Walki polityczne w Azerbejdżanie na tle konfliktu o Górski Karabach w latach 1988-1994

Uniwersytet Jagielloński

Walki polityczne w Azerbejdżanie na tle konfliktu o Górski Karabach w latach 1988–1994

W 1922 roku Azerbejdżan włączony został do Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Socjalistycznej, a w 1936 roku został osobną republiką związkową. W latach dwu- dziestych włączono do niego na stałe tereny Nachiczewanu i Górskiego Karabachu zamieszkiwane zarówno przez ludność azerską (turecką), jak i ormiańską. Do terenów tych rościła sobie prawo również sąsiednia Armenia, co niemal od początku kompli- kowało relacje narodowościowe w regionie. Reżim sowiecki zagłuszył je jednak na 70 lat¹. Problem relacji narodowościowych zarówno w regionie Karabachu, jak i tzw.

Azerbejdżańskiego Iranu miał jednak nabrać wyjątkowego znaczenia szczególnie w czasie pierestrojki. To właśnie te kwestie, zaraz obok problemów gospodarczych wpłynęły najpierw na rozwój ruchów dysydenckich, a później walk politycznych w niepodległym Azerbejdżanie, gdzie brak stabilności politycznej stał się niemalże jego cechą podstawową, aż do dojścia do władzy Hejdara Alijewa. Rozpad Związku Radzieckiego przyniósł w regionie zaostrzenie konfliktów etnicznych, a w ostateczności wojnę pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem, której wynik po dziś dzień nie jest rozstrzygnięty. Niewątpliwie jednak można stwierdzić, że konflikt ten doprowadził też do obudzenia się ruchów dysydenckich, poruszenia społeczeństwa i rozbudzenia kwestii narodowych. Znamienne jest to, iż społeczeństwo azerbejdżańskie (zdecydowanie bardziej, niż chociażby gruzińskie czy ormiańskie) silnie przywiązane było do układu patriarchalnego i władzy radzieckiej. Kształtowanie narodowej świadomości wśród Azerbejdżan miało specyficzny charakter. W przeciwieństwie do swoich sąsiadów – Persów, Gruzinów czy Ormian – Azerbejdżanie nie znali państwowości w średnio- wiecznej historii, mniej więcej pokrywającej się z ich etnosami. Azerbejdżan zawsze był podzielony na małe chanaty lub był marginalną częścią wielkich imperiów (Furman, 1994). Dla władzy radzieckiej narzucającej zatem odgórnie pewien silny system rządów z gotowymi matrycami kształtującymi obywateli, był to grunt jak najbardziej przyjazny.

Wśród elit azerbejdżańskich funkcjonujących w hermetycznych układach, które rozdarte były przez walki klanów, rusyfikację i często odcięte od kwestii narodowych również panowało znaczne przywiązanie do władzy. Istniało silne przekonanie,

1.Do 1987 roku odnotowano w Górskim Karabachu rozpowszechnianie przez ormiańskie gru- py opozycyjne ulotek nawołujących do zjednoczenia Karabachu i Nachiczewanu z Armenią oraz rozruchy w Stepanakercie w 1967 roku czy też w 1971 roku akt terrorystyczny grupy ormiańskiej młodzieży wymierzony w azerbejdżańskich wykładowców oraz działanie w latach 1973–1974 or- miańskiej organizacji młodzieżowej, której celem było przyłączenie Górskiego Karabachu i Nachiczewanu do Armenii.

