SZYBKOŚĆ POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO W ŚWIETLE AKT SĄDOWYCH

(1)

Dobrosława Szumiło-Kulczycka Wojciech Dadak

SZYBKOŚĆ POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO W ŚWIETLE AKT SĄDOWYCH

1. Czas trwania postępowania sądowego

Czas trwania postępowania sądowego obejmuje okres pomiędzy wniesieniem aktu oskarżenia a wydaniem wyroku. Czas ten w odniesieniu do ogółu badanych spraw uległ znacznemu skróceniu, bowiem w przypadku spraw z 2002 r. wynosił średnio 6,4 miesiąca, natomiast w odniesieniu do spraw z 2004 – 4,7 miesiąca¹. Na uwagę zasługuje wyraźne zwiększenie się odsetka spraw załatwianych w ciągu pierwszych 3 miesięcy od wniesienia aktu oskarżenia (tabela 1).

Tabela 1. Czas trwania postępowania sądowego w 2002 i 2004 r.

Czas trwania postępowania sądowego

2002 Rok 2004

l.b. % l.b. %

do 3 miesięcy 133 33,9 182 45,6

od 3 do 6 miesięcy 81 20,7 105 26,3

od 6 miesięcy do 1 roku 92 23,5 92 23,1

powyżej 1 roku 86 21,9 20 5,0

razem 393* 100,0 399* 100,0

* Dane zamieszczone w tabelach ze względów metodologicznych nie uwzględniają kategorii „bra- ku danych”

Odsetek ten zwiększył się o ponad 1/3. Jednocześnie zdecydowanie, bo ponad czterokrotnie, zmniejszył się odsetek spraw, w których postępowanie sądo- we trwało dłużej niż rok. Podkreślić należy, że dane te odnoszą się do wszystkich spraw, w których przeprowadzono postępowanie sądowe, niezależnie od

1 Czas trwania postępowania sądowego to średnia ważona czasów postępowań w sprawach poddanych analizie, obliczona w dniach, wyrażona w miesiącach.

(2)

tego, w jakim trybie było prowadzone oraz na jakim etapie się kończyło. Zatem istotnym czynnikiem wpływającym na tę tendencję jest znaczne zwiększenie odsetka spraw, które kończyły się na etapie postępowania przejściowego bez przeprowadzenia rozprawy. W 2002 r. spraw takich było 34, co stanowiło 8,4% ogółu analizowanych przypadków, natomiast w roku 2004 było ich już 111, stanowiąc 27,4% ogółu (!).

Warto podkreślić, że w grupie spraw, które skończyły się na etapie postępo- wania przejściowego w 2004 r., już prawie 70% załatwianych było w ciągu pierwszych 3 miesięcy od wniesienia aktu oskarżenia, a tylko 0,9% po upływie roku od jego wniesienia (tabela 2). Tymczasem w roku 2002 jeszcze aż 41,2%

(!) spraw rozstrzyganych w postępowaniu przejściowym trwało dłużej niż rok, a tylko 35,3% kończyło się w ciągu 3 miesięcy.

Tabela 2. Czas trwania postępowania sądowego w 2002 i 2004 r. dla spraw zakończonych w postępowaniu przejściowym

Czas trwania postępowania sądowego

Rok

2002 2004

l.b % l.b. %

do 3 miesięcy 12 35,3 77 69,4

od 3 do 6 miesięcy 3 8,8 21 18,9

od 6 miesięcy do roku 5 14,7 12 10,8

powyżej roku 14 41,2 1 0,9

razem 34 100,0 111 100,0

Mniej wyraziste jest skrócenie postępowań, w ramach których przeprowadzono rozprawę (tabela 3). W tym wypadku skrócenie postępowania sądowego również wystąpiło, jednak skala tego zjawiska jest znacznie mniejsza. Odsetek spraw załatwionych w okresie do 3 miesięcy zwiększył się jedynie o nieco ponad 1/10 (z 33,9% do 37,9%).

Tabela 3. Czas trwania postępowania sądowego w 2002 i 2004 r.

dla spraw rozpoznawanych na rozprawie Czas trwania postępowania

sądowego w sprawach rozpoznawanych na rozprawie

Rok

2002 2004

l.b. % l.b. %

do 3 miesięcy 122 33,9 111 37,9

od 3 do 6 miesięcy 78 21,6 83 28,3

od 6 miesięcy do roku 865 23,8 80 27,3

powyżej roku 74 20,5 19 6,5

razem 369 100,0 293 100,0

Zdecydowanie, bo trzykrotnie, zmniejszył się natomiast odsetek spraw rozstrzyganych w czasie dłuższym niż rok (z 20,2% do 6,5%). Spadek ten jest jed-

(3)

nak mniejszy niż w przypadku ogółu spraw. Jednocześnie zwiększył się odsetek spraw, w których długość postępowania sądowego zawierała się w przedziale od 3 do 6 miesięcy. Nieznacznie zwiększył się jednak odsetek spraw należących do kategorii „6 miesięcy do roku”. Nie zmienia to jednak faktu, że odsetek postę- powań sądowych trwających stosunkowo krótko (do 6 miesięcy) uległ istotnemu zwiększeniu (z 55,5% do 66,2%).

Z czasem trwania postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych na rozprawie bezpośrednio wiąże się liczba rozpraw. Jak obrazuje tabela 4, w 2004 r. zdecydowanie, bo dwukrotnie, zwiększył się odsetek spraw rozstrzy- gany na pierwszej rozprawie, stanowiąc 31,% wobec 17,4% w przypadku analo- gicznej kategorii w roku 2002. Jednocześnie o ponad połowę zmniejszył się odsetek tych spraw, w których było wiele (7 lub więcej) rozpraw. Widoczne jest, że mniejsza liczba rozpraw (do 3) jest charakterystyczna dla postępowań w 2004 r. Stanowią one bowiem ponad 4/5 ogółu, przy nieco przekraczających 2/3 przypadków w odniesieniu do roku 2002. Jest to istotna okoliczność, bowiem ograniczenie liczby rozpraw powoduje mniejsze obciążenie sądu w zakresie prowadzenia postępowania sądowego.

Tabela 4. Liczba rozpraw w 2002 i 2004 r.

Liczba rozpraw

Rok

2002 2004

l.b. % l.b. %

jedna 120 32,4 135 46,1

2–3 134 36,2 107 36,5

4–6 74 20,0 39 13,3

7 i więcej 42 11,4 12 4,1

razem 370 100,0 293 100,0

Na podstawie zaprezentowanych danych można stwierdzić, że między rokiem 2002 a 2004 doszło do skrócenia czasu postępowania sądowego, które objęło zarówno sprawy kończone w postępowaniu przejściowym, jak i sprawy rozstrzygane po przeprowadzeniu rozprawy.

1.1. Długość postępowania sądowego – czynniki ogólne

1.1.1. Rodzaj sądu

Badaniami objęto sprawy karne rozpoznane przez krakowskie i katowickie sądy rejonowe. Próby z poszczególnych lat dobrano losowo, tak aby liczba spraw z sądów krakowskich oraz katowickich była zbliżona. Próba z 2002 r. objęła 204 sprawy rozpoznawane przez sądy rejonowe w Krakowie (Sąd Rejonowy dla

(4)

Krakowa-Krowodrzy – 43 sprawy; Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty – 42 sprawy; Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza – 51 spraw; Sąd Rejonowy dla Krakowa Śródmieścia – 68 spraw) oraz 199 spraw rozpoznawanych przez Sąd Rejonowy w Katowicach (Wydział III – 86 spraw, Wydział IV – 113 spraw).

