Pobierz całą publikację

(1)

(2)

Redaktor Naczelny (Editor-in-Chief)

Dr hab. Radosław Pastusiak, prof. nadzw. UŁ – Uniwersytet Łódzki

Redaktorzy Prowadzący (Executive Editors) Dr Monika Bolek – Uniwersytet Łódzki

Dr Magdalena Jasiniak – Uniwersytet Łódzki

Recenzenci (Reviewers)

Prof. dr hab. Krystyna Brzozowska – Uniwersytet Szczeciński

Dr hab. Iwona Dorota Czechowska, prof. nadzw. UŁ – Uniwersytet Łódzki

Dr hab. Elżbieta Rychłowska Musiał, prof. nadzw. UŁ – Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Dr hab. Sebastian Majewski, prof. nadzw. US – Uniwersytet Szczeciński

Dr hab. Tomasz Słoński – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Prof. dr hab. Wacława Starzyńska – Uniwersytet Łódzki

Dr hab. Danuta Zawadzka, prof. nadzw. PK – Politechnika Koszalińska

Redaktorzy Tematyczni (Thematic Editors)

Finanse Publiczne: Dr hab. Beata Guziejewska, prof. nadzw. UŁ – Uniwersytet Łódzki

Finanse Przedsiębiorstwa: Dr hab. Danuta Zawadzka, prof. nadzw. PK – Politechnika Koszalińska

Ekonometria: Dr Maciej Malaczewski – Uniwersytet Łódzki

Statystyka: Dr hab. Anna Szymańska – Uniwersytet Łódzki

Rynek Kapitałowy: Dr Monika Bolek – Uniwersytet Łódzki

Finanse Behawioralne: Dr Elżbieta Kubińska – Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Redaktorzy Językowi (Linguistic Editors)

Mgr Mark Hrabi (język angielski) – Uniwersytet Łódzki

Mgr Bartłomiej Krzeczewski – Uniwersytet Łódzki

Sekretarz Redakcji Dr Małgorzata Jabłońska

(Assistant Editor) Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Skład i łamanie Mgr Monika Wolska-Bryl

(Technical Editor)Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

ISSN: 2392-0726

Adres Redakcji: Zakład Finansów Korporacji, Uniwersytet Łódzki, ul. Rewolucji 1905 r. nr 39, 90–214 Łódź Telefon: +48 42 635 51 89

e-mail: jcmbf(at)uni.lodz.pl

www.jcmbf.uni.lodz.pl

(3)

SPIS TREŚCI

Od Redakcji 5

Mateusz Banaszek, Aleksandra Żak – Bankowość elektroniczna w Polsce

– korzyści oraz zagrożenia 7

Marta Paduszyńska – Istota oraz znaczenie ochrony konsumenta we wspieraniu

stabilności systemu finansowego 21

Mikołaj Bogdański – Występowanie efektów kalendarzowych na Giełdzie

Pa-pierów Wartościowych w Warszawie 35

Paweł Tobera – Konsolidacja rynku skarbowych papierów wartościowych na

(4)

(5)

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 5 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2017, Vol. 2(6), p. 5

Radosław Pastusiak, Od Redakcji

OD REDAKCJI

Szanowni Państwo,

Oddajemy do Państwa rąk szósty numer naszego czasopisma, w którym Au-torzy podjęli się tematyki związanej z finansami i ekonomią. Pierwszy z prezen-towanych artykułów dotyczy bankowości elektronicznej. Autorzy zaprezentowa-li w nim cechy bankowości elektronicznej w Polsce, kanały dystrybucji oraz szanse i zagrożenia jej rozwoju. Na podstawie przeprowadzonego badania ankie-towego pokazano poziom zainteresowania bankowością elektroniczną wśród młodych osób oraz sprawdzono ich wiedzę na temat zagrożeń z nią związanych. Artykuł pt.: „Istota oraz znaczenie ochrony konsumenta we wspieraniu stabilno-ści systemu finansowego” poświęcony jest tematyce ochrony konsumenckiej, której znaczenie na świecie nieustannie wzrasta. Autorka podjęła próbę wykaza-nia w nim, jak duże znaczenie ma ochrona konsumenta na rynku usług finanso-wych. W kolejnym artykule Autor weryfikował hipotezę badawczą dotyczącą efektów kalendarzowych występujących wśród spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Podjęty temat badawczy jest niezwykle aktualny. Zmienność stóp zwrotu z instrumentów notowanych na rynkach finan-sowych w różnych okresach czasu jest od wielu lat jednym z głównych tematów badań inwestorów na całym świecie. Ostatni z prezentowanych artykułów doty-czy konsolidacji rynku skarbowych papierów wartościowych. Czytelnik dowie się niezbędnych i najnowszych informacji o rynku skarbowych papierów warto-ściowych w strefie euro.

Zapraszamy do lektury i przemyśleń związanych z poruszanymi tematami.

.

(6)

(7)

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 7 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2017, Vol. 2(6), p. 7–20

Mateusz Banaszek, Aleksandra Żak, Bankowość elektroniczna w Polsce…

BANKOWOŚĆ ELEKTRONICZNA W POLSCE

– KORZYŚCI ORAZ ZAGROŻENIA

Mateusz Banaszek, Aleksandra Żak*

Abstrakt E-banking to powszechna forma korzystania z bankowości przez Polaków. Jej

rozwój w Polsce następuje szybko oraz znajduje się na coraz wyższym pozio-mie. Niestety mimo korzyści wynikających z bankowości elektronicznej, wy-stępuje również wiele zagrożeń, które możemy napotkać podczas korzystania z tych usług. Warto się z nimi zapoznać, aby uniknąć w przyszłości rozczaro-wań wynikających z niewiedzy na temat e-bankingu.

Słowa kluczowe bankowość elektroniczna, korzyści oraz zagrożenia związane z bankowością elektroniczną.

JEL Code G20; G21; G29.

WSTĘP

Bankowość elektroniczna jest najszybciej rozwijającym się obszarem ban-kowości. Bardzo duża konkurencja zobowiązuje banki do ciągłego wprowadza-nia innowacji i szukawprowadza-nia nowych rozwiązań technologicznych. Aby sprostać wymaganiom klientów oraz zwiększyć przewagę wśród konkurentów, elektro-niczne kanały dystrybucji usług bankowych są stale rozwijane. Z upływem czasu sposób postrzegania usług bankowości elektronicznej uległ znaczącym zmianom – klienci banków coraz chętniej korzystają z tego typu usług.

W niniejszym artykule zaprezentowano cechy bankowości elektronicznej w Polsce, kanały dystrybucji oraz szanse i zagrożenia jej rozwoju. Na podstawie badania przeprowadzonego na grupie 30 studentów pokazano poziom zaintere-sowania bankowością elektroniczną wśród młodych osób oraz sprawdzono ich wiedzę na temat zagrożeń z nią związanych.

* Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. ACCEPTED: 30th

March 2017 PUBLISHED: 30th

(8)

JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 8

Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2017, Vol. 2(6), p. 7–20

Celem niniejszej pracy jest zbadanie zainteresowania usługami bankowości elektronicznej wśród młodych osób oraz świadomości zagrożeń z nią związanych. Wstępna analiza problemu pozwoliła na postawienie głównej hipotezy badawczej, która zakłada, że młode osoby chętnie korzystają z usług bankowości elektronicz-nej i są świadome zagrożeń dotyczących tego rodzaju bankowości.

1. BANKOWOŚĆ ELEKTRONICZNA W POLSCE

W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych definicji bankowości elek-tronicznej. W najszerszym znaczeniu, terminem tym określa się usługi świad-czone przez wykorzystanie dowolnych elektronicznych kanałów dystrybucji produktów bankowych [Adamiec 2009, s. 174].

W Polsce bankowość elektroniczna pojawiła się w 1990 roku – jej pierwszą formą były wówczas bankomaty zainstalowane przez Bank Pekao SA. Od 1993 roku klienci mogą korzystać także z kart płatniczych oraz z usług home

banking, umożliwiających klientowi komunikację z bankiem za pomocą

kompu-tera [Zalewska-Bochenko 2014, s. 187]. W 1998 roku Powszechny Bank Go-spodarczy w Łodzi jako pierwszy w Polsce umożliwił klientom dostęp do ra-chunku bankowego za pomocą Internetu. Dwa lata później powstał pierwszy bank wirtualny – mBank. Od 2000 roku większość banków w Polsce wprowa-dziła do swojej działalności kanały bankowości elektronicznej [Adamiec 2009].