2.Po dziś dzień Iran zamieszkuje ok. 85 miliona Irańczyków azerskiego pochodzenia. W Azer- bejdżańskim Iranie stanowią oni 72% ludności regionu. Patrz również: kryzys irański 1946.

czasowych elit. Najsilniejszą ich grupę stanowiła całkowicie zrusyfikowana część, nie mówiąca nawet w języku azerskim. Dla nich upadek ZSRR oznaczać miał katastrofę. Zdaniem wielu badaczy ruchy dysydenckie wśród inteligencji były w Azerbejdżanie znacznie mniejsze niż w krajach bałtyckich, Rosji, na Ukrainie czy w Gruzji i Armenii. W tej kwestii znacznie bliżej było Azerbejdżanowi do krajów Azji Centralnej niż europejskich republik radzieckich (Furman, 1994). Jednak w 1988 roku miał miejsce w kraju przełom, swego rodzaju przebudzenie narodowe. Za najważniejszy czynnik, który o tym zadecydował i grał znaczącą rolę przez kolejne lata, uważa się rozpoczęcie działalności ormiańskiego Komitetu „Karabach” i wszczęcie konfliktu etnicznego w Górskim Karabachu, który zmienił „naturalny”

przebieg ewolucji, powodując „eksplozję” tożsamości narodowej.

Azerbejdżańska socjalistyczna republika radziecka – władza i dysydenci Pierwsi dysydenci w Azerbejdżanie rozpoczęli swoją działalność już w czasie chruszczowowskiej odwilży. Były to jednak działania marginalne, które nie miały większego zasięgu i odzewu w społeczeństwie, w przeciwieństwie do chociażby Rosji, gdzie już wtedy rozpoczynały się pierwsze próby demonstracji i protestów. Badacze często zwracają uwagę na fakt, iż w republice współistniały i przenikały się tradycje azjatyckiego despotyzmu i totalitaryzm sowiecki, a wszelkie ruchy dysydenckie działały jedynie w większych ośrodkach miejskich, gdzie ich działalność nie znajdowała większego odzewu w społeczeństwie, które całkowicie niemal poddało się rusyfikacji.

Ich członkowie spotykali się w tzw. czajchanach, gdzie dyskutowali o losach Azer- bejdżanu (Słownik dysydentów, 2007, s. 122–123). Większość z nich jednak została

„zlikwidowana” w czasie przewodniczenia KC Komunistycznej Partii Azerbejdżanu przez Hejdara Alijewa, a więc od roku 1969. Przyszły prezydent, który oficjalnie za cel postawił sobie walkę z korupcją w AzSRR rozpoczął okres prześladowań. Władze zlikwidowały podziemne kółka działające przy Uniwersytecie Azerbejdżańskim w Baku oraz ruch Turków Meschetyjskich. Oficjalnie wytoczono również walkę przeciw

„sektom” religijnym – baptystom i jazydom, których oskarżono o przymusowe nauczanie religii w szkołach. Kroki podjęte przez Alijewa niemal całkowicie zlikwidowały ruch dysydencki. Tadeusz Świętochowski podkreśla jednak, iż w owym okresie, wskutek rewolucji w Iranie, do łask silnie powrócił ruch panazerbejdżański nawołujący do zjednoczenia Azerbejdżańskiego Iranu z Azerbejdżanem radzieckim, do czego dojść miało przy pomocy ZSRR. Badacz twierdzi, iż wtedy to właśnie „kampania ta za niepisanym porozumieniem rządzących z rządzonymi stanowiła namiastkę ruchów dysydenckich” (Świętochowski, 2006, s. 138). Również i w tym przypadku należy jednak zwrócić uwagę na to, iż był to ruch, który powiernika swoich interesów widział głównie na Kremlu, co podkreśla również fakt przywiązania elit i większości działaczy

„narodowych” do władzy radzieckiej. Istotną kwestią jest także, iż mimo tego, że w Azerbejdżanie większość mieszkańców stanowili i stanowią muzułmanie, co mogłoby być podstawą do sprzeciwu wobec władzy radzieckiej, to jednak nawet w środowisku azerbejdżańskiej inteligencji próby sprzeciwu wobec systemu, które

motywowane były religijnie, nie zdobyły popularności, gdyż za wzór stawiano sobie świecką Turcję. Po rewolucji w Iranie, religijna droga „wyzwolenia” Azerbejdżanu całkowicie straciła szansę rozwoju i wzmocnienia tym samym ruchu dysydenckiego (Słownik dysydentów, 2007, s. 124–127). Społeczeństwo azerbejdżańskie funkcjono- wało zatem w pewnym zastoju, posłuszeństwie wobec władz i bierności wobec prób sprzeciwu aż do 1988 roku.