Próba z 2004 r. objęła z kolei 204 sprawy rozpoznawane przez sądy rejonowe w Krakowie (Sąd Rejonowy dla Krakowa-Krowodrzy – 46 sprawy; Sąd Rejono- wy dla Krakowa-Nowej Huty – 53 sprawy; Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza – 50 spraw; Sąd Rejonowy dla Krakowa Śródmieścia – 55 spraw) oraz 200 spraw rozpoznawanych przez Sąd Rejonowy w Katowicach (Wydział III – 89 spraw, Wydział IV – 111 spraw). Uzyskane dane wskazują na statystycznie istotną zależ- ność między rodzajem sądu a długością postępowania sądowego (tabele 5 i 6).

Tabela 5. Rodzaj sądu a długość postępowania sądowego (2002) Rodzaj sądu

Czas trwania postępowania sądowego do 3 miesięcy od 3 do 6

miesięcy od 6 miesięcy

do roku powyżej roku Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

krakowskie sądy

rejonowe 86 43,7 52 28,9 41 20,8 13 6,6 197 50,3

katowickie sądy

rejonowe 47 24,1 24 12,3 51 26,2 73 37,4 195 49,7

razem 133 33,9 81 20,7 92 23,5 86 21,9 392 100,0

chi²= 67,81952 df = 3 p = 0,0001 N = 392

Tabela 6. Rodzaj sądu a długość postępowania sądowego (2004) Rodzaj sądu

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

krakowskie sądy

rejonowe 118 59,0 44 22,0 28 14,0 10 5,0 200 50,1

katowickie sądy

rejonowe 64 32,2 61 30,7 64 32,2 10 5,0 199 49,9

razem 182 45,6 105 26,3 92 23,1 20 5,0 399 100,0

chi²= 32,85902, df = 3, p = 0,001, N = 399

W obu badanych okresach postępowanie sądowe trwało krócej w sądach krakowskich. W sądach tych niższy jest też odsetek spraw o długim okresie postępowania sądowego. Różnica ta bardzo wyraźna jest zwłaszcza w roku 2002. W 2004 r. jest ona zdecydowanie mniejsza, przy czym warte podkreślenia jest zniwelowanie jej w przypadku spraw z długim, ponadrocznym czasem trwania postępowania sądowego. Nadal jednak zdecydowanie rzadziej niż w sądach katowickich dochodziło do szybkiego (w ciągu 3 miesięcy) zakończe- nia postępowania sądowego. Prawidłowości te dotyczą zarówno przy porówna- niu wszystkich rozpoznawanych przez badane sądy spraw (tabela 5 i 6), jak i tych tylko, które rozpoznawane były na rozprawie (tabela 7 i 8).

(5)

Tabela 7. Rodzaj sądu a długość postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych na rozprawie (2002) Rodzaj sądu

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

krakowskie sądy

rejonowe 85 43,4 57 29,1 41 20,9 13 6,6 196 55,1

katowickie sądy

rejonowe 36 22,5 21 13,1 44 27,5 59 36,9 160 44,9

razem 121 34,0 78 21,9 85 23,9 72 20,2 356 100,0

chi² = 62,95647, df=3, p=0,0001, N=356

Tabela 8. Rodzaj sądu a długość postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych na rozprawie (2004) Rodzaj sądu

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

krakowskie sądy

rejonowe 57 45,2 33 26,2 26 20,6 10 7,9 126 45,8

katowickie sądy

rejonowe 42 28,2 45 30,2 53 35,6 9 6,0 149 54,2

razem 99 36,0 78 28,4 79 28,7 19 6,9 275 100,0

chi² = 11,55656, df = 3, p = 0,009, N = 275

1.1.2. Kwalifikacja prawna czynu

Przedmiotem badań były trzy rodzaje przestępstw: znęcanie (art. 207 k.k.), kra- dzież z włamaniem (art. 279 k.k.), oszustwo (art. 286 k.k.). W 2002 r. 20,9%

badanej próby stanowiły postępowania w sprawach o przestępstwa z art. 207 k.k., 26,8% to sprawy dotyczące przestępstw z art. 279 k.k., natomiast 52,3%

– sprawy o przestępstwa z art. 286 k.k.. Z kolei w 2004 r. sprawy o przestępstwo z art. 207 k.k. stanowiły 18% badanej próby, przestępstwo z art. 279 k.k.

– 27,3% i przestępstwo z art. 286 k.k. – 54,6%.

Tabela 9. Rodzaj przestępstwa a długość postępowania sądowego (2002) Rodzaj przestępstwa

do roku powyżej

roku Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

znęcanie

(art. 207 k.k.) 24 29,3 23 28,0 16 19,5 19 23,2 82 20,9 kradzież z włamaniem

(art. 279 k.k.) 36 34,3 23 21,9 19 18,1 27 25,7 105 26,8 oszustwo (art. 286 k.k.) 73 35,6 35 17,1 57 27,8 40 19,5 205 52,3

razem 133 33,9 81 20,7 92 23,5 86 21,9 392 100,0

(6)

Tabela 10. Rodzaj przestępstwa a długość postępowania sądowego (2004) Rodzaj przestępstwa

do roku powyżej

roku Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

znęcanie

(art. 207 k.k.) 28 38,9 21 29,2 18 25,0 5 6,9 72 18,0 kradzież z włamaniem

(art. 279 k.k.) 46 42,2 34 31,2 25 22,9 4 3,7 109 27,3 oszustwo (art. 286 k.k.) 108 49,5 50 22,9 49 22,5 11 5,0 218 54,6

razem 182 45,6 105 26,3 92 23,1 20 5,0 399 100,0

Ani w 2002, ani w 2004 r. nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności między kwalifikacją prawną czynu a długością postępowania sądowego.

1.1.3. Liczba czynów

W badanych aktach zarówno w 2002, jak i w 2004 r. zdecydowanie dominowały sprawy, w których oskarżonemu zarzucano tylko jeden czyn. W 2002 r. stanowi- ły one 87,6% spraw, natomiast w 2004 odsetek ten wynosił 82,9%. Ani w 2002, ani w 2004 r. nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności między liczbą czynów zarzuconych oskarżonemu a długością postępowania sądowego.

1.1.4. Liczba oskarżonych i obrońców

W zdecydowanej większości spraw w obu badanych okresach występował tylko jeden oskarżony. Stanowiły one 87,6% spraw z 2002 oraz 88,4% spraw z 2004 r. Ani w 2002, ani w 2004 r. nie stwierdzono statystycznie istotnej zależ- ności między liczbą oskarżonych a długością postępowania sądowego.