Obecnie na rynku bankowości elektronicznej dominuje bankowość interne-towa oraz rynek kart płatniczych. Z roku na rok można zaobserwować wzrost liczby klientów korzystających z bankowości przez Internet oraz wzrost ich aktywności. Według raportu NetB@nk Bankowość internetowa i płatności

bez-gotówkowe wynika, że liczba klientów indywidualnych, którzy posiadają dostęp

do bankowości internetowej, na koniec IV kwartału 2015 roku wynosiła ponad 30 milionów. W porównaniu z IV kwartałem 2014 roku nastąpił wzrost o ponad 5,2 miliona (20,83%). Liczba aktywnych klientów indywidualnych korzystają-cych z bankowości internetowej (logująkorzystają-cych się co najmniej raz na miesiąc) na koniec IV kwartału 2015 roku wynosiła 14 milionów i w porównaniu z IV kwar-tałem 2014 roku wzrosła o 1,5 miliona (11,31%). Jeśli chodzi o karty płatnicze można zaobserwować tendencję spadkową. W IV kwartale 2015 roku liczba kart płatniczych w Polsce wynosiła 35 milionów i w stosunku do roku 2014 spadła o 860 tysięcy (2,38%) [Bankowość internetowa i płatności bezgotówkowe

IV kwartał 2014 r., 2014].

Bankowość elektroniczna w Polsce stale się rozwija i obecnie znajduje się na bardzo wysokim poziomie [Borcuch 2014]. W przyszłości banki będą starały się stawiać na bankowość internetową i mobilną. Oprócz możliwości jakie daje postęp technologiczny, niesie on ze sobą również różne zagrożenia, dlatego ban-ki będą musiały także udoskonalić bezpieczeństwo świadczonych usług.

(9)

2. KANAŁY DYSTRYBUCJI BANKOWOŚCI ELEKTRONICZNEJ

Postęp technologiczny sprawił, że bankowość tradycyjna staję się mniej po-pularna a w jej miejscu pojawiła się bankowość elektroniczna. Można ją podzie-lić według następujących kanałów dystrybucji [Górka 2006]:

– Bankowość terminalowa – najstarsza i najbardziej powszechna forma bankowości elektronicznej. Zaliczają się do niej bankomaty oraz terminale do akceptowania płatności kartami płatniczymi (POS).

– Home banking – forma bankowości polegająca na komunikacji klienta z bankiem przez zainstalowane na komputerze oprogramowanie. Obecnie mniej popularna forma ze względu na upowszechnienie bankowości internetowej.

– Bankowość telefoniczna – usługi bankowe dostępne za pomocą telefonu komórkowego lub stacjonarnego. Obecnie bankowość telefoniczna jest kojarzo-na jako rozmowa z konsultantem, kojarzo-natomiast usługi bankowe dostępne kojarzo-na telefon komórkowy określane są mianem bankowości mobilnej.

– Elektroniczne instrumenty płatnicze – karty płatnicze i pieniądz elektro-niczny.

– Bankowość internetowa – obecnie jedna z najpopularniejszych form ban-kowości elektronicznej. Pozwala na dokonywanie operacji bankowych przez Internet.

Bardzo szybki rozwój technologii telekomunikacyjnych i informatycznych oraz wzrost liczby użytkowników tych technologii sprawił, że bankowość mo-bilna i internetowa są najbardziej perspektywicznymi kanałami dystrybucji usług bankowych. Dzięki nim klienci mogą szybko i sprawnie dokonywać płatności w każdym miejscu i czasie. Rosnąca popularność telefonów komórkowych sprawia, że klienci coraz chętniej korzystają z bankowych aplikacji mobilnych [Garczyński 2015]. Przedstawiciele sektora bankowego zakładają, że rosnąca liczba smartfonów znacznie wpłynie na rozwój m-bankingu (bankowości mobil-nej) w Polsce [Kuchciak 2012].

3. KORZYŚCI ZWIĄZANE Z BANKOWOŚCIĄ ELEKTRONICZNĄ

Charakterystyczną cechą e-bankingu jest możliwość obsługi klienta danego banku zarówno w dowolnym czasie jak i miejscu, w którym można połączyć się z siecią oraz na dowolnym urządzeniu posiadającym opcję korzystania z Interne-tu [E-banking, 2000].

(10)

Zarówno bank jak i jego klienci korzystający z bankowości elektronicznej mogą liczyć na szereg korzyści wynikających z używania tej formy usług ban-kowych1.

Patrząc na zalety korzystania z bankowości elektronicznej od strony klienta, wyróżnić można przede wszystkim: ułatwienie dostępu do usług bankowych za pomocą np. telefonu komórkowego bądź poczty elektronicznej, wygodę – moż-liwość sprawdzenia np. stanu rachunku w dowolnym miejscu oraz czasie (dostęp 24 godziny 7 dni w tygodniu) oraz wykluczenie zagrożeń związanych z korzy-stania z bankowości tradycyjnej: np. kradzież gotówki.

Inne korzyści dla klientów banku to także: niższe koszty prowadzenia ra-chunku (np. opłata za wykonywanie przelewów jest kilkukrotnie niższa, jeśli jest wykonana przez Internet niż w banku), szybsza realizacja zadań, zniwelowanie ilości wypełnianych dokumentów, atrakcyjne oprocentowanie, dostęp do aktual-nej oferty banku.

Podstawowe zalety bankowości elektronicznej dla banku to: zniwelowanie zagrożeń powstających podczas korzystania z bankowości tradycyjnej, np. fał-szerstwo dokumentów; rozszerzenie obszaru, na którym działa bank – bez ko-nieczności tworzenia placówek fizycznych oraz skrócenie czasu potrzebnego do obsługi klienta – wiele operacji wykonywanych jest w trybie samoobsługowym [Janczyk-Strzała 2011].

Ważną kwestią, którą należy rozpatrzyć podczas analizy korzyści dla banku to – koszty. Zaletą bankowości elektronicznej są mniejsze koszty utrzymania serwisu transakcyjnego banku niż tworzenia oraz utrzymania placówek a także niski poziom kosztów zmiennych ze względu na niewielką ilość zatrudnionych pracowników.

Niestety mimo wielu korzyści, istnieją również wady korzystania z usług bankowości elektronicznej.

4. ZAGROŻENIA ZWIĄZANE Z KORZYSTANIEM Z BANKOWOŚCI ELEKTRONICZNEJ ORAZ METODY ICH ZAPOBIEGANIA

Polska to jeden z krajów najlepiej rozwiniętych w sektorze bankowym, pomimo tego Polacy płacąc w sklepach posługują się głównie gotówką – a nie kartą czy też innymi aplikacjami umożliwiającymi zapłatę za zakupione produkty [Badanie Polaków nt. korzystania z usług bankowych i płatności 2016, 2017]. Badania przeprowadzone na 970 osobach dorosłych pokazały, że w 2016 r., 63% respondentów płaciło gotówką, 33% – kartą a 4 % – przelewem (rys. 1).

1

(11)

Rys. 1 Sposoby płatności Polaków za produkty w sklepach

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wybrane wyniki badania Polaków nt. korzystania

z usług bankowych i płatności 2016.

Wyniki te mogą świadczyć o tym, że Polacy boją się zagrożeń płynących z korzystania z usług bankowości elektronicznej.

Bankowość elektroniczna posiada zarówno zalety – korzyści, jak i wady – zagrożenia. Jednym z najgroźniejszych jest ryzyko związane z korzystaniem z w/w usług. Podstawowe rodzaje ryzyka dla banku związane z bankowością elektroniczną to: ryzyko operacyjne, ryzyko prawne oraz ryzyko utraty reputacji banku [Górka 2006].

Ryzyko operacyjne w postaci wirusów, koni trojańskich a także jako czynnik ludzki: pracownicy banku, administratorzy sieci czy też dostawcy technologii.

Ryzyko prawne występuje zwłaszcza wtedy, gdy przepisy prawne, które by-ły skonstruowane w odniesieniu do tradycyjnej bankowości, różnią się od regu-lacji dotyczących bankowości elektronicznej. Dotyczy również postawy banku, który również powinien zachować poufny charakter danych o jego klientach.

Ryzyko utraty reputacji może występować np. na skutek awarii systemu lub też nieodpowiedniego traktowania klienta (udostępnianie nieodpowiednich do-kumentów, regulaminów, nieistotnych informacji).

Kolejne ryzyka o których warto wspomnieć podczas rozważań na temat e-bankingu to: ryzyko manipulacji polegające na tym, że hakerzy łamią zabez-pieczenia posługując się np. snifferami czyli przechwytują oni różnego typu dane, m.in. hasła, kody dostępu dzięki czemu przejmują kontrolę nad danymi

63 33 4 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Kategoria 1 gotówka karta przelew

(12)

klientów; ryzyko prania brudnych pieniędzy; ryzyko słabej wydajności systemu oraz włamań do systemu z zewnątrz.