1988 rok – konflikt o Górski Karabach – przełom

Górski Karabach zamieszkiwany już w starożytności przez ludność ormiańską, w wyniku podbojów tatarskich, stał się regionem, gdzie przez wieki przenikały się wpływy ormiańskie, tureckie i azerskie. Od XVII wieku funkcjonował jako chanat, a w 1805 roku został podbity przez Imperium Rosyjskie. XIX wiek przyniósł dyskurs nacjonalistyczny wśród ludności ormiańskiej i muzułmańskiej, który zaowocował pierwszymi konfliktami etnicznymi na początku XX wieku. Po upadku caratu i proklamowaniu niezależnych republik Armeńskiej i Azerbejdżańskiej, Karabach stał się terytorium spornym pomiędzy nimi, również społeczność międzynarodowa uznała, iż Górski Karabach jest obszarem sporu terytorialnego pomiędzy dwoma państwami. Zgodnie z ustaleniami Azerskiego Komitetu Rewolucyjnego, który w kwietniu 1920 roku ogłosił powstanie Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, tereny Karabachu, podobnie jak całe pogranicze ormiańsko-azerbejdżańskie, znajdowało się w stanie szczególnego napięcia i sytuacja groziła wybuchem poważnego konfliktu. Decyzję o uregulowaniu jego statusu i przekazanie regionu pod jurysdykcję Baku przypisuje się Józefowi Stalinowi, któremu zależeć miało na utrzymaniu po-prawnych stosunków z Turcją. Tym samym w 1923 roku został powołany Autonomiczny Obwód Górskiego Karabachu w składzie Azerbejdżańskiej SRR.

Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka w sposób zdecydowany domagała się włączenia terytorium Górskiego Karabachu już od lat 60-tych, motywując owe roszczenia w dużej mierze tendencjami demograficznymi – wyższa dzietność miejsco- wych Azerów oznaczała, że w przyszłości staną się oni większością w regionie, po- dobnie, jak stało się to w Nachiczewańskiej ASRR (Czachor, s.299-300) Z biegiem lat strona ormiańska słała do Moskwy coraz więcej listów i petycji z prośbą o włączenie NKAO do Armenii. Kreml jednak ani razu nie odpowiedział przychylnie na prośby Ormian. Stąd w ASRR rozpoczęto działania mające na celu „zmniejszenie” liczby Azerów mieszkających na jej terytorium. Do pierwszych zbrojnych incydentów w Karabachu doszło w 1987 roku. Wtedy też powstał ormiański Komitet „Karabach”, któremu przypisuje się odpowiedzialność za owe zajścia. Program Komitetu zakładał stworzenie państwa narodowego – „Armenii wyłącznie dla Ormian” (Kwiatkiewicz, 2009, s. 94–96). Co-raz bardziej agresywna działalność „Komitetu” doprowadziła do tego, że większość Azerów zaczęła opuszczać tereny ASRR i Karabachu. 1988 rok przyniósł intensyfikację działań antagonizujących, doprowadzając do krwawego konfliktu etnicznego. Od tegoż roku zwiększała się częstotliwość ormiańskich mityngów przy zupełnej bez-czynności lokalnej administracji (Kwiatkiewicz, 2009, s. 111–117).

Kwestia ta miała znaczący wpływ na radykalizujące się nastroje mieszkańców Azerbejdżanu, gdzie co-

dostrzegać powagę wydarzeń w NKAO i brak zdecydowanych kroków ze strony ich elit przy coraz drastyczniejszych działaniach ormiańskich. Zarówno wizyty przedstawicieli władz w Baku, jak i Moskwy nie przynosiły rezultatów i napięcie cały czas rosło. Co więcej, dostrzegalna była przychylność Kremla wobec Ormian. Przykładem może tu posłużyć fakt, iż niedługo po pierwszych mityngach „Komitetu” Raisa Gorbaczowa podczas pobytu wraz z mężem Michaiłem w Stanach Zjednoczonych spotka-ła się z przedstawicielami organizacji ormiańskiej „Dasznakcutiun”, której inklinacje ku współpracy z ugrupowaniami niestroniącymi od przemocy i aktów terrorystycznych (takich jak Komitet „Karabach”) nie są tajemnicą (Kwiatkiewicz, 2009, s. 69).