W większości spraw oskarżeni nie ustanowili obrońców. W postępowaniu sądowym w 2002 r. udział obrońców odnotowano w 37,5% spraw (147), natomiast w roku 2004 jedynie w 21,1% (84) spraw (tabele 11 i 12). Podkreślenia wymaga, że zaszły istotne różnice między udziałem obrońców w postępowaniu sądowym i przygotowawczym w obu okresach. W postępowaniu przygotowawczym w 2002 r. udział obrońców miał miejsce w 38,5% spraw, natomiast w 2004 – w 40,1%. Ten istotny spadek liczby obrońców występujących w po- stępowaniu sądowym w 2004 r. – wynoszący tu blisko 50% w stosunku do po- stępowania przygotowawczego – wydaje się wynikiem zmiany zasad udziału obrońcy obligatoryjnego wyznaczonego oskarżonemu, co do którego podjęto wątpliwości w przedmiocie jego poczytalności. Począwszy od 10 lipca 2003 r., zgodnie z nowym brzmieniem treści art. 79 § 3 k.p.k., udział takiego obrońcy nie jest konieczny, jeżeli według biegłych poczytalność oskarżonego zarówno w chwili czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości. W takiej sytuacji prezes sądu, a na rozprawie sąd, może cofnąć wyznaczenie obrońcy.

(7)

Wydaje się, że właśnie to uprawnienie jest główną przyczyną tak istotnych róż- nic w zakresie odsetka spraw z udziałem obrońcy na etapie postępowania przygotowawczego i na etapie postępowania sądowego w 2004 r.

Tabela 11. Udział obrońcy a czas trwania postępowania sądowego (2002) Udział obrońcy

do roku powyżej

roku Ogółem l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % ustanowiono obrońcę 38 25,9 34 23,1 47 32,0 28 19,0 147 37,5 nie ustanowiono obrońcy 95 38,8 47 19,2 45 18,4 58 23,7 245 62,5

razem 133 33,9 81 20,7 92 23,5 86 21,9 392 100,0

chi²= 13,3584, df = 3, p = 0,00392, N = 392

Tabela 12. Udział obrońcy a czas trwania postępowania sądowego (2004) Udział obrońcy

do roku powyżej

roku Ogółem l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % ustanowiono obrońcę 21 25,0 29 34,5 27 32,1 7 8,3 84 21,1 nie ustanowiono obrońcy 161 51,1 76 24,1 65 20,6 13 4,l 315 78,9

razem 182 45,6 105 26,3 92 23,1 20 5,0 399 100,0

chi²= 18,7858, df = 3, p = 0,0003, N = 399

Zarówno w 2002, jak i w 2004 r. udział obrońcy w sprawie pozostawał w statystycznie istotnym związku z czasem postępowania sądowego. W obu okresach udział obrońcy wiązał się z dłuższym czasem trwania postępowania, przy czym w najkrótszej kategorii czasowej (do 3 miesięcy) zdecydowanie wyż- szy odsetek spraw stanowiły postępowania sądowe, w których nie ustanowiono obrońcy. Szczególnie wyraźnie jest to widoczne w roku 2004, bowiem aż 88,5%

spraw należących do tej kategorii to postępowania sądowe, w których nie ustanowiono obrońcy. Ponadto ponad połowa wszystkich spraw, w których nie ustanowiono obrońcy, należy do tej kategorii. Związek między obecnością obrońcy a czasem trwania postępowania może wynikać z trzech okoliczności:

1) zakończenia procesu w jednej z form konsensualnego rozstrzygnięcia sprawy, 2) wywołanymi niesubordynacją obrońcy przerwami bądź odroczeniami rozprawy, 3) aktywnością dowodową obrońcy. Przeprowadzone badania nie wyka- zały związku między faktem udziału w sprawie obrońcy a konsensualnym za- kończeniem postępowania (zob. bliżej pkt 2.4 i 2.5). Ponadto wpływ aktywności obrońcy w tym zakresie dotyczyłby skrócenia, a nie wydłużenia postępowania.

Wydłużeniem rozpraw mogłoby skutkować niestawiennictwo obrońcy, jednak na podstawie uzyskanych danych brak podstaw do przyjęcia tego rodzaju wyja- śnienia zależności wskazanej wcześniej (zob. pkt 3.2.2). Zatem znaczenie dla

(8)

wydłużenia czasu postępowania sądowego wydaje się mieć aktywność dowo- dowa obrońcy (zob. pkt 3.3.4).

1.1.5. Liczba pokrzywdzonych oraz pełnomocników

W obu okresach w zdecydowanej większości spraw występował tylko jeden pokrzywdzony. W 2002 r. dotyczyło to 71,7% spraw, natomiast w 2004 r.

75,5%. W 27,6% spraw występowało dwóch lub więcej pokrzywdzonych.

W dwóch sprawach (0,5%) nie odnotowano udziału żadnego pokrzywdzonego.

W 2004 r. w 75,5% spraw udział wziął jeden pokrzywdzony, a w 24,5% dwóch lub więcej.

Ani w 2002, ani w 2004 r. nie stwierdzono statystycznie istotnej zależności między liczbą pokrzywdzonych a długością postępowania sądowego. Dotyczy to również pełnomocników pokrzywdzonych. Podnieść przy tym należy, że tylko w nielicznych sprawach pełnomocnicy byli ustanowieni. W 2002 r. poja- wili się zaledwie w 7,1% spraw (29), a w 2004 r. – w 6,4% (26).

1.1.6. Tymczasowe aresztowanie

Tymczasowe aresztowanie należy rozważać na etapie postępowania sądowego w dwóch aspektach. Jako środek, którego stosowanie jest kontynuowane od postępowania przygotowawczego, oraz jako środek zastosowany po raz pierwszy dopiero w postępowaniu sądowym. Gdy chodzi o kontynuację tymczasowego aresztowania, to w 2002 r. sytuacja taka miała miejsce jedynie w 13 przypadkach stanowiących 3,1%, a w 2004 r. w 15 przypadkach stanowiących 3,7%.

Zatem w obu okresach stosowano ten środek niemal jednakowo często. Zasto- sowanie tymczasowego aresztowania na etapie postępowania sądowego po raz pierwszy miało natomiast miejsce w 21 przypadkach (5,2%) w 2002 r. oraz w 6 przypadkach (1,5%) w 2004 r. Zatem zdecydowanie rzadziej dochodziło do zastosowania tego środka zapobiegawczego w postępowaniu sądowym w 2004 r. Uwzględniając obie kategorie spraw, w których stosowano tymczasowe aresztowania, w 2002 r. dotyczyło to w 8,3% spraw, w których miało miejsce tymczasowe aresztowanie w postępowaniu sądowym, natomiast w roku 2004 miało to miejsce w 5,2% spraw. Należy podkreślić, że dane dotyczące tymczasowego aresztowania w obu okresach świadczą, iż środek ten stosowany był wyjątkowo, zdecydowanie przy tym rzadziej w 2004 r.