Istnieje wiele metod zapobiegających ryzykom związanym z korzystaniem z bankowości elektronicznej. Podstawowymi są: instalowanie różnego rodzaju zabezpieczeń, ochrona elektromagnetyczna, szyfrowanie haseł, wydzielanie stref bezpieczeństwa oraz kontrolowanie dostępu użytkowników do urządzeń syste-mowych. Bardzo często spotykaną metodą jest uwierzytelnianie dostępu poprzez hasła PIN klientów oraz ich identyfikatory, TAN kody a także tokeny. Wraz z rozwojem e-bankingu powstaje wiele innowacyjnych sposobów na zabezpie-czenie się przed cyberprzestępcami. Jednym z takich rozwiązań jest biometrycz-na identyfikacja klienta poprzez: linie papilarne, podpis, fotografię, skan dłoni, rozpoznawanie głosu czy też skan oka [Zalewska-Bochenko 2013].

Na ryzyko w bankowości elektronicznej narażeni są także klienci. Zagroże-nia związane z korzystaniem z e-bankingu przedstawiła Komisja Nadzoru Fi-nansowego (KNF) w Poradniku klienta usług finansowych [Bezpieczeństwo

finansowe w bankowości elektronicznej – przestępstwa finansowe związane z bankowością elektroniczną, 2014]. Są to przede wszystkim: wyłudzenie

da-nych, które pozwala na przeprowadzanie transakcji; kradzież z wykorzystaniem złośliwego oprogramowania; kopiowanie karty płatniczej; kradzież z wykorzy-staniem karty z możliwością płatności zbliżeniowych; kradzież z użyciem da-nych karty płatniczej klienta; niebezpieczeństwa związane z korzystaniem z aplikacji mobilnych; kradzież tożsamości klienta; tzw. „oszustwa nigeryjskie”; kradzież w sklepie internetowym.

KNF wymienia również przestępstwa związane z e-bankingiem, które mają swoje uregulowania w polskim prawie:

1. Hacking – nieuprawnione uzyskiwanie dostępu do wszelakich danych w wyniku przełamywania systemów zabezpieczających.

2. Spoofing – przejęcie kontroli nad komputerami innych użytkowników bankowości elektronicznej w celu wykorzystania go do działań wykraczających poza poprawne normy prawne.

3. Sniffing – przechwycenie informacji przekazywanych w sieciach lokal-nych oraz sieciach WiFi w celu uzyskiwania dalokal-nych klientów banków do póź-niejszego bezprawnego ich wykorzystywania.

4. Zakładanie na bankomatach urządzeń, które mają na celu zebranie da-nych z karty płatniczej – część skimmingu.

5. Wirus komputerowy – program umieszczony w innym programie, który sam się replikuje. W wyniku zadziałania wirusa można np. utracić ważne dane z komputera czy też mieć utrudnioną pracę.

6. Bomba logiczna – rodzaj wirusa. Jego aktywacja występuje w określo-nym dniu oraz czasie lub też w wyniku wykonania określonej czynności przez użytkownika danego urządzenia.

(13)

7. Robak komputerowy – nie niszczy danych, ale może doprowadzić do ob-ciążenia działania niektórych programów komputerowych.

8. Konie trojańskie – tzw. „trojany”. Mogą przechwycić np. hasła dostępo-we użytkownika komputera. Uruchamiają się w momencie rozpoczęcia pracy na danym programie komputerowym.

9. Phishing – polega na przesłaniu wiadomości pocztą elektroniczną od osób, które podszywają się pod dany bank np. z prośbą o logowanie się na stro-nie banku w celu wyłudzenia danych o kliencie (np. haseł).

10.

Pharming – forma phishingu. Polega na przekierowaniu użytkownika e-bankingu z prawidłowej strony banku na tę utworzoną w celu wyłudzenia

da-nych klienta.

Aby ograniczyć możliwość zaistnienia danego ryzyka/zagrożenia/prze-stępstwa należy stosować kilka podstawowych zasad [Faroughian 2012]. Jedną z najważniejszych reguł jest to, aby nie podawać swoich danych osobowych ludziom niepowołanym do tej wiedzy a także zachować ostrożność miejsca, w którym to następuje. Ważne jest również, żeby zabezpieczyć swój komputer oraz telefon. Obecnie istnieje wiele programów zabezpieczających, które można użyć do polepszenia bezpieczeństwa urządzeń, z których się korzysta.

Aby nie paść ofiarą cyberprzestępczości powinno się również pamiętać o tym, aby nie otwierać e-maili oraz załączników niewiadomego pochodzenia. Nie można także zapomnieć o korzystaniu z sieci WiFi, które są odpowiednio zabezpieczone. Logowanie się w sieciach w galeriach handlowych często pro-wadzi do wyłudzenia od klientów danych osobowych. Utworzenie silnego hasła do konta, które będzie niepowtarzalne również pomoże w ograniczeniu ryzyka dostępu niepowołanych osób do kont bankowych.

Ważne jest również to, aby pamiętać o ustawieniu limitów transakcyjnych na swoich kartach płatniczych. Zniweluje to ewentualne straty pieniężne w razie wystąpienia np. kradzieży karty. Jeśli klient straci kartę płatniczą – powinien ją natychmiast zastrzec. Również korzystając z bankomatu powinno się pamiętać o tym, aby sprawdzić, czy nie zawiera on w sobie dziwnie wyglądających ele-mentów, np. odstających części czy też urządzeń przypominających kamery.

Należy także pamiętać o zachowaniu zdrowego rozsądku oraz kierowaniu się wiedzą na temat finansów. Najważniejsze to przestrzeganie podstawowych zasad bezpieczeństwa w sieci. Należy pamiętać o tym, że jeśli korzysta się z jakiegoś produktu to powinno się najpierw z nim zapoznać. Wiedza na temat jego działania, korzyści oraz zagrożeń z nim związanych to podstawa racjonal-nego korzystania z usług nowoczesnej bankowości.

(14)

5. BADANIE DOTYCZĄCE WIEDZY STUDENTÓW NA TEMAT ZAGROŻEŃ BANKOWOŚCI ELEKTRONICZNEJ

Aby zbadać wiedzę klientów bankowości elektronicznej na temat zagrożeń płynących z korzystania z tego rodzaju usług, przeprowadzono badanie na gru-pie 30 studentów z różnych kierunków i uczelni. W badaniu, które polegało na wypełnieniu kwestionariusza zawierającego 17 pytań, wzięło udział 23 kobiety i 7 mężczyzn korzystających z bankowości elektronicznej. Poniższe zestawienie przedstawia wyniki badania:

1. Czy jest Pan/Pani studentem/studentką?

Tak: 30 Nie: 0

2. Płeć:

Kobieta: 23 Mężczyzna: 7

3. Nazwa uczelni, na której Pan/Pani studiuje:

Uniwersytet Łódzki: 19 Politechnika Częstochowska: 2

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu: 1 Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu: 1 Politechnika Wrocławska: 2

Uniwersytet Jagielloński: 2 Uniwersytet Warszawski: 3

4. Kierunek jaki Pan/Pani studiuje:

Finanse i rachunkowość: 14 Automatyka i robotyka: 1 Architektura: 1

Medycyna: 1

Inżynieria środowiska: 1

Analiza i zarządzanie w biznesie: 1 Pedagogika: 3

Ekonomia: 1

Bezpieczeństwo narodowe: 1 Prawo podatkowe: 3 Elektrotechnika: 1

Mechanika i budowa maszyn: 1 Studia bliskowschodnie: 1

(15)

5. Rok studiów: Pierwszy: 5 Drugi: 1 Trzeci: 4 Czwarty: 19 Piąty: 1

6. Miejsce stałego zamieszkania:

Wieś: 12 Miasto<10 tys: 0

Miasto 10 tys. – 100 tys: 7 Miasto 100 tys. – 500 tys.: 3 Miasto>500 tys.: 8

7. Czy korzysta Pan/Pani z bankowości elektronicznej?

Tak: 30 Nie: 0

8. Z jakich kanałów dystrybucji bankowości elektronicznej Pan/Pani korzysta i jak często?

Bankowość telefoniczna (telefon stacjonarny – infolinia/IVR)

Kilka razy w tygodniu: 1 Rzadziej niż raz w tygodniu: 2 Nie korzystam: 27

Bankowość mobilna (telefon komórkowy – aplikacje, SMS banking, WAP/SIM Toolkit)

codziennie: 5

kilka razy w tygodniu: 11 raz w tygodniu: 2 raz w miesiącu: 5

rzadziej niż raz w miesiącu: 2 nie korzystam: 5

Komputer z dostępem do Internetu

codziennie: 7

kilka razy w tygodniu: 8 raz w tygodniu: 8 raz w miesiącu: 5

rzadziej niż raz w miesiącu: 1 nie korzystam: 1

Home banking (komputer z oprogramowaniem bankowym bez użycia Internetu)