Jednocześnie na coraz większą skalę doprowadzano do deportacji ludności azerskiej z Armenii. W 1988 roku w ciągu miesiąca deportowano stamtąd 200 000 osób (Kwiat- kiewicz, 2009, s. 96). Sytuacja wymykała się spod kontroli, co doprowadziło do an- tyormiańskiego wystąpienia w Sumgaicie, gdzie demonstranci domagali się podjęcia zdecydowanych działań na rzecz obrony ludności azerbejdżańskiej w NKAO.

Kolejne miesiące przynosiły również protesty ludności w Baku i Gandży przeciw bierności władz wobec czystek, jakie prowadzone były na terenie Armenii i NKAO.

W styczniu 1989 roku decyzją Moskwy wyłączono NKAO spod administracji azerbejdżańskiej. Zlikwidowano azerską telewizję, prasę, radio, rozwiązano Azerbejdżański Uniwersytet w Stepanakercie, tymczasem strona ormiańska rozpoczęła kolejne zbrojenia i przerzut wojsk na teren Karabachu.

Kryzys władzy i narodziny opozycji

Głównym problemem Azerbejdżanu stali się uchodźcy i kryzys gospodarczy. Pu- ste półki w sklepach, rozwijający się czarny rynek i panująca drożyzna, a przy tym brak silnego establishmentu politycznego stały się przyczyną rosnącego niezadowo- lenia społecznego. W państwie następował totalny kryzys władzy. Z początkiem lata 1989 roku względny spokój panujący jeszcze w poprzednich miesiącach zakończył się definitywnie. Powszechne zniecierpliwienie i zmęczenie społeczeństwa coraz bar- dziej doskwierającą biedą i pogarszającą się sytuacją w Karabachu, otworzyło pole do manewru dla dotychczasowych dysydentów (Kwiatkiewicz, 2009, s. 125).

Zdaniem Tadeusza Świętochowskiego „Konflikt etniczny spowodował przebudzenie narodowe. Odsłonił całą nieudolność partii komunistycznej jako obrończyni interesów narodowych” (Świętochowski, 2006, s. 139).

Jak podkreślano już wyżej, ruch dysydencki w AzSRR był marginalny, a w czasie przewodniczenia Aljiewa, zdegradowany niemal doszczętnie. Na początku pierestrojki liberalno-nacjonalistyczny ogląd na świat formował się w licznych, nieformalnych kręgach, grupach, które nie posiadały określonego, wypracowanego programu (Gre- biennikow, 2016). Wiąże się to w dużej mierze z analizowanym już zrusyfikowaniem elit społecznych oraz przywiązaniem i zaufaniem, jakim cieszyła się władza i państwo radzieckie wśród mieszkańców AzSRR. Nastroje narodowowyzwoleńcze i liberalne pojawiały się jednak wśród młodzieży i inteligencji. Zdaniem Jewgenija Grebiennikowa, owe nastroje można opisać jako „młodzieńczy idealizm i maksymalizm wśród

młodzieży uformowany jeszcze w ZSSR i dążenia inteligencji do stania się pełno- prawnym członkiem wspólnoty narodowej i dyskursu politycznego” (Grebiennikow, 2016).