(9)

Tabela 13. Tymczasowe aresztowanie a czas trwania postępowania sądowego (2004) Tymczasowe aresztowanie

Czas trwania postępowania sądowego do 3 miesięcy powyżej 3 do 6

miesięcy powyżej

6 miesięcy Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

nie było przedłużane 15 55,6 5 18,5 7 25,9 27 64,3

było przedłużane 2 13,3 9 60,0 4 26,7 15 35,7

razem 17 40,5 14 33,3 11 26,2 42 100,0

chi²= 0,009, df = 2, p = 0,009, N = 42

Tymczasowe aresztowanie kontynuowane na etapie postępowania sądowego od etapu postępowania przygotowawczego ma związek z długością postępowa- nia sądowego wyłącznie w obrębie spraw z 2004 r. Wyraźnie bowiem widoczne jest, że postępowania sądowe, w których stosowano takie tymczasowe aresztowanie, trwały dłużej. Istnienie tego zjawiska trudno wyjaśnić opierając się na obowiązujących przepisach. Nie wydaje się ono mieć też związku ze zmianami kodeksu postępowania karnego dokonanymi w 2003 r. Szczególnie niepokojący jest fakt, że oskarżony pozbawiony wolności statystycznie dłużej w 2004 r.

oczekiwał na rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji niż oskarżony odpowiada- jący z wolnej stopy. Tymczasem przecież zarówno orzecznictwo, jak też po- średnio i ustawodawca starają się wymusić na organach wymiaru sprawiedliwo- ści zgoła odmienną tendencję prowadzącą do szybszego procedowania tam, gdzie stosowane jest tymczasowe aresztowanie. Być może fakt, że omawiany związek wykazała wyłącznie próba z 2004 r. i jedynie w odniesieniu do tych przypadków tymczasowego aresztowania, które stanowiły kontynuację od po- stępowania przygotowawczego, dowodzi tylko tego, że była to grupa szczegól- nie skomplikowanych spraw. Takie wyjaśnienie omawianej kwestii wydaje się o tyle zasadne, że w istocie dotyczy to stosunkowo niewielu spraw.

1.1.7. Tryb postępowania

W analizowanych sprawach zdecydowaną większość postępowań prowadzono w trybie zwyczajnym (tabele 14 i 15). Tylko 8,9% spraw kierowanych na roz- prawę w 2002 r. rozpoznawanych było w postępowaniu uproszczonym. Odsetek ten w 2004 r. wyniósł już 23,9%. Obserwuje się zatem prawie trzykrotny wzrost odsetka spraw załatwianych w trybie uproszczonym. Zjawisko to wydaje się pozostawać w oczywistym związku ze zmianami ustawodawczymi wprowadzo- nymi 10 stycznia 2003 r., zwłaszcza zaś z rezygnacją z obowiązującego w 2002 r. wymagania dla postępowania uproszczonego, aby postępowanie przy- gotowawcze ukończone było w formie dochodzenia i to nie później niż w ciągu 3 miesięcy od daty jego wszczęcia².

2 Por. art. 474 § 2 k.p.k. w brzmieniu przed 10 lipca 2003 r. oraz art. 469 k.p.k. w brzmieniu po 10 lipca 2003 r.

(10)

Tabela 14. Tryb postępowania a czas trwania postępowania sądowego (2002) Tryb postępowania Czas trwania postępowania sądowego

do 3 miesięcy od 3 do 6

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 115 35,1 71 31,6 85 25,9 57 17,4 328 91,1

uproszczony 7 21,9 7 21,9 1 3,1 17 53,1 32 8.9

razem 122 33,9 78 21,7 86 23,9 74 20,6 360 100,0

chi²= 25,9599, df = 3, p = 0,0001, N = 360

Tabela 15. Tryb postępowania a czas trwania postępowania sądowego (2004) Tryb postępowania

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 70 31,8 66 30,0 68 30,9 16 7,3 220 76,1

uproszczony 37 53,6 18 26,1 11 15,9 3 4,3 69 23,9

razem 107 37,0 84 29,1 79 27,3 19 6,6 289 100,0

chi²= 12,0099, df = 3, p = 0,007, N = 289

W roku 2002 wyraźnie widoczny jest związek trybu postępowania z czasem jego trwania, wyrażający się tym, że udział postępowań długich w obrębie trybu uproszczonego jest większy niż długich postępowań w trybie zwyczajnym.

W roku tym tryb uproszczony wiązał się z wydłużeniem postępowania (!).

Zgoła odmiennie przedstawiają się dane w odniesieniu do roku 2004. W tym przypadku tryb postępowania ma związek ze skróceniem jego długości. Wyraź- nie bowiem widoczny jest spadek odsetka postępowań należących do dłuższych kategorii czasowych w przypadku trybu uproszczonego, natomiast w przypadku trybu zwyczajnego zbliżony odsetek (około 1/3) postępowań toczonych w tym trybie wystąpił w niemal wszystkich kategoriach czasowych. Zatem w 2004 r.

postępowania prowadzone w trybie uproszczonym były prowadzone krócej (sprawniej), co powodowało, że udział tych postępowań w grupie postępowań o najdłuższym czasie trwania był znikomy.

Wydaje się, że odpowiedzi na pytanie o przyczynę wydłużenia w 2002 r. po- stępowania sądowego, które toczyło się w trybie uproszczonym, poszukiwać należy w nierównomiernym rozkładzie zastosowania tego trybu ze względu na rodzaj sądu (tabele 16 i 17). W 2002 r. zdecydowanie częściej postępowanie uproszczone pojawiało się w Katowicach, a tam też zdecydowanie dłużej toczył się proces w ogóle.

(11)

Tabela 16. Rodzaj sądu a tryb postępowania (2002)

Tryb postępowania Rodzaj sądu

sądy krakowskie sądy katowickie Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 191 56,7 146 43,3 337 91,1

uproszczony 12 36,4 21 63,6 33 8,9

razem 203 54,9 167 45,1 370 100,0

chi²= 5,0081, df = 1, p = 0,0252, N = 370

Tabela 17. Rodzaj sądu a tryb postępowania (2004)

Tryb postępowania Rodzaj sądu

sądy krakowskie sądy katowickie Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 73 32,9 149 67,1 222 75,8

uproszczony 71 100,0 0 0,00 71 24,2

razem 144 49,1 149 50,9 293 100,0

chi²= 96,9609, df = 1, p = 0,00001, N = 293

Warto jeszcze podnieść, że stwierdzono istnienie statystycznie istotnego związku także pomiędzy trybem postępowania a czasem, jaki upływał od wniesienia aktu oskarżenia do momentu wyznaczenia rozprawy głównej (tabele 18 i 19). W 2004 r. zdecydowanie krótszy był ten okres w postępowaniu uproszczonym (w 66,2% tych spraw wyniósł do 14 dni, przy czym w tym samym czasie w postępowaniu zwyczajnym zdołano wyznaczyć termin rozprawy jedynie w 35,1% spraw). Równocześnie w postępowaniu uproszczonym tylko w 2 na 71 spraw (2,7%) omawiany czas wyniósł powyżej 3 miesięcy, podczas gdy w postę- powaniu zwyczajnym dotyczyło to już 60 na 220 spraw, czyli 27,3%. Odmiennie zależność ta przedstawiała się w roku 2002, wskazując na zdecydowane wydłuże- nie czasu przypadającego między wniesieniem aktu oskarżenia a wyznaczeniem rozprawy w trybie uproszczonym w stosunku do trybu zwyczajnego.