Nie korzystam: 30 Bankomat/wpłatomat Kilka razy w tygodniu: 7

(16)

Raz w tygodniu: 8 Raz w miesiącu: 7

Rzadziej niż raz w miesiącu: 7 Nie korzystam: 1

Płatności kartą

codziennie: 9

kilka razy w tygodniu: 19 raz w tygodniu: 2

9. Czego boi się Pan/Pani podczas korzystania z bankowości elektronicznej?

Włamania na konto: 17

Kradzieży danych osobowych: 13 Kradzieży loginu i hasła: 12 Wirusów: 11

Fałszywych stron banku: 16 Niczego: 5

Innych zagrożeń (jakich?): 0

10 Jak ocenia Pan/Pani swoją wiedzę na temat zagrożeń bankowości elektronicz-nej? Bardzo dobra: 2 Dobra: 14 Przeciętna: 11 Słaba: 3 Bardzo słaba: 0

11. Proszę zaznaczyć znane Panu/Pani zagrożenia bankowości elektronicznej

Konie trojańskie: 26 Robaki komputerowe: 15 Bomby logiczne: 6 Wirusy komputerowe: 26 Phishing: 16 Pharming: 5 Skimming: 12 Sniffing: 7 Spoofing: 6 Hacking: 24

Nie znam żadnego z wymienionych: 0

12. Czy kiedykolwiek miał Pan/Pani osobiście styczność z którymś z tych zagrożeń?

Nie: 27 Tak: 3

(17)

13. Czy uważa Pan/Pani, że bankowość tradycyjna jest bezpieczniejsza od bankowości elektronicznej?

Zdecydowanie tak: 1 Raczej tak: 8 Nie mam zdania: 13 Raczej nie: 7 Zdecydowanie nie: 1

14. Z jakimi formami zabezpieczeń bankowości elektronicznej Pan/Pani się spotkał/spotkała? Token: 13 Kod TAN: 5 Login/hasło: 30 Powiadomienie SMS: 30 Podpis elektroniczny: 15

Autoryzacja liniami papilarnymi, skanem oka lub dłoni: 5 Żadne z wymienionych: 0

Inne (jakie?): 0

15. Jak ocenia Pan/Pani cechy bankowości elektronicznej w skali od 1 do 5 (1 – najsłabiej, 5 – najlepiej)?

Wygoda: 1 (0 os.), 2 (0 os.), 3 (1 os.), 4 (1 os.), 5 (28 os.) Bezpieczeństwo: 1 (1 os.), 2 (1 os.), 3 (14 os.), 4 (14 os.), 5 (0 os.) Koszty usług: 1 (0 os.), 2 (2 os.), 3 (6 os.), 4 (9 os.), 5 (13 os.) Oszczędność czasu: 1 (0 os.), 2 (0 os.), 3 (0 os.), 4 (5 os.), 5 (25 os.)

Całodobowy dostęp do usług bankowych: 1 (0 os.), 2 (0 os.), 3 (1 os.), 4 (4 os.), 5 (25 os.)

16. Jakie wady zalicza Pan/Pani do bankowości elektronicznej?

Brak osobistego kontaktu z pracownikiem banku: 10 Brak bezpieczeństwa: 11

Skomplikowana obsługa: 1 Wysokie koszty: 1

Uważam, że bankowość elektroniczna nie ma wad: 10 Inne (jakie?): 1

17. Czy w przyszłości zamierza Pan/Pani korzystać z bankowości elektronicznej?

Tak: 30 Nie: 0 Nie wiem: 0

Wyniki badania pokazały, że respondenci najczęściej korzystali z usług bankowości elektronicznej polegającej na: płatności kartą, bankowości interne-towej oraz mobilnej. Tylko 5 osób z trzydziestoosobowej grupy na pytanie „cze-go boją się podczas korzystania z usług e-bankingu” odpowiedziało, że nie boją się niczego. Pozostałe najczęściej wskazywane obawy użytkowników to

(18)

włama-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 18

nia na konto (56,67%), fałszywe strony banku (53,33%) oraz kradzież danych osobowych (43,33%).

Zaledwie 2 osoby opowiedziały, że ich wiedza na temat zagrożeń bankowo-ści elektronicznej jest bardzo dobra, 14 osób twierdzi, że ich wiedza jest dobra, 11 osób ma przeciętny poziom wiedzy na ten temat a 3 osoby mają słabą wiedzę w tym zakresie.

Na pytanie o znane respondentom zagrożenia, najczęściej wskazywanymi z wymienionych były: konie trojańskie i wirusy komputerowe (86,67%),

hacking (80%) oraz skimming (40%). Aż 90% studentów nigdy nie miało

stycz-ności z żadnym z tych zagrożeń, natomiast 3 osoby padły ofiarą wirusów kom-puterowych oraz phishingu.

Na pytanie czy bankowość tradycyjna jest bezpieczniejsza od bankowości elektronicznej odpowiedzi rozłożyły się równomiernie. Prawie połowa (43,33%) z odpowiadających nie ma zdania na ten temat, a pozostała część jest podzielona pomiędzy odpowiedziami za bezpieczeństwem bankowości tradycyjnej oraz przeciw niej.

Jeśli chodzi o zabezpieczenia używane w e-bankingu wszyscy z odpowiada-jących potwierdzili znajomość powiadomienia SMS oraz stosowanie login/hasła. Połowa z nich słyszała również o podpisie elektronicznym, 43,33% o tokenach a 16,67% o kodach TAN i autoryzacji linii papilarnych.

Użytkownicy e-bankingu najbardziej cenią sobie wygodę (93,33%), oszczędność czasu (83,33%) oraz całodobowy dostęp do usług bankowych (83,33%). Wskazywane przez nich wady tej bankowości to brak bezpieczeństwa (36,67%) oraz brak osobistego kontaktu z pracownikiem banku (33,33). Aż jed-na trzecia z ankietowanych twierdzi, że bankowość elektroniczjed-na nie ma żad-nych wad. Wszyscy respondenci wskazali, że w przyszłości zamierzają korzy-stać z usług bankowości elektronicznej.

Z badania wynika, że każdy ze studentów znał co najmniej kilka zagrożeń dotyczących e-bankingu. Mimo, że 10% z nich miało styczność z zagrożeniami, to oceniają oni bankowość elektroniczną pozytywnie i zamierzają nadal z niej korzystać.

ZAKOŃCZENIE

Bankowość elektroniczna w obecnych czasach cieszy się bardzo dużą popu-larnością [Szpringer 2002]. Ludzie coraz częściej odchodzą od usług bankowo-ści tradycyjnej na rzecz usług e-bankingu. W świecie stale rozwijającej się tech-nologii, banki muszą także pracować nad coraz bardziej innowacyjnymi rozwią-zaniami obsługi klientów, ponieważ są oni coraz bardziej wymagający, jeśli chodzi o jakość usług. Jednocześnie cenią sobie wygodę oraz łatwość

(19)

korzysta-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 19 Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2017, Vol. 2(6), p. 7–20

nia z nowych produktów. Obecnie większość osób posiada komputer lub telefon z dostępem do Internetu, co sprzyja rozwojowi bankowości internetowej i mo-bilnej. Niestety wraz z postępem technologicznym powstają nowe zagrożenia. Banki wprowadzając coraz nowsze rozwiązania, będą musiały także pamiętać o zapewnieniu swoim klientom bezpieczeństwa. Jeśli tego nie zrobią, konsu-menci mogą przestać korzystać z ich usług [Chu 2012].

Wprowadzenie usług bankowości elektronicznej przyczyni się w przyszło-ści do zmniejszenia kosztów działalnoprzyszło-ści banku, ale wiąże się to także z reduk-cją zatrudnienia. W wyniku postępu technologicznego, rola oddziałów banko-wych zmieni się. Miejsca, w których można było dokonywać transakcji, staną się oddziałami doradczymi. Będą one niewielkie a ich liczba ulegnie zmniejsze-niu, ale nadal będą pełnić istotną rolę jako punkty bezpośredniego kontaktu klienta z bankiem [Świtecka 2001]. Mimo wielu zwolenników e-bankingu nadal wiele osób uważa, że to bankowość tradycyjna jest bezpieczniejszą formą go-spodarowania swoimi zasobami pieniężnymi, dlatego też oddziały bankowe mimo mniejszej liczebności, nadal będą funkcjonowały w sektorze finansowym.