Grup i organizacji skupiających ową „dysydencką” część społeczeństwa było nie- wiele. Sytuację tę drastycznie zmienił rok 1988. Gdyż już w grudniu tego roku ugrupo- wań opozycyjnych wobec władzy radzieckiej liczy się 40. Najważniejsze z nich to „Dir- czelisz” „Komitet pomocy narodowej dla Karabachu”, „Front narodowy Kyzylbasz” „Jurd”, „Birlik” i „Jeni Musawat” (Grebiennikow, 2016). Ich cechą charakterystyczną był brak współpracy i wypracowanych programów, które miałyby wyznaczać prace i działania owych ugrupowań. Jednoczenie się ich było jednak procesem, który rozpoczęły wydarzenia w Karabachu. Bez wahania można stwierdzić, iż przyczyniły się one do tego, że przedstawiciele ugrupowań o różnych ideologiach, postulatach, wizjach porzucili swe hasła na rzecz operatywnego działania w celu podjęcia kroków mających zatrzymać walki w Karabachu. W takich warunkach powstawał Ludowy Front Azerbejdżanu (FLA), który był legalną quasi opozycją, animowaną przez gorbaczowowską inicjatywę. U samego podłoża miała służyć władzy w celu kontroli

„niepokornych”, „jednak ostatecznie zaczął się w niej skupiać element antykomunistyczny” (Kwiatkiewicz, 2009, s. 139). Front założony był przez grupę naukowców i intelektualistów. Początkowo rozwijał się zgodnie z klasycznym systemem ogólnoradzieckim, gdzie grupa młodych intelektualistów (z tzw. „Klubu Bakijskich Naukowców” – Z. Alizade, L. Junusova, T. Gasymov, H. Hadżizade, I. Gambari, E.

Mammedow) poczuła w rodzącej się ogólnoradzieckiej demokratyzacji możliwość szybkiej mobilizacji społecznej i została przy tym poparta przez starszych i mających silną pozycję przedstawicieli elity intelektualnej (I. Szihpy, J. Samedoglu, M. Araz, Rustamhanly) (Furman, 1994). Wkrótce Front jednoczył zarówno liberałów i nacjonalistów, jak i samą inteligencję, stając się właściwie jedyną widoczną siłą opozycyjną Azerbejdżanu, której celem było zmuszenie władz do podjęcia działań w kierunku stabilizacji sytuacji w Karabachu (Grebiennikow, 2016). W maju 1989 roku wydano pierwszy biuletyn, w którym zwrócono się do mieszkańców Azerbejdżanu z prośbą o poparcie proponowanych działań, które uzdrowić miały panującą sytuację społeczną i polityczną. Skrytykowano w nim głównie system administracyjno-naukowy, nie zaś władzę, co wskazywać może na pewną ówczesną lojalność wobec Moskwy (Kwiatkiewicz, 2009, s. 140). Organizacja skupiała różnorodne nurty polityczne popierające pierestrojkę (samo hasło przewodnie brzmiało „Na rzecz pierestrojki”). Jak większość ówczesnych radzieckich dysydentów, nie dążyli oni początkowo do obalenia rządu, ale raczej do jego zliberalizowania. W swych mityngach często odwoływali się do

„Solidarności” (Świętochowski, 2006, s. 140). 11 lipca 1989 r. Front podjął się pierwszej próby przeprowadzenia demonstracji w Azerbejdżanie. Nie spotkała się ona z dużym odzewem społeczeństwa, jednak okazała się pierwszym krokiem ku kształtowaniu się coraz silniejszej pozycji Frontu. 16 lipca odbył się pierwszy zjazd FLA, któremu przewodniczył Abulfaz Alijew, przybierający wkrótce tureckie nazwisko-pseudonim – Elczibej (Furman, 1994). Było to równoznaczne z przekształceniem ruchu w samodzielny byt polityczny. Dwa miesiące później podjęto się strajku generalnego, pierwszego na taką skalę, co pokazało, że w społeczeństwie azerbejdżańskim, dotąd raczej biernie wyrażającym swoje niezadowolenie sytuacją w państwie i działaniami władzy, następował pewien przełom men-

miałym. Choć Front długo nie posiadał sprecyzowanych żądań, to jednak pojawiało się coraz silniejsze przekonanie, że zmierza on do przejęcia władzy w państwie, które podobnie jak Iran i Polska wchodzi na drogę rewolucji (Świętochowski, 2006, s. 140). W kolejnych miesiącach walczono o rejestrację FLA jako samodzielnej partii oraz zaangażowania władz w konflikcie w Karabachu i usankcjonowania praw do niego.