Tabela 18. Tryb postępowania a okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej (2002)

Tryb postępowania Okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej do 14 dni powyżej

14 dni do miesiąca

powyżej miesiąca do 3 miesięcy

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 158 46,9 62 18,4 43 12,8 74 22,0 337 91,1

uproszczony 7 21,2 6 18,2 4 12,1 16 48,5 33 8,9

razem 165 44,6 68 18,4 47 12,7 90 24,3 370 100,0

chi²= 13,1472, df = 3, p = 0,0043, N = 370

(12)

Tabela 19. Tryb postępowania a okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej (2004)

Tryb postępowania

Okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej do 14 dni powyżej

14 dni do miesiąca

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zwyczajny 78 35,1 37 16,7 47 21,2 60 27,0 222 75,8

uproszczony 47 66,2 13 18,3 9 12,7 2 2,8 71 24,2

razem 125 42,7 50 17,1 56 19,1 62 21,2 293 100,0

chi²= 29,1836, df = 3, p = 0,0001, N = 293

Wydaje się, że podobnie jak wydłużenie w 2002 r. całego okresu postępowa- nia sądowego w trybie uproszczonym, wydłużenie omawianego okresu związa- ne jest nie tyle z istotą trybu uproszczonego, ale z faktem, że w 2002 r. prawie dwukrotnie częściej miał on zastosowanie w znacznie dłużej rozpoznających sprawy sądach katowickich.

2..Długość postępowania sądowego a instytucje umożliwia- jące rezygnację z całości lub części postępowania do- wodowego

Podstawowe formy kończenia procesu karnego, mimo nieprzeprowadzania w ogóle lub przeprowadzania tylko w ograniczonym zakresie postępowania dowodowego zostały uregulowane w art. 335 i 341 k.p.k. oraz art. 387 k.p.k. Są to instytucje skazania bez rozprawy i dobrowolnego poddania się karze. Mimo iż obie pojawiły się po raz pierwszy w polskim porządku prawnym dopiero w 1998 r., znalazły sobie w nim już trwałe miejsce. Początkowo, w związku z licznymi kontrowersjami związanymi z ich funkcjonowaniem (kontestowano zwłaszcza ich zagrożenie dla zasady prawdy materialnej czy zagrożenie dla praw pokrzywdzonego³), miały stosunkowo ograniczony zakres zastosowania.

Doświadczenia pierwszych lat ich funkcjonowania wypadły jednak na tyle do- brze, iż ustawodawca postanowił uwolnić je od nadmiaru ograniczeń, czyniąc z instytucji raczej partykularnych instytucje szerokiego zastosowania w procesie karnym. Takie podejście nie pozostało bez wpływu na praktykę.

Dane na temat udziału poszczególnych możliwości kończenia sprawy karnej w badanych próbach przedstawia tabela 20.

3 Zob. Settelements in criminal procedures, Archivum Iuridicum Cracoviense, vol. XXXI–

–XXXII, 1998–1999, Kraków 2000, s. 6 i n.

(13)

Tabela 20. Sposoby zakończenia postępowania sądowego

Zakończenie postępowania sądowego Rok

Etap postępowania Sposób zakończenia 2002 2004

l.b. % l.b. % postępowanie przejściowe skazanie bez rozprawy (art. 343 k.p.k.) 2 0,5 80 19,8 warunkowe umorzenie (art. 341 k.p.k.) 12 3,0 17 4,2 wyrok nakazowy (art. 5 00 k.p.k.) 16 4,0 13 3,2 umorzenie (art. 340 k.p.k.) 4 1,0 3 0,8

razem 34 8,4 111 27,5

po rozprawie z niepełnym postępowaniem dowodowym

dobrowolne poddanie się karze

(art. 387 k.p.k.) 53 13,2 124 30,3

przyznanie do winy (art. 388 k.p.k.) 52 13,0 8 2,3 wyrok zaoczny (art. 479 k.p.k.) 4 1,0 18 4.5

razem 109 27,2 150 37,1

po rozprawie z pełnym postępowaniem dowodowym

260 66,7 143 35,4

ogółem 403 100,0 404 100,0

W 2004 r. zdecydowanie zmniejszyła się liczba spraw rozpoznawanych na rozprawie z pełnym postępowaniem dowodowym. Na 404 przebadane w tym roku sprawy pełne „typowe” postępowanie dowodowe miało miejsce tylko w 143 przypadkach, co stanowiło zaledwie 35,4% spraw, w których wniesiono akt oskarżenia do sądu. Tymczasem w 2002 r. pełne postępowanie dowodowe dotyczyło aż 66,7% spraw. Zatem niemal dwukrotnie obniżył się odsetek spraw, w których w postępowaniu sądowym przeprowadzono pełne postępowanie dowodowe.

W największym stopniu do zmniejszania odsetka spraw z pełnym postępo- waniem dowodowym przyczyniła się możliwość zakończenia procesu jeszcze w fazie tzw. postępowania przejściowego. O ile w 2002 r. na tym etapie zakoń- czono 34 sprawy stanowiące 8,4% ogółu, to w 2004 r. było to już 111 spraw, co stanowiło 27,5% ogółu. Nie tak znaczna, choć nadal wyrazista, jest różnica w zakresie korzystania z instytucji pozwalających na wyrokowanie po przeprowadzeniu tylko częściowego postępowania dowodowego. W 2002 r. zakończo- no w ten sposób 109 spraw, co stanowiło 27% ogółu. W 2004 r. było to już 150 spraw stanowiących 37,1% całości.

2.1. Umorzenie postępowania

W 2002 r. umorzenie postępowania na posiedzeniu przed rozprawą na podstawie art. 339 k.p.k. (ujawnienie się okoliczności z art. 17 k.p.k. lub oczywisty

(14)

brak podstaw oskarżenia) miało miejsce cztery razy (1% spraw), a w 2004 r.

trzy razy (0,8% spraw). Zatem nie ma możliwości uzyskania danych na temat istotności związków zachodzących między umorzeniem postępowania a innymi zmiennymi. Z uwagi na małą liczebność ani w 2002, ani w 2004 r. nie jest moż- liwe ustalenie związku instytucji umorzenia postępowania karnego w postępo- waniu przejściowym z czasem trwania postępowania sądowego.

2.2. Warunkowe umorzenie postępowania

W 2002 r. warunkowe umorzenie postępowania objęło 12 spraw, stanowiąc ledwie 3%. W 2004 r. sytuacja w zasadzie nie uległa zmianie. Środek ten znalazł zastosowanie do 17 spraw stanowiących 4,2%. Trzeba pamiętać jednak, że z uwagi na określone treścią art. 66 § 2 i 3 k.k. (maksymalne zagrożenie karą do lat 3, a w wypadku naprawienia szkody karą do 5 lat pozbawienia wolności) instytucja ta mogła mieć zastosowanie wyłącznie do przestępstwa znęcania (art. 207 k.k.), natomiast w przypadku przestępstwa oszustwa dotyczyć to mogło przypadków mniejszej wagi (art. 286 § 3 k.k.). Zagrożenie karą przy przestęp- stwie z art. 279 k.k. (do 10 lat pozbawienia wolności) oraz w typie podstawo- wym przy przestępstwie z art. 286 § 1 k.k. (do 8 lat pozbawienia wolności) wy- kluczało bowiem możliwość stosowania warunkowego umorzenia postępowania. W przypadku pozostałych przestępstw, połowa przypadków zastosowania warunkowego umorzenia postępowania dotyczyła art. 207 k.k., po- łowa zaś art. 286 k.k. Zarówno w roku 2002, jak również 2004 większość spraw rozpoznawanych na posiedzeniu w przedmiocie warunkowego umorzenia po- stępowania kończyła się w ciągu 1–3 miesięcy od wniesienia aktu oskarżenia do sądu. Było to odpowiednio 58% takich spraw w 2002 i 47% w 2004 r. Z uwagi na małą liczebność, ani w 2002, ani w 2004 r. nie jest możliwe ustalenie związ- ku instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego w postępowaniu przejściowym z czasem trwania postępowania sądowego.