Reasumując, bankowość elektroniczna posiada zarówno wiele zalet jak i zagrożeń wiążących się z jej korzystaniem. Opierając się na badaniach prze-prowadzonych na potrzeby opracowania niniejszego artykułu można wywnio-skować, że usługi bankowości elektronicznej nadal będą się rozwijały oraz zy-skiwały coraz więcej zwolenników. Podstawą do osiągnięcia dobrych wyników z dziedziny e-bankingu jest kontrola tych usług przez bank. Jeśli bank będzie skrupulatnie przykładał uwagę do niwelowania ryzyka związanego z korzysta-niem z owych usług to bankowość elektroniczna będzie zajmowała coraz waż-niejszą rolę w funkcjonowaniu banków.

BIBLIOGRAFIA

Książki:

Borcuch A., 2014, Bankowość elektroniczna w Polsce, CeDeWu.

Szpringer W., 2002, E-commerce, e-banking: wyzwania globalizacji, Difin.

Artykuły:

Adamiec J., 2009, Bankowość elektroniczna, [w:] D. Grodzka (red.), Społeczeństwo informacyjne, „Studia BAS”, nr 3(19).

Chu, 2012, Service quality, customer satisfaction, customer trust, and loyalty in an e-banking

context, „Social Behavior and Personality” [0301-2212], vol. 40. E-banking, 2000, „Financial Executive” [0895-4186] Anonymous, vol. 16.

Faroughian F., 2012, Value and risk in business – to – business e-banking, „Industrial Marketing Management” [0019-8501], vol. 41.

Garczyński D., 2015, Technologiczne aspekty ryzyka operacyjnego w bankach, „Kwartalnik Kole-gium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace”, nr 3, t. 2, „Bankowość. Bankowość komer-cyjna i spółdzielcza”.

(20)

Górka J. H., 2006, Specyfika ryzyka bankowości elektronicznej, Materiały i Studia – Zeszyt nr 205, Warszawa, kwiecień.

Janczyk-Strzała E., 2011, Rozwój i przyszłość bankowości elektronicznej w Polsce, Zeszyt Na-ukowy nr 25, Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu.

Kuchciak I., 2012, Mobilna bankowość jako nowoczesny kanał dystrybucji usług bankowych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H”, Oeconomia 46/4.

Świtecka B., 2001, Bankowość elektroniczna – implikacje dla rozwoju sektora bankowego

w Polsce, [w:] G. W. Kołodko, „Nowa gospodarka” i jej implikacje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości

i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa.

Zalewska-Bochenko A., 2014, Rozwój bankowości elektronicznej w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 798.

Zalewska-Bochenko A., 2013, Zabezpieczenie bankowych usług internetowych w Polsce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 797.

Raporty:

Badanie Polaków nt. korzystania z usług bankowych i płatności 2016, 2017, NBP, Styczeń. Bankowość internetowa i płatności bezgotówkowe IV kwartał 2014 r., 2014, NetB@nk.

Bezpieczeństwo Finansowe w Bankowości Elektronicznej – Przestępstwa Finansowe Związane z Bankowością Elektroniczną – Poradnik Klienta Usług Finansowych, 2014, KNF, Warszawa. Wybrane wyniki badania Polaków nt. korzystania z usług bankowych i płatności 2016, NBP.

E-BANKING IN POLAND – BENEFITS AND THREATS

Abstract E-banking is a common form of using banking by Poles. Its development in Poland is fast and now it is at an ever higher level. Unfortunately, despite the benefits of electronic banking, there are also many risks that we may encounter when during using these services. It is worth getting acquainted with them in order to avoid future disappointments resulting from ignorance about e-banking.

(21)

Marta Paduszyńska, Istota oraz znaczenie ochrony konsumenta…

ISTOTA ORAZ ZNACZENIE OCHRONY

KONSUMENTA WE WSPIERANIU STABILNOŚCI

SYSTEMU FINANSOWEGO

Marta Paduszyńska*

Abstrakt Niniejsze opracowanie zostało poświęcone tematyce ochrony konsumenckiej, której znaczenie na świecie nieustannie wzrasta. Omówiona została idea ochrony, jej wpływ na stabilność systemu, a także polityka i instytucje ochrony na rynku finansowym. Szczególna uwaga została poświęcona działaniu Urzędu Ochrony Konsumentów i Konkurencji w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Głównym celem artykułu jest ukazanie roli i znaczenia ochrony konsumenta na rynku usług finansowych jako narzędzia budowy zaufania i wspierania stabilności systemu finansowego. Realizacji te-mu będą służyły pozycje literatury oraz dane opracowywane przez instytucje zajmujące się omawianym zagadnieniem. Postawiona w opracowaniu hipoteza zakłada, iż polityka ochrony oraz rosnąca aktywność instytucji działających w tym obszarze wpływa na poprawę pozycji i bezpieczeństwo konsumenta, przyczyniając się do stabilności całego systemu.

Słowa kluczowe ochrona konsumenta, instytucje ochrony, stabilność systemu finansowego.

JEL Code G18; G21; G28.

WSTĘP

Przeobrażenia jakie zaszły na rynku po wielkim kryzysie, który uderzył w świat w latach 2007–2010 spowodowały aktywne zainteresowanie tematyką ochrony konsumenta na rynku finansowym. Okazało się bowiem, iż rynek nie podlega mechanizmowi samoregulacji. Należy natomiast zabiegać o jego stabil-ność. Nieracjonalność zachowań dotyczyła wszystkich uczestników rynku ame-rykańskiego i doprowadziła do zachwiania jego stabilności. Bezpieczeństwo

* Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. ACCEPTED: 30st

March 2017 PUBLISHED: 30th

(22)

ochrony konsumenckiej stało się domeną sektora publicznego zważając na wiązane z nim skutki makroekonomiczne. Zatem koniecznością stało się po-nowne rozstrzygnięcie zakresu i roli administracji publicznej w zakresie kolizji interesów na rynku. Jednym z głównych obszarów działań pokryzysowych było przywracanie zaufania do systemu bankowego. Przykład kryzysu subprime uka-zał, jak nieroztropna polityka kredytowania może stać się źródłem niestabilności całego systemu finansowego. Wadliwość przyjętych modeli sprzedażowych doprowadziła do sytuacji, że usługi finansowe nie były dopasowane do potrzeb bądź możliwości danych konsumentów. Ci z kolei swoje decyzje podejmowali pochopnie, bez przemyślenia możliwych skutków zaciąganych zobowiązań. Ponadto okazało się, iż sam postęp technologiczny czy integracja rynków mogą być czynnikami destabilizującymi te rynki.

Celem artykułu jest ukazanie roli i znaczenia ochrony konsumenta na rynku usług finansowych jako narzędzia budowy zaufania i wspierania stabilności systemu finansowego. Realizacja powyższego zostanie wykonana poprzez prze-gląd literatury krajowej i zagranicznej oraz danych publikowanych przez Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencji. Niniejsze opracowanie umożliwi szerszy pogląd i lepsze zrozumienie idei ochrony konsumenta przy założonej przez auto-ra hipotezie, iż ochrona konsumencka promując efektywność, konkurencyjność i przejrzystość rynku finansowego oraz wpływając na poprawę bezpieczeństwa konsumentów przyczynia się do stabilności całego systemu.

1. IDEA OCHRONY KONSUMENTA NA RYNKU USŁUG FINANSOWYCH

Pojęcie konsumenta wywodzi się z ekonomii, stanowiąc, iż jest to podmiot nabywający dobra i usługi celem zaspokojenia potrzeb indywidualnych [Cyman. 2016]. W ujęciu prawnym definicja konsumenta nie jest jednolita. Zgodnie z Kodeksem Cywilnym konsumentem może być tylko i wyłącznie osoba fizycz-na. Co więcej istotne są czynności przez nią wykonywane, bowiem nie mogą się one łączyć bezpośrednio z prowadzoną przez ten podmiot działalnością gospo-darczą [Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2017.0.459 t.j]. W prawie europejskim kwestia definicyjna konsumenta również znajduje swoje odzwierciedlenie, gdzie rozpatrywana i tworzona jest na użytek danego aktu normatywnego. Większość z dyrektyw wyklucza osoby prawne z zakresu definicji konsumenta, stanowiąc, iż konsument to osoba fizyczna [Kańska 2003, s. 20–21]. Jednak w przeciwieństwie do Polskiego Kodeksu Cywilnego możemy zwrócić uwagę na pewien wyjątek. W Dyrektywie Rady 90/314/EWG z 13.06.1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek, za-kres definicyjny konsumenta został rozszerzony również o podmioty inne niż

(23)

osoby fizyczne1. Ochrona konsumencka wymaga określenia pewnego modelu

zachowania człowieka – jakimi kryteriami kieruje się przy wyborze danej usługi czy produktu, oraz jaka jest jego wiedza i świadomość. Korzystanie z różnych zasobów rynku finansowego stwarza wiele niebezpieczeństw [Cyman 2016, s. 41]. Powodami dla których taka ochrona jest niezbędna mogą być:

– brak wpływu przez konsumenta na warunki zawieranych umów,

– nierówny dostęp do wiedzy, doświadczenia czy pozycji pomiędzy insty-tucją finansową a konsumentem,

– ograniczenia konkurencji czy zaburzeń wolnej konkurencji,

– ograniczony zakres reprezentowania konsumenta poprzez słabość ruchu konsumenckiego czy dostęp do rady politycznej,

– ograniczony dostęp do informacji [Ostalecka 2012, s. 2].

