono podstaw owe wnioski sform ułowane przez au
torów i m oże stanow ić interesującą lekturę dla tych, których zadowoli przyjęty w nim poziom ogólności lub tych, którym cztery zasadnicze rozdziały tom u w ydadzą się zbyt ciężkostrawne.
Skrócona wersja rap o rtu z b ad ań zespołu M arii Jarosz m a pewną przewagę nad wersją pełną. Zagraniczni właściciele... to książka bardziej przejrzysta, zwłaszcza - ja k sądzę - dla czytelnika spoza środow iska naukowego, dla prak tyk a zarządzania szukającego w prowadzenia w tem atykę inwestycji zagranicznych w Polsce. Przedstawione w książce dane i wnioski z badań dobrze obrazują generalne trendy ekonomiczno-społeczne w procesie pryw a
tyzacji. Z tej perspektywy za dodatkow y a tu t uznać należy fakt, iż książka ukazała się jednocześnie w języku angielskim. Z drugiej strony czytelnik zaaw ansow any w problem atyce prywatyzacji sięgnie raczej do pracy Kapitał zagraniczny w prywatyzacji, w której znaleźć m oże bardziej szczegółowe wiadomości. Przykładem problem u zmarginalizowanego w skróconym rap o r
cie m oże być kwestia ochrony środow iska naturalnego w prywatyzowanych przedsiębiorstwach, której w pełnej wersji poświęcono osobny artykuł.
Co do u kład u recenzowanej pracy, to wydaje się on bardziej klarowny niż układ pełnej wersji. D o pewnego stopnia jest to konsekwencja zasygnalizowania tu jedynie niektórych kwestii om awianych wcześniej - n a przykład terytorialne
go zróżnicow ania inwestycji zagranicznych (zobrazowanego za pom ocą licznych m ap) czy porów nania wyników ekonomicznych przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego i rodzimego. Rozw ażania nad ekonomicznym aspektem prywatyzacji przedsiębiorstw zostały skrócone i usystematyzowane w ram ach jednego rozdziału, co zdecydowanie ułatw ia lekturę książki, tym bardziej że autorzy oszczędzili czytelnikowi skomplikowanych danych liczbowych.
K om pozycja recenzowanej książki zyskuje również dzięki większemu scale
niu przeredagow anych rozdziałów. W tom ie Kapitał zagraniczny w prywatyzacji poszczególne autorskie rozdziały nosiły znam iona wyodrębnionych całości, co ograniczało nieco płynność lektury całości.
W recenzowanym tomie pominięto problematykę ochrony środowiska i wpły
w u procesu prywatyzacji na strategie firm w tym zakresie. W pełnej wersji ra portu tematowi tem u poświęcony był dziesięciostronicowy artykuł Grażyny Star
czewskiej. K w estia ta wydaje się zasługiwać na wzmiankę również w ram ach skróconego rap o rtu z badań, tym bardziej że zdaniem pracow ników pryw aty
zowanych przedsiębiorstw w raz z wejściem kapitału zagranicznego sytuacja na tym polu uległa zdecydowanej zmianie3. N a marginesie: artykuł G. Starczew
skiej znalazł się w części drugiej tom u Kapitał zagraniczny..., poświęconej eko
3 Grażyna Starczewska, Ochrona środowiska w przedsiębiorstwach prywatyzowanych z udzia
łem kapitału zagranicznego, w: Maria Jarosz (red.), wyd. cyt.
nomicznej i społecznej kondycji przedsiębiorstw. Być m oże powinien się on ra czej znaleźć w części dotyczącej lokalnego kontekstu działalności przedsiębiorstw - wszak polityka ekologiczna firm w ten właśnie kontekst żywo się wpisuje.
M im o znaczącej ilości uzyskanych danych i deklarowanej interdyscyplinar
ności, badania, których owocem jest om aw iana tu pozycja, m ogą stanowić jedynie wstęp do bardziej szczegółowych analiz. W ynika to z ich ilościowego charakteru - wyniki m ów ią wiele o prywatyzacji z udziałem kapitału zagranicz
nego na poziom ie m akrospołecznym i m akroekonom icznym , natom iast równie interesującą wydaje mi się perspektywa konkretnego przedsiębiorstwa, jego kondycji w przeszłości i obecnie, jego wewnętrznych problem ów i uw arun
kowań. „W ażnym w 1996 r., kiedy publikowaliśmy wyniki badań, oraz istotnym również obecnie celem przeprow adzanych analiz jest (...) stworzenie szansy konfrontacji wiarygodnych danych z obiegowymi przekonaniam i, oce
nam i, uprzedzeniam i i stereotypam i” - deklarują autorzy w podsum ow aniu.
O brazu om awianego tu procesu dopełniałaby m oim zdaniem analiza tych właśnie uprzedzeń i stereotypów, obecnych zarów no w opinii społecznej, ja k i w medialnej debacie n a tem at prywatyzacji.
Podsum ow ując, należy pogratulow ać zespołowi ISP PA N owocnych badań. W arto dodać, że stanow ią one jedynie część w kładu tego zespołu w opis i analizę procesu prywatyzacji w Polsce. W roku 1993 opublikow ana została p raca zbiorow a p o d tytułem Prywatyzacja. Szanse i zagrożenia4, stanow iąca syntezę badań prow adzonych ro k wcześniej pod kierownictwem M arii Jarosz, a dotyczących przedsiębiorstw w to k u prywatyzacji i tuż po jej zakończeniu. Projekt badawczy omawiany w niniejszym tekście stanowi tych bad ań rozwinięcie. W ubiegłym ro ku natom iast, nakładem ISP P A N ukazała się pozycja zatytułow ana Prywatyzacja bezpośrednia. Inwestorzy. Menedżero
wie. Pracownicy5. Jest to z kolei pokłosie b adań zleconych zespołowi M . Jarosz przez M inistra Skarbu Państw a, a dotyczących przedsiębiorstw prywatyzow a
nych w trybie bezpośrednim , to znaczy drogą prawnej likwidaq'i przedsię
biorstwa państwowego i przejęcia jego m ajątku przez inwestora. Autorzy tej pra
cy deklarują szczególne zainteresowanie procesem prywatyzaq’i pracowniczej.
W ymienione wyżej tom y dostarczają wielkiej ilości danych o procesie prywatyzacji polskich przedsiębiorstw państwowych (choć nie jest to bynaj
mniej tem at wyeksploatowany). Z pewnością docenią ten dorobek osoby zainteresowane przekształceniam i własnościowymi w naszym kraju. Piszący te słowa gorąco do lektury powyższych tom ów zachęca.
P atryk Grzesik
4 Maria Jarosz (red.), Prywatyzacja. Szanse i zagrożenia, Warszawa 1993, Instytut Studiów Politycznych PAN.
5 Maria Jarosz (red.), Prywatyzacja bezpośrednia. Inwestorzy. Menedżerowie. Pracownicy, Warszawa 1998, Instytut Studiów Politycznych PAN.