2.3. Wyrok nakazowy (nakaz karny)

Wyrok nakazowy (nakaz karny) stosunkowo rzadko był stosowany w obu badanych okresach. W 2002 r. nakaz karny wydano bowiem w 4% spraw (16 przy- padków), a w 2004 r. w 3,2% (13 przypadków). Dane te mogą nieco zaskaki- wać, zważywszy na zmianę, jaką w 2003 r. dokonano celem ułatwienia korzystania z tej instytucji, a polegającą na rezygnacji z obowiązku wyznaczania posiedzenia i powiadamiania o jego terminie stron procesowych. Zmiana ta dyktowana była wyraźnym życzeniem środowiska sędziowskiego żądającego w tym zakresie powrotu do, obowiązującej przed 1998 r., tj. przed wejściem

(15)

w życie aktualnego kodeksu, zasady orzekania na posiedzeniu bez udziału stron.

Jak jednak wskazują wyniki, zmiana ta nie znalazła odzwierciedlenia w badanych sprawach⁴. Niewątpliwie znaczenie może mieć tu fakt, że w drodze nakazu karnego (obecnie: wyroku nakazowego) sąd może orzec co najwyżej karę ograniczenia wolności bądź karę grzywny do 100 stawek dziennych albo 200 000 zł (art. 502 k.p.k.). Tymczasem ustawowe zagrożenia w przypadku przestępstw będących przedmiotem badań wykluczają możliwość orzekania takich kar, bez sięgania do instytucji nadzwyczajnego złagodzenia. Jak wynika z badań, nakazy karne (wyroki nakazowe) nie zapadły ani raz w odniesieniu do przestępstwa z art. 207 k.k., natomiast niemal wszystkie, bo 12 na 13 przypadków, dotyczyły przestępstwa z art. 286 k.k.

W zdecydowanej większości spraw z 2002 r. nakaz karny był wydawany po długim, bo ponadrocznym czasie od wniesienia aktu oskarżenia. Dotyczyło to aż 62,5% przypadków stosowania nakazu karnego, a w jednym przypadku było to więcej niż 2 lata (!). Zdecydowanie lepiej na tym tle wypada rok 2004. Tu w 92% spraw od wniesienia aktu oskarżenia do wydania wyroku upłynęło nie więcej niż 3 miesiące, natomiast aż w 54% nie upłynęło więcej niż 14 dni.

2.4. Skazanie bez rozprawy

W 2002 r. zakończono przy zastosowaniu tej instytucji zaledwie dwie sprawy, co stanowiło 0,5%. W 2004 r. było to już 80 spraw, stanowiących 19,8%.

Zwiększenie odsetka spraw, w których dochodziło do skazania bez rozprawy, jest w świetle tych danych zdecydowane. Niewątpliwie wiąże się to ze zmianami dokonanymi w 2003 r. w uregulowaniach dotyczących tej instytucji. Z jednej strony w treści art. 335 k.p.k. została wówczas podniesiona z 5 do 10 lat pozbawienia wolności górna granica ustawowego zagrożenia czynów, wobec których instytucja ta może mieć zastosowanie. Zwiększył się tym samym przedmiotowy zakres jej zastosowania. Z drugiej strony ustawodawca postanowił wprowadzić specjalne zachęty do korzystania z tej instytucji (dla oskarżonego są to specjalne podstawy nadzwyczajnego złagodzenia orzekanej kary czy specjalne warunki zawieszania jej wykonania; dla prokuratora są to możliwość umieszczenia wnios- ku o skazanie bez rozprawy bezpośrednio w treści aktu oskarżenia, możliwość ograniczenia uzasadnienia aktu oskarżenia). Najwyraźniej wszystkie te zmiany odniosły swój skutek, wyraźnie zwiększając motywację do korzystania z tej formy kończenia procesu karnego.

4 O praktyce stosowania instytucji nakazu karnego i wyroku nakazowego w sądach rejonowych w Krakowie w okresie bezpośrednio przed i po nowelizacji kodeksu postępowania karnego z 10 stycznia 2003 zob. K. Ścisłowicz, Postępowanie nakazowe w kodeksie postępowania karnego z 1997 r. przed i po nowelizacji z 20 stycznia 2003 r., Zeszyty Naukowe TBSP UJ 2004, z. 11–12.

(16)

W obu przypadkach zastosowania tej instytucji w 2002 r., od daty wniesienia aktu oskarżenia do wydania wyroku upłynął więcej niż rok (!). Wynik taki oczywiście stawiał pod znakiem zapytania sensowność jej stosowania. Nato- miast w 2004 r. w 69% spraw tak zakończonych, między wniesieniem aktu oskarżenia do sądu a wydaniem wyroku upłynęło nie więcej niż 3 miesiące.

W dalszych 22% spraw było to 3–6 miesięcy i tylko w przypadku 8,7% spraw było to 6–12 miesięcy. Widać zatem, że w przypadku zastosowania tej instytucji czas postępowania sądowego jest stosunkowo krótki.

2.5..Dobrowolne poddanie się karze oraz ograniczenie postępowania dowodowego ze względu na przyznanie się oskarżonego do winy

Instytucja dobrowolnego poddania się karze, uregulowana w art. 387 k.p.k., została zastosowana w przypadku 124 spraw z 2004 r., co stanowiło aż 30,3%

ogółu. W 2002 r. miała ona zastosowanie jedynie w 53 przypadkach, stanowiąc 13,2% badanych spraw z tego okresu. Zatem trzykrotnie częściej sądy stosowały tę instytucję w roku 2004. Odwrotna tendencja natomiast dotyczy stosowania art. 388 k.p.k. pozwalającego na ograniczenie postępowania dowodowego wów- czas, gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wąt- pliwości. W 2002 r. przepis ten był stosowany w 12,9% spraw, a w 2004 r. już tylko w zaledwie 2,3%. Wyraźnie więc widać, że w roku 2004 doszło do istotnej zmiany w zakresie podstawy prawnej powoływanej przez sąd w przedmiocie decyzji o ograniczeniu rozprawy z art. 388 na rzecz art. 387 k.p.k. Niewątpliwie ma to związek z rozszerzeniem w 2003 r. przedmiotowego zakresu stosowania art. 387 k.p.k. na wszystkie występki, niezależnie od zagrożenia karą. W 2002 r.

instytucja ta mogła być stosowana wyłącznie do przestępstw zagrożonych karą do 8 lat pozbawienia wolności, co między innymi wykluczało jej użycie w przypadku czynów z art. 279 k.k. Z drugiej strony nie mniej istotna wydaje się zmiana roli prokuratora i pokrzywdzonego. W 2002 r. warunkiem dobrowolnego poddania się karze była zgoda tych podmiotów. Hamowało to zatem drogę do wykorzystania tej instytucji na przykład wówczas, gdy pokrzywdzony nie stawał na rozprawie. Od 2003 r. wystarczający jest brak sprzeciwu wymienionych uczestników postępowania.