To ostatnie sprowadza się do asymetrii informacji pomiędzy konsumentem a instytucją finansową. Mając bowiem pełną świadomość i wiedzę o oferowa-nym produkcie czy usłudze, zajmuje ona pozycję uprzywilejowaną nad konsu-mentem, który takiej wiedzy nie posiada. Skomplikowany wymiar usług finan-sowych może też powodować ich niematerialny wymiar- są trudniejsze do zro-zumienia, co więcej stwarzają też wyższe ryzyko. Niekiedy też są zawierane stosunkowo rzadko (kredyt hipoteczny) przez co trudno jest wyciągnąć wnioski na przyszłość. Idea ochrony konsumenckiej ma wymiar pozytywny, skierowany na wyrównywanie pozycji i relacji między konsumentem a przedsiębiorcą. Po-winny bowiem istnieć jasne reguły i zasady obowiązujące obie strony. W świetle tych rozważań regułami takimi powinny być [Financial Literacy and Consumer

Protection..., 2009]:

– zapewnienie konsumentom dostępu do informacji- które muszą być rze-telne i nie mogą w żaden sposób wprowadzać w błąd, czy to poprzez ich fałszo-wanie, bądź pominięcie niektórych z nich,

– konsument nie jest przedmiotem nieuczciwej praktyki rynkowej,

– konsument ma szansę i dostęp do mechanizmów rozwiązywania sporów w relacjach z instytucją na rynku finansowym.

W obecnych czasach konsumenci muszą zmierzyć się z większą niepewno-ścią finansową, podczas gdy rządy starają się stymulować popyt i podaż. Ważne jest aby ta polityka współgrała z racjonalnymi decyzjami konsumentów, aby na przyszłość nie dopuścić do kryzysów finansowych [Financial Literacy and

Con-sumer Protection..., 2009, s. 8]. Zatem wyzwaniem jest zapewnienie

uczestni-kom rynku wiedzy i informacji do podejmowania racjonalnych decyzji o zaku-pie produktów i usług dopasowanych do ich indywidualnych potrzeb. Z raportu Financial Stability Board wynika, iż chroniąc konsumentów nie należy ich

1

Zgodnie z art. 2 ust. 4 dyrektywy, konsumentem jest „każdy, kto nabywa imprezę tury-styczną lub wyraża zgodę na jej nabycie („główny kontrahent”)”, jak również „osoba, w imieniu, której główny kontrahent nabył lub na którą przeniósł nabyte prawa”.

(24)

wstrzymywać przed złymi decyzjami, lecz umożliwić im świadome decyzje na rynku wolnym od oszustw i nadużyć. Edukacja i wiedza finansowa oraz ochrona konsumencka powinny stanowić podwaliny unormowań regulacyjno-nadzorczych, szczególnie dla osiągnięcia integracji finansowej. Może się to od-bywać poprzez włącznie „nieubankowionych klientów” na rynek finansowy [Consumer Finance Protection with particular focus on credit, 2011, s. 3]. Zna-lezienie takiego impulsu może być pomocne w zwalczaniu zjawiska wyklucze-nia finansowego.

2. ASPEKT STABILNOŚCI SYSTEMU FINANSOWEGO A OCHRONA KONSUMENCKA

Rozwój rynków finansowych oraz doświadczenia z przeszłości ukazują sen-sowność i wagę zapewnienia ochrony konsumentowi, który jest bardzo istotnym podmiotem rynku. Przykładem gdzie jest to niewątpliwie widoczne może być kryzys finansowy subprime. Rozluźniona polityka kredytowania przez banki, pojawienie się skomplikowanych instrumentów finansowych, w obliczu niskie-go przepływu informacji i braku świadomości finansowej, doprowadziły do jednej z największych katastrof finansowych [Szelągowska 2012, s. 285–294]. Aby się z tym zmierzyć podjęto działania nastawione na odbudowanie i przy-wrócenie zaufania do rynku. To ważny aspekt podlegający ochronie prawnej, stanowiący cel nadzoru rynku finansowego: „Celem nadzoru nad rynkiem finan-sowym jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabil-ności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników (…) [Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym, art. 2, Dz.U.2017.0.196 t.j.].

Zagadnienie związane z brakiem wspomnianego zaufania do instytucji fi-nansowych stanowi problem społeczny. Nieufność bywa tłumaczona brakiem doświadczenia konsumenta pomimo upływu dziesiątek lat od początków trans-formacji. Co więcej wskazuje się wręcz na „pazerność” instytucji, które chcąc osiągnąć zysk z działalności nie interesują się dobrem klienta. Uwagę przykuwa-ją też inne aspekty, takie jak: problem kultury zaufania, czy samo zaufanie jako czynnik wzmacniający więzi międzyludzkie i społeczne [Czapiński i Panek 2015, s. 88].

Istotne są również instytucje państwowe, które oddziałują za pomocą instru-mentów regulacyjnych i nadzorczych na podmioty rynku finansowego. Zaufanie do instytucji finansowych kształtuje się bardzo różnorodnie z punktu widzenia demograficznego, czy to pozycji społeczno-zawodowej badanego respondenta. Na ogół wyższym zaufaniem do instytucji cechują się osoby w wieku 25–44 lata, o przynajmniej średnim wykształceniu, lepiej usytuowane materialnie. Co więcej podczas kryzysu gospodarczego z 2008 r. drastyczny spadek zaufania do instytucji

(25)

dotyczył tej właśnie grupy społecznej [Czapiński i Panek 2015, s. 83 i nast.]. Po-ziom zaufania do kluczowych państwowych instytucji również nie jest zadawala-jący. Jeżeli chodzi o Sejm i rząd jest na niższym poziomie niż większość instytucji finansowych2. W tym miejscu warto by zadać pytanie o współzależność instytucji finansowych i państwa tworzących sieć zaufania publicznego (społecznego). Utrudnieniem w kształtowaniu odpowiedniego poziomu zaufania mogą być różne czynniki kultury nieufności, prowadzące do podejrzliwości, monitorowania dzia-łań na rynku w obawie przed oszustwami czy nierzetelnością. Zatem rozważenie i badanie przyczyn braku zaufania winno stać się centrum zainteresowania insty-tucji na rynku finansowym [Sztompka 2005, s. 326–327]. W dobie niestabilnych rynków i ciągłych przeobrażeń zaznacza się znaczenie zapewnienia ochrony kon-sumentowi. Staje się sposobem wzmacniania zaufania do instytucji i wspierania stabilności systemu finansowego.

3. POLITYKA ORAZ INSTYTUCJE OCHRONY NA RYNKU FINANSOWYM

Polityka ochrony konsumenckiej to działanie pożądane dla konsumenta, ale także do budowy wspomnianego wcześniej zaufania i stabilności systemu finan-sowego. Tworzenie systemu nie obejmuje samych regulacji prawnych czy wy-tycznych. Pierwszym elementem są instytucje powołane dla zapewnienia ochro-ny konsumenckiej. Ich podstawowy podział został przedstawioochro-ny na rys. 1. Pierwsza grupa instytucji działających w sprawach ogółu konsumentów złożona jest z następujących organów:

– działającego w sposób horyzontalny – Urzędu Ochrony Konkurencji

i Konsumentów (UOKIK)3.

– organu właściwego w sprawach nadzoru nad rynkiem finansowym – Komisji Nadzoru Finansowego (KNF),

– Rzecznika Ubezpieczeniowego, obecnie działającego jako Rzecznik Finansowy4.

Kompetencje tych instytucji oraz ich zadania regulują odpowiednie przepi-sy. W sprawach indywidualnych ochronę konsumencką zapewniają Miejscy i Powiatowi Rzecznicy Konsumentów oraz współpracujące z Urzędem organi-zacje konsumenckie. System ochrony powinien tworzyć spójną sieć kontaktów

2

Zaufanie do Rządu, jak i Sejmu w roku 2015 wyniosło według danych Diagnozy Społecz-nej blisko 35%, aczkolwiek w stosunku do roku 2013 odnotowano wzrost o ponad 5%.

3

Kompetencje UOKiK w tym zakresie nie są ograniczone do wybranych sektorów. W więk-szości przypadków ich realizacja oddziaływać może na całość gospodarki.

4

Ustawa z 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym – na jej mocy dotychczasowy Rzecznik Ubezpieczeniowy staje się Rzecznikiem Finansowym powoływanym na 4 letnią kadencję.