Wkrótce Front został oficjalnie uznany przez władze. Pojawienie się ruchu wywarło pewną presję na władzy, która odtąd porównywana była do FLA, zdecydowanie przegrywając w tym rankingu. Zarzucano jej serwilizm i służalczość wobec Moskwy.

Władze w Baku były ubezwłasnowolnione. Z jednej strony, negowane przez opozycję, z drugiej, krytykowane przez Moskwę za uległość wobec działaczy Frontu. 1 grudnia ASRR uchwaliła ustawę, która decydowała o przyłączeniu do niej Karabachu (Kwiat- kiewicz, 2009, s. 132). W związku z bezczynnością wobec tego władz azerbejdżańskich, FLA powołał samodzielną Radę Obrony Narodowej, w której szeregach znalazły się czołowe postaci Frontu, m.in. A. Elczibej, Mammadow, R. Kazijew, i która przyciągała w swoje szeregi mnóstwo ochotników, szczególnie uchodźców z Karabachu. Kwestia ta stała się kolejnym krokiem do stopniowej anarchizacji w kraju. W Baku odbywały się coraz częstsze mityngi antykomunistyczne, a w niektórych regionach

– w Dżalalabadzie i Lankaranie – lokalny oddział FLA po prostu przejął władzę drogą klasycznej rewolucji – wydalając lokalne KGB i komisje okręgowe (Furman, 1994). W tym czasie w samym Baku zaczęło dochodzić do coraz częstszych antyormiańskich zajść.

Na skutek czego do kraju ściągnięto Specnaz, którym dowodził gen. Aleksander Liebied.

Władze radzieckiego Azerbejdżanu zdawały sobie sprawę z własnej słabości, a zarazem z siły ruchu kierowanego przez Elczibeja. Nie potrafiły równocześnie znaleźć konstruktywnego rozwiązania konfliktów wewnętrznych, które przybierały coraz większą skalę. Ich strategia działania zakładała jak najdłuższe utrzymanie się przy władzy, w czym pomóc miały władze centralne. Liderzy Komunistycznej Partii Azerbejdżanu w tajnych depeszach kierowanych do Moskwy otwarcie domagali się wprowadzenia w Azerskiej SRR stanu wyjątkowego i skierowania na jej terytorium dodatkowych sił zbrojnych. W oczach przywódców ZSRR dodatkowym argumentem za takim rozwiązaniem była retoryka przywódców Ludowego Frontu Azerbejdżanu, głoszących radykalne hasła nacjonalistyczne i antyormiańskie. 15 stycznia 1990 r. Komitet Centralny Komunistycznej Partii Azerbejdżanu uchwalił wprowadzenie stanu wyjątkowego.

Decyzja ta była nieprawomocna, gdyż została podjęta pod nieobecność przewodniczącej prezydium KC Elmiry Qafarovej, nie miało to jednak znaczenia dla dalszego przebiegu wydarzeń. Stan wyjątkowy został wprowadzony jeszcze tego samego dnia (Kwiatkiewicz, 2013, s. 169–171).

Stan wyjątkowy miał zostać zaprowadzony w strefie przygranicznej, a także w naj- ważniejszych azerskich miastach, Baku i Gandży, które objęte były rzekomym bez- prawiem. Równocześnie działacze partyjni i rządowi uspokajali społeczeństwo, za- pewniając, że mimo znacznej koncentracji dodatkowych sił wojskowych w republice (66,5 tys. żołnierzy w różnych regionach Azerbejdżanu) nie dojdzie do ich interwencji w samym Baku. 19 stycznia 1990 r. do Baku przybyli radzieccy ministrowie obrony i spraw wewnętrznych Dmitrij Jazow oraz Wadim Bakatin ze swoimi zastępcami, jak

również członkowie KC KPZR Jewgienij Primakow, Andriej Girienko, W.