Zdecydowany wpływ na długość rozprawy ma ograniczenie lub rezygnacja z postępowania dowodowego (tabele 21 i 22). Nieco inaczej wyglądało to jednak przy porównaniu tych instytucji z długością całego postępowania sądowego w grupie spraw rozpoznawanych na rozprawie. W 2002 r. 47,1% spraw stanowi- ły te, które zostały zakończone w okresie do 3 miesięcy od wniesienia aktu oskarżenia (tabela 21). Odsetek ten ulega zmniejszeniu w kolejnych okresach i nieznacznemu zwiększeniu do 19,6% w kategorii przekraczającej rok.

(17)

W 2004 r. (tabela 22) 50,4% spraw, w których zastosowano art. 387 lub 388 k.p.k., zakończonych zostało w ciągu 3 miesięcy od wniesienia aktu oskarżenia, dalsze 28,7% takich spraw zakończono w ciągu 3–6 miesięcy od wniesienia do sądu aktu oskarżenia, 17,1% w ciągu 6–12 miesięcy i w końcu 3,9% (5 spraw) jednak w okresie powyżej roku od wniesienia aktu oskarżenia do sądu.

Tabela 21. Ograniczenie postępowania dowodowego a czas trwania postępowania sądowego (2002)

Ograniczenie postępowania dowodowego

do roku powyżej

roku Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zastosowano 48 47,1 19 18,6 15 14,7 20 19,6 102 29,3

nie zastosowano 73 29,7 57 23,2 68 27,6 48 19,5 246 70,7

razem 121 34,8 76 21,8 83 23,9 68 19,5 348 100,0

chi²= 12,0079, df = 3, p = 0,0073, N = 348

Tabela 22. Ograniczenie postępowania dowodowego a czas trwania postępowania sądowego (2004)

Ograniczenie postępowania dowodowego

do roku powyżej

roku Ogółem

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

zastosowano 65 50,4 37 28,7 22 17,1 5 3,9 129 44,8

nie zastosowano 42 26,4 46 28,9 57 35,8 14 8,8 159 55,2

razem 107 37,2 83 28,8 79 27,4 19 6,6 288 100,0

chi²= 22,8118, df = 3, p = 0,00004, N = 288

Zarówno w 2002, jak i w 2004 r. stwierdzono istnienie statystycznie istotnej zależności między ograniczeniem postępowania dowodowego a długością po- stępowania sądowego. Ograniczenie postępowania dowodowego wiąże się ze skróceniem postępowania sądowego. Zdecydowanie wyraźniej omawiana zależ- ność występuje w roku 2004. W tym przypadku związek między ograniczeniem postępowania dowodowego a długością postępowania sądowego jest widoczny w całym przedziale czasowym, również w kategorii najwyższej. Odsetek spraw należących do poszczególnych kategorii wyraźnie bowiem spada wraz z wydłu- żaniem postępowania. W przypadku niestosowania tej instytucji wyraźnie widoczna jest znaczna wysokość odsetka spraw należących do wyższych kategorii czasowych. Zatem związek między ograniczeniem postępowania dowodowego a długością postępowania sądowego występuje, z tym że w 2004 r. poziom jego istotności jest wyższy. W roku 2002 natomiast odsetki spraw, w których nie ograniczono postępowania dowodowego, należące do poszczególnych kategorii mają zbliżoną wielkość. Stąd poziom istotności związku w odniesieniu do tych

(18)

danych jest nieco niższy. Znalazła zatem potwierdzenie intuicyjnie identyfiko- wana prawidłowość, że ważnym elementem wpływającym na skrócenie procesu jest ograniczenie postępowania dowodowego.

Instytucje umożliwiające ograniczenie postępowania dowodowego wykazy- wały także istotny statystyczny związek z długością rozprawy (tabele 23 i 24).

Tabela 23. Ograniczenie postępowania dowodowego a okres od pierwszego do ostatniego posiedzenia rozprawy (2002)

Postępowanie dowodowe

Okres od pierwszego do ostatniego posiedzenia rozprawy ten sam

dzień do

miesiąca powyżej miesiąca do 3 miesięcy

powyżej 3 miesięcy do 6 miesięcy

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % ograniczono 47 44,8 16 15,2 21 20,0 12 11,4 9 8,6 105 29,4 nie ograniczono 67 26,6 16 6,3 67 26,6 49 19,4 53 21,0 252 70,6 razem 114 31,9 32 9.0 88 24,6 61 17,1 62 17,4 357 100,0 chi²= 24,9181, df = 4, p = 0,00005, N = 357

Tabela 24. Ograniczenie postępowania dowodowego a okres od pierwszego do ostatniego posiedzenia rozprawy (2004)

Postępowanie dowodowe

Okres od pierwszego do ostatniego posiedzenia rozprawy ten sam

dzień do miesiąca powyżej miesiąca do 3 miesięcy

powyżej 3 miesięcy do 6 miesięcy

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % ograniczono 90 68,7 7 5,3 23 17,6 7 5,3 4 3,1 131 44,9 nie ograniczono 44 27,3 15 9,3 52 32,3 26 16,1 24 14,9 161 55,1 razem 134 45,9 22 7,5 75 25,7 33 11,3 28 9,6 292 100,0 chi²= 52,6117, df = 4, p = 0,0001, N = 292

Warto podkreślić, że w 2004 r. zdecydowanie częściej w sprawach, w któ- rych ograniczono postępowanie dowodowe, rozprawa kończyła się tego samego dnia. Dotyczyło to ponad 2/3 spraw (68,7%), przy 44,8% w roku 2002. Różnica ta staje się mniejsza, jeśli uwzględnić okres do miesiąca od pierwszego posiedzenia rozprawy. Wówczas odsetki odpowiednio wynoszą w roku 2002 – 60%

oraz w 2004 – 74%. Może to świadczyć o tym, że w 2002 r. częściej zdarzało się wyznaczanie kolejnego posiedzenia w ramach rozprawy w terminie krót- szym niż miesiąc, natomiast w drugim badanym okresie sytuacja taka występo- wała rzadziej. Wiązać się to mogło ze zwiększeniem w 2004 r. liczby spraw rozpoznawanych przez konkretny skład sądu, co powodowało wyznaczanie kolejnych posiedzeń w terminach dłuższych niż miesięczne. Przedstawione dane ukazują również, że w 2004 r. w przypadku ograniczenia postępowania dowo-

(19)

dowego skrócenie rozprawy miało bardziej zdecydowany charakter, o czym może świadczyć znaczny odsetek spraw należących do najkrótszych kategorii czasowych. Natomiast w odniesieniu do spraw, w których nie ograniczono po- stępowania dowodowego, charakterystyczny jest wyższy odsetek spraw w roku 2002, które należą do wyższych kategorii czasowych (powyżej 3 miesięcy), wynoszący 40,4%, przy 30,1% w roku 2004. Może to świadczyć o tym, że prócz omawianej zmiennej na skrócenie długości rozprawy miały wpływ również inne okoliczności.

2.6. Wyrok zaoczny

Pewnym zaskoczeniem okazuje się natomiast instytucja wyrokowania zaocznego. Jakkolwiek obserwuje się tu między rokiem 2002 a 2004 ponadczterokrotny wzrost jej zastosowania, to w obu przypadkach liczby nie są zbyt wysokie.