(26)

i powiązań między poszczególnymi jego elementami, opartą na wsparciu i współpracy [Polityka ochrony konkurencji i konsumentów, 2015, s. 12].

Rysunek1. System ochrony praw konsumentów na rynku finansowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Funkcjonowanie systemu ochrony praw klientów

podmiotów rynku finansowego, NIK, Informacja o wynikach kontroli z dnia 8.04.2014, s. 14.

Na rynku europejskim (dotyczy to również Polski) zakres ochrony konsu-menckiej wspierają od 2011 roku:

– Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA),

– Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeniowego (EIOPA), – Europejski Urząd ds. Papierów Wartościowych (ESMA).

Działania tych instytucji na rzecz konsumenta, poza działalnością stricte nadzorczą (jak chociażby wydawania wytycznych czy zaleceń), obejmują też edukację finansową, czy przygotowywanie norm szkoleniowych dla sektora. W szczególnych wypadkach mogą one wydać ostrzeżenie, a nawet zakazać nie-których działalności finansowych (będących w ich opinii zagrożeniem integral-ności i stabilintegral-ności systemu finansowego) [Menkes 2013, s. 142 i nast.]. W Unii Europejskiej wskazuje się również celowość utworzenia europejskiej agencji ds. ochrony klientów usług finansowych, tym bardziej przez wzgląd na wymie-nione wcześniej trzy instytucje nadzoru [Menkes 2013, s. 147]. W 2012 roku Bank Światowy opracował zestaw Dobrych Praktyk (Good Practicies on

Finan-cial Consumer Protection), mających przyczynić się do rozwijania regulacji Podmioty działające w interesie ogółu konsumentów P re ze s UO K iK K NF R ze cz n ik Ube zpi ec zon cy h obe cn ie R ze cz n ik F in an sow y

Podmioty działające w sprawach indywidualnych kosnumentów Podmioty w strukturze aministracji udzielające pomocy w rozwiązywaniu spraw R ze cz n ik Ube zpi ec zon cy h obe cn ie R ze cz n ik F in an sow y A DR -y twor zon e pr ze z podm iot y pu bl ic zn e Są d P ol u bowny pr zy R U Są d P ol u bowny pr zy K NF Organizacje samorządowe P owi atowy rz ec zn ik kon su m en tów M ie js ki r ze cz n ik kon su m en tów Organizacjepozarządowe A DR -y twor zon e pr ze z or g an iz ac je poz ar zą dow e A rbi ter ba n kowy Or g an iz ac je kon su m e n ck ie F ede ra cja K on sum en tów S towa rz y sz en ie K on sum en tów P ol ski ch

(27)

ochrony konsumenckiej. Ogólne Dobre Praktyki dla ochrony konsumenta na rynku finansowym obejmują:

– instytucje ochrony konsumentów,

– ujawnianie informacji i praktyk handlowych, – prowadzenie kont klientów,

– prywatność i ochrona danych, – mechanizmy rozwiązywania sporów,

– projekt systemu gwarancji i rekompensat [Good Practices for Financial

Consumer Protection, 2012, s. 21 i nast.].

Problem dostrzeżenia klienta i wzmacniania jego ochrony został dostrzeżo-ny nie tylko w Polsce, ale też na wielu rynkach światowych. Przykładowo w Stanach Zjednoczonych wprowadzono ustawę o reformie Wall Street i ochro-nie konsumentów (Dodd Frank Wall Street Reform and Consumer Protection

Act). Miała na celu ochronę amerykańskich konsumentów poprzez zobowiązanie

instytucji do odpowiedniego udzielania kredytów, czy zabronienie nieuczciwych praktyk rynkowych. Powołano tam również biuro ochrony konsumenckiej

(Con-sumer Financial Protection Bureau). W Wielkiej Brytanii powstała Inicjatywa

FSA/FCA (Financial Conduct Autority) – niezależny organ do spraw nadzoru skupiony na ochronie konsumenta. Na świecie można zaobserwować również sytuację połączenia kilku funkcji w jednym podmiocie. Zarząd Giełdy Papierów Wartościowych w Indiach (Securities Exchange Board of India – SEBI) łączy funkcję legislacyjną, wykonawczą i sądowniczą [In search of good practices

in financial consumer protection, 2013, dostęp: 16.03.2017, s. 5].

Usługi finansowe cechują się złożonością i trudnością dla konsumenta, któ-ry nie posiada takich kompetencji i wiedzy jak wyspecjalizowana instytucja finansowa. Nieprofesjonalny odbiorca jest zatem narażony na bolesne w skut-kach rezultaty podejmowanych przez niego decyzji. Nie jest on bowiem w stanie przeanalizować i ocenić wszystkich klauzul umownych, może również paść ofiarą manipulacji informacji przez instytucję, chociażby odnośnie kosztów za-ciąganego kredytu [Rutkowska-Tomaszewska 2013, s. 30 i nast.]. Konsumenci nie są grupą jednorodną – jedni mają wiedzę niemal eksperta rynku, a drudzy nie posiadają jej w ogóle [Frączek i Mitręga-Niestrój 2015, s. 7]. Dodatkowo z ra-portu Najwyżej Izby Kontroli (NIK) wynika, iż podział zadań i kompetencji pomiędzy instytucje sprawujące ochronę zbiorowych czy indywidualnych inte-resów konsumenta nie jest do końca jasny dla niedoświadczonego klienta. Uzy-skanie pomocy w jego opinii może być zbyt skomplikowane i pracochłonne przez co rezygnuje on z podjęcia takiego działania [Funkcjonowanie systemu

ochrony praw klientów podmiotów rynku finansowego, dostęp: 16.03.2017].

Dążąc do minimalizowania takiego zjawiska, nie wystarczą same regulacje czy sieć instytucji, potrzebna jest bowiem alfabetyzacja finansowa konsumentów [Rutledge i in. 2010, s. 31]. Mając wiedzę finansową będą w stanie lepiej

(28)

zro-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 28

zumieć rynek i lepiej podejmować decyzje. W Polsce instytucje mające zapew-nić ochronę konsumentowi działają zarówno w aspekcie egzekwowania prawa, jak i promowania pożądanych postaw wśród przedsiębiorców.

4. DZIAŁALNOŚĆ UOKIK W CELU OCHRONY ZBIOROWYCH INTERESÓW KONSUMENTÓW

Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencji podejmuje swoje działania w oparciu o dwa kluczowe akty prawne [Dz.U. 2014 poz. 945 Ustawa z dnia 10 czerwca 2014 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów; Dz.U. 2014 poz. 827 Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta]. Urząd świadcząc ochronę konsumentów w interesie zbiorowym podejmuje na-stępujące zadania:

– postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy

kon-sumentów5

,

– kontrolę wzorców umownych,

– zapewnienie bezpieczeństwa oraz jakości produktów i usług.

UOKiK wydając decyzje może nakazać zaniechania kwestionowanych dzia-łań (decyzje stwierdzające stosowanie praktyki i nakazujące jej

zaniecha-nie), czy też mogą stanowić, iż przedsiębiorca sam zobowiąże się do podjęcia

czy zaniechania określonych działań (decyzje zobowiązujące). Jeżeli natomiast przedsiębiorca zaniechał już stosowania praktyki, Urząd wówczas wyda decyzję

uznającą praktykę za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, ale stwierdzającą jej zaniechanie. Często decyzje wydawane przez Urząd mają

również wymiar edukacyjno-informacyjny – poprzez publikację do wiadomości publicznej.

Liczba wydawanych decyzji w ciągu 11 lat kształtuje się bardzo różnie. Jak wynika z tab. 1 najwyższą liczbę decyzji w sprawie naruszenia zbiorowych interesów Urząd wydał w 2008 r. (łącznie 473), a najniższą w roku 2006 – (łącznie 38). Oznacza to, iż z roku na rok działalność jest coraz bardziej wzmożona. Dane liczbowe dotyczące decyzji zobowiązujących za lata 2006 –2011 obejmują także decyzje w sprawie nałożenia kary na przedsiębiorcę. Wydanie decyzji zobowiązującej pozwala na proporcjonalne rozłożenie obcią-żeń i korzyści dla przedsiębiorcy i regulatora. Najistotniejsze, że ostatecznie zyskuje na tym konsument, którego interes podlega ochronie. Korzyścią z wy-dania decyzji zobowiązującej dla przedsiębiorcy jest to, iż w konsekwencji jej

5

Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów jest, w szczególności, stosowanie postanowień wzorców umów wpisanych do Rejestru Klauzul Niedozwolonych prowadzonego przez Prezesa UOKiK (tzw. klauzul abuzywnych), naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji, a także nieuczciwa praktyka rynkowa lub czyn nie-uczciwej konkurencji (art. 24 ust. 2 uokik z 2007 r.).