Michajłow i Filip Bobkow (Kwiatkiewicz, 2013, s. 169–171). Przebieg kolejnych wydarzeń pokazał, iż fakt ogłoszenia stanu wyjątkowego i wprowadzenia godziny policyjnej w Baku był ukryty przed ludźmi i wszystko zostało przygotowane tak, aby działania wojsko-we zaskoczyły mieszkańców Baku. Pierwsze operacje rozpoczęły się już 19 stycznia wieczorem. Tego samego dnia w Baku zaczęły działać jednostki Specnazu, a grupy szturmowe „Wympieł” i „Alfa” wysadziły w powietrze blok energetyczny telewizji azerbejdżańskiej. Ostrzeliwano również na drodze przypadkowych przechodniów i pojazdy, które wojsko spotykało na drodze. Do godz. 00.00 20 stycznia, tj. jeszcze przed wejściem w życie dekretu z 19 stycznia 1990 r. zamordowano już 9 obywateli (Ali-Zade).

W czasie całej operacji na ulicach stolicy Azerbejdżanu doszło do serii wyreżysero- wanych przez władze ekscesów chuligańskich (niszczenie mienia, rabunki, podpalanie samochodów), które posłużyły jako pretekst dla oficjalnej prośby KC Komunistycznej Partii Azerbejdżanu o interwencję zewnętrzną. Wojskom radzieckim Front został przedstawiony przez władze jako rebelianci – brutalnie mordujący i zagrażający życiu Rosjan mieszkających w Azerbejdżanie. Oczywistym jest, iż stan wojenny zaprowa- dzony został z powodu nieudolności władz w stosunku do działań opozycji i w celu osłabienia i pozbawienia inicjatywy działaczy Frontu. Wskutek interwencji wojsk ra- dzieckich zginęły 132 osoby, zaś ponad 600 zostało rannych. Dni te określa się jako „dni styczniowe” lub „czarny styczeń” (Kwiatkiewicz, 2013, s. 170–172).

We wrześniu 1990 roku, partia jednak będąc przekonana o słabnącej pozycji Frontu stanęła do wyborów parlamentarnych. Oficjalnie komuniści zdobyli 90%

mandatów, jednak wynik ten wywołał falę protestów przeciw fałszerstwom wyborczym. Pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżanu, czyli Ayaz Mutalibow postanowił je jednak zignorować i zdecydował się na przeprowadzenie referendum za dalszym istnieniem ZSRR, które odbyło się w marcu 1991 roku.

Mieszkańcy Azerbejdżanu opowiedzieli się w 93,3% za i tylko 5,8% było przeciw.

Koniec istnienia ZSRR oznaczał zatem czas, kiedy klasę polityczną w Azerbejdżanie zdecydowanie stanowiła monopolizująca władzę nomenklatura oraz w nieznacznym stopniu inteligencja. Obie strony miały jedną wspólną cechę – dążyły do laickości państwa. Podczas gdy inteligencja opowiadała się przy tym za niepodległością, a władze za szerszą autonomią w ramach systemu radzieckiego. Po puczu moskiewskim Radzie Najwyższej AzSRR przyszło uchwalić 30 sierpnia 1991 r. – Deklarację o nie-podległości Azerbejdżanu. W ślad za tym nastąpiło rozwiązanie partii komunistycznej, jednak jej byli członkowie (podobnie jak w innych byłych republikach radzieckich) zachowali posady w urzędach i instytucjach. Mimo coraz częstszych głosów o ustąpienie Mutalibowa, stanął on do wyborów prezydenckich jako jedyny kandydat. FLA nie pozostawał jednak bezczynny. W wyniku nacisków jego liderów, Mutalibow zgodził się powołać Mili Medżlis (Zgromadzenie Narodowej) o 50-osobowym składzie. Z cze-go połowa mandatów przypadła poprzedniemu establishmentowi, a kolejna część opozycji.

Jednocześnie nie zlikwidowano Rady