W 2002 r. tak zakończone były ledwie 4 (1%) sprawy, a w 2004 – 18 (4,5%)⁵. Trudno jednoznacznie stwierdzić, co powoduje stosunkową rzadkość występowa- nia tej formy kończenia spraw karnych. Z pewnością może się to wiązać z ograniczonym zakresem wyrokowania zaocznego, które jest możliwe wyłącznie w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym. Choć hipotetycznie wszystkie trzy kategorie przestępstw stanowiących podstawę badań mogły być rozpoznawane w postępowaniu uproszczonym, to – jak wskazano w pkt 1.1.9 – w roku 2002 postępowanie takie toczyło się wyłącznie w 32 sprawach, stano- wiących 8,9% skierowanych na rozprawę, a w roku 2004 – w 69 sprawach, sta- nowiących 23,9% spraw skierowanych na rozprawę. Spowodowało to istotne zawężenie możliwości wyrokowania zaocznego w przypadku badanych spraw.

Innym zagadnieniem mogącym wyjaśniać rzadkość korzystania z tej instytucji jest problem stawiennictwa oskarżonego na rozprawie. W świetle uzyskanych danych niestawiennictwo oskarżonego było przyczyną 13 odroczeń na 32 sprawy rozpoznawane w postępowaniu uproszczonym w 2002 r., oraz 19 odro- czeń na 69 spraw rozpoznawanych w takim postępowaniu w 2004 r. Tak znaczny odsetek odroczeń wpływających na wydłużenie procesu mimo możliwości wydania wyroku zaocznego może wynikać z istoty przewidzianego treścią art. 482 k.p.k. dodatkowego środka zaskarżania wyroków zaocznych, jakim jest sprzeciw. Środek ten nie ma swojego odpowiednika w sprawach prowadzonych pod nieobecność oskarżonego w trybie zwykłym, mimo szerokich obecnie ku temu możliwości. Zarówno ten fakt, jak i możliwy skutek przyjętego sprzeciwu – w postaci obligatoryjnej utraty mocy wyroku zaocznego z chwilą stawienia się na nowo wyznaczoną rozprawę oskarżonego lub jego obrońcy – mogą powodo- wać, że sądowi po prostu nie opłaca się orzekać zaocznie.

5 Jako ciekawostkę można uznać to, że z 18 spraw tak zakończonych w 2004 r., tylko w jednej wniesiono sprzeciw, który jednak nie został uwzględniony.

(20)

3..Czynniki wpływające na czas trwania postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych na rozprawie

Instytucje procesowe pozwalające zakończyć postępowanie przed rozprawą znacząco pozwalają skrócić czas trwania postępowania, jednak większość badanych spraw to postępowania, w których wystąpiła rozprawa. Również w obrębie tych postępowań doszło do skrócenia ich długości, bowiem jeśli w 2002 r. po- stępowanie z rozprawą trwało średnio 6,9 miesiąca, to w 2004 już tylko 5,7 miesiąca. Zatem rozmiar redukcji czasu postępowania w przypadku tych spraw był mniejszy, bowiem wyniósł niespełna 1/5, gdy dla wszystkich spraw przekra- czał 1/4 (zob. s. 149). Jest to oczywiste, bowiem w odniesieniu do postępowań, w których przeprowadzono rozprawę, inne instytucje niż w przypadku ogółu spraw odgrywały główną rolę w zakresie możliwości skrócenia procesu.

3.1. Czynniki ogólne

3.1.1. Czas od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej

Zarówno w 2002, jak też i w 2004 r. w większości rozpoznawanych na rozprawie spraw (odpowiednio 48,5% i 41,2%) okres, jaki upływał między wniesieniem aktu oskarżenia do sądu a wyznaczeniem rozprawy głównej, nie przekra- czał 14 dni (tabela 25). Jednak znamienne jest, że w obu grupach w aż około 1/5 spraw czas ten zajmował ponad 3 miesiące (odpowiednio w 18,6% spraw w 2002 r. i w 21,7% spraw w 2004 r.). Zatem w przypadku znacznego odsetka spraw okres związany z przygotowaniem rozprawy głównej trwał zaskakująco długo.

Tabela 25. Czas od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej Czas od wniesienia aktu oskarżenia

do wyznaczenia rozprawy głównej

2002 Rok 2004

l.b. % l.b. %

do 14 dni 159 48,5 118 41,2

14 dni – miesiąc 64 19,5 50 17,5

powyżej miesiąca do 3 miesięcy 44 13,4 56 19,6

powyżej 3 miesięcy 61 18,6 62 21,7

razem 328 100,0 286 100,0

Poszukując wyjaśnienia tej okoliczności, stwierdzono, że nie ma związku między wydłużeniem okresu od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia

(21)

rozprawy głównej a rodzajem przestępstwa. Związek taki występuje natomiast w odniesieniu do rodzaju sądu (tabele 26 i 27). Dotyczy to zarówno roku 2002, jak i 2004. Wydaje się więc, że zasadniczym czynnikiem wpływającym na dłu- gość omawianego okresu są lokalne warunki orzekania. Wyraźnie widoczne jest, że długie, ponadtrzymiesięczne okresy upływające między wniesieniem aktu oskarżenia a wyznaczeniem rozprawy dominują w sądach katowickich.

Dotyczy to 47,9% rozpoznawanych tam spraw w 2002 r. i w 36,9% takich spraw w roku 2004. Równocześnie w sądach krakowskich dominują sprawy o bardzo krótkich – czternastodniowych okresach między wniesieniem aktu oskarżenia a wyznaczeniem rozprawy głównej.

Tabela 26. Rodzaj sądu a okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej (2002)

Rodzaj sądu

Okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej do 14 dni powyżej

14 dni do miesiąca

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

sądy krakowskie 136 67,0 40 19,7 17 8,4 10 4,9 203 54,9 sądy katowickie 29 17,4 28 16,8 30 18,0 80 47,9 167 45,1

razem 165 44,6 68 18,4 47 12,7 90 24,3 370 100,0

chi²= 127,2476, df = 3, p = 0,0001, N = 370

Tabela 27. Rodzaj sądu a okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej (2004)

Rodzaj sądu

Okres od wniesienia aktu oskarżenia do wyznaczenia rozprawy głównej Do 14 dni powyżej

14 dni do miesiąca

powyżej

l.b. % l.b. % l.b. % l.b. % l.b. %

sądy krakowskie 94 65,3 24 16,7 19 13,2 7 4,9 144 49,1 sądy katowickie 31 20,8 26 17,4 37 24,8 55 36,9 149 50,9

razem 125 42,7 50 17,1 56 19,1 62 21,2 293 100,0

chi²= 74,7154, df = 3, p = 0,0001, N = 293 3.1.2. Czas trwania rozprawy

W obu badanych okresach sprawy w większości kończyły się na jednej rozprawie (tabela 28). Widoczna jest przy tym wyraźna zmiana w odniesieniu do tej zmiennej, bowiem niemal o połowę zwiększył się w roku 2004 odsetek spraw kończonych na pierwszej rozprawie w stosunku do okresu poprzedniego. Pod- kreślić jednocześnie należy, że niemal nie uległ zmianie odsetek spraw, które kończyły się w czasie od 1 do 3 miesięcy od pierwszej rozprawy. Wyraźnie