(29)

wydania Urząd eliminuje możliwość nałożenia kary pieniężnej. Ogromne zna-czenie ma tutaj również skutek szybkiego wyjaśnienia i załatwienia sprawy. W rezultacie konsumenci uzyskują wyjaśnienie kwestii spornych niemal w rzeczywistym czasie. Przedsiębiorca sam bowiem usuwa skutki trwającego naruszenia, zapobiegając dalszej eskalacji np. w czasie faktycznego stosowa-nia wzorca umownego itp. Wydana decyzja zobowiązująca sprawia, iż przed-siębiorca przyznaje się do naruszenia prawa, uznając postawione mu zarzuty [Sroczyński 2012]. Wydane decyzje zobowiązujące maja zatem wpływ na ilość decyzji wydanych przez Prezesa UOKiK o nałożeniu kary finansowej. Wysokość zastosowanej kary nie może przekraczać 10% przychodów z roku poprzedzającego wydanie decyzji [art. 106 ust. 1 Ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów]. Wysokość nałożonych kar przez Urząd w latach 2007–2015 obrazuje wykres 1.

Tabela 1. Liczba decyzji wydanych w latach 2005−2015

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Decyzje o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów nakazujące jej zaniechanie 112 − 38 135 76 78 70 85 98 53 24 Decyzje o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów stwierdza-jące jej zaniechanie

157 30 21 204 77 82 110 108 112 82 40 Decyzje zobowiązujące 14 8 49 134 55 61 114 131 116 142 80 Suma 283 38 108 473 208 221 294 324 326 277 144 Decyzje w sprawie nałożenia kary na przedsiębiorcę − − − − − − − 24 26 17 8 Decyzje w sprawie umorzenia postępowania w sprawie naruszenia zbiorowych interesów konsumentów, w tym: 16 26 22 21 14 6 7 8 14 8 1 - z powodu niestwier-dzenia stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów 10 26 1 13 7 3 7 3 0 1 0 - z innych powodów − − 21 8 7 3 0 5 14 7 1 Postępowania zakończo-ne w drodze postanowie-nia − − − − − − − 4 1 2 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z działalności UOKiK za poszcze-gólne okresy.

(30)

Wykres 1. Wysokość kar pieniężnych nałożonych przez Prezesa UOKiK na przedsiębiorców w latach 2007–2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań oraz internetowej bazy decyzji Preze-sa UOKiK.

Z wykresu 1 wynika, iż UOKiK począwszy od roku 2009 wzmógł działal-ność nadzorczą nad rynkiem. Najwyższa wysokość kar była w roku 2009 i wy-niosła ponad 550 milionów złotych, z czego blisko 500 milionów dotyczyło praktyk ograniczających konkurencję (wysoka kara w wysokości przekraczają-cej 411 milionów dotycząca kartelu 7 największych producentów cementu sza-rego w Polsce) [Decyzja nr DOK-7/09]. Od roku 2012 widać, iż wysokość na-kładanych kar przez Prezesa UOKiK ulega spadkowi. Kary pieniężne są bowiem jedną z form sankcjonowania praktyk naruszających konkurencję, jak i interesy konsumentów. Zatem zasady i egzekwowanie innych form sankcji wywiera wpływ na stosowanie i aktualny wymiar kar pieniężnych [Modzelewska de Raad 2015, s. 5]. Można wywnioskować również, iż malejąca wysokość nałożonych kar pieniężnych ma związek ze wzrostem liczby decyzji zobowiązujących wy-danych przez UOKiK w latach 2012–2015 (w roku 2012 wydano 130 takich decyzji).

Najwyższy udział kar nakładanych przez UOKiK stanowiły praktyki ogra-niczające konkurencję (ponad 64%). Są to naruszenia zwane inaczej „klauzulami

czarnymi” (porozumienia cenowe, zmowy przetargowe)6_{. Zaliczamy tutaj}

rów-nież przypadki nadużywania pozycji dominującej. Na drugim miejscu znalazły się praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów stanowiąc ponad 16 procentowy udział w zastosowanych karach pieniężnych w latach 2008–2012.

6

Przykładowy katalog praktyk ograniczających konkurencję określa art. 6 ust. 1 uokik. 170,8 95,4 558,3 347,6 397,3 165,9 16,3 86 47 0 100 200 300 400 500 600 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kary pieniężne w mln zł

(31)

Wykres 2. Kary pieniężne nałożone przez UOKiK w latach 2008–2012 [udział %] Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań oraz internetowej bazy decyzji Preze-sa UOKiK.

Naruszenie zbiorowych interesów konsumentów dotyczy nieograniczonej liczby osób i jest związane z bezprawną praktyką przedsiębiorców7

. W tab. 2 przedstawiono liczbę postępowań wszczętych przez Urząd na przestrzeni jede-nastu lat.

Tabela 2. Liczba postępowań w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów w latach 2005–2015 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów 384 361 248 619 309 272 372 450 523 401 232 Postępowania w sprawie nałożenia kary na przedsiębiorcę – – – – – – – 48 40 26 21 Postępowania wyja-śniające – 339 440 719 548 566 752 923 1103 872 754

Źródło: opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z działalności UOKiK za poszcze-gólne okresy.

7

Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów w art. 24 określa otwarty katalog praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

64,35% 18,61%

0,06% 0,08%

16,37% 0,11% 0,43%

praktyki ograniczające konkurencję

praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów w zakresie ogólnego bezpieczeństwa produktów

niezgłoszenie zamiaru koncentracji lub dokonanie koncentracji bez uzyskania wymaganej zgody Prezesa UOKiK

(32)

Postępowania wszczynane są wyłącznie z urzędu. Zawiadomienie w spra-wie praktyk naruszających zborowe interesy konsumentów złożone w formie pisemnej stanowi podstawę wszczęcia postępowania. Informacje zawarte w za-wiadomieniu skutkują wszczęciem postępowania wyjaśniającego, bądź postę-powania w sprawie naruszenia zbiorowych interesów konsumentów. Po prze-prowadzeniu postępowania Urząd wydaje decyzje, których to kształtowanie zostało zobrazowane w tab. 1.

Warto w tym miejscu wspomnieć, iż aktywność instytucji związana jest też z intensyfikacją działań miękkich, co pozwala na redukcję wszczętych postępo-wań. Takie działania nie mają charakteru prawotwórczego, lecz są negocjacyj-nym modelem stosowania prawa ochrony konsumentów (soft law)

[Sprawozda-nie z działalności UOKiK za rok 2015, 2016, s. 16]. Przykładami mogą być

Re-komendacje KNF, raporty Rzecznika Finansowego, czy „istotne poglądy w sprawie” wydawane przez UOKiK. W roku 2015 UOKiK prowadził 523 dzia-łania miękkie i udało się zakończyć 357 z nich, co stanowi trzykrotność z roku 2014. Oprócz tego istnieje również możliwość wydania ostrzeżenia konsumenc-kiego przez Urząd publikowanego na jego stronie internetowej. Na podstawie wnoszonych przez konsumentów skarg, analizy produktów i usług oraz sygna-łów rynkowych możliwe jest wyodrębnienie obszarów, gdzie działalność Urzędu jest szczególnie wskazana. Do takich obszarów można niewątpliwe zaliczyć rynek usług finansowych8_{. Produkty oferowane przez ten segment rynku niosą} dla konsumenta ryzyko zawarcia niekorzystnej umowy. Podmioty rynku finan-sowego to m.in banki, zakłady ubezpieczeń, pośrednicy finansowi, czy firmy pożyczkowe.

ZAKOŃCZENIE

Zwrócenie uwagi na rynek finansowy a głównie na aspekt ochrony konsu-menta na tym rynku jest szczególnie istotne, co pokazały chociażby przeszłe doświadczenia. Widać jest bowiem, jak problemy finansowe uczestników rynku i niesatysfakcjonujący poziom ich ochrony wpływa na całą gospodarkę. Aby więc budować zdrowy i stabilny system potrzeba zapewnić odpowiedni poziom i politykę ochrony konsumenckiej. Wszelkie działania mające na celu poprawę pozycji klienta wpływają na stopień zaufania i stabilność systemu, nabierając jeszcze większej wagi podczas istnienia zaburzeń na rynku finansowym. Pro-dukty i usługi finansowe cechuje pewien stopień skomplikowania. Konsument

8

To jedna z grup rynku, gdzie ze względu na poziom skomplikowania produktów występuje asymetria informacji. Stwarza to przedsiębiorcom możliwość wykorzystania przewagi w relacji przedsiębiorca-konsument i w związku z tym wymaga ingerencji władzy państwowej [Nelson, 1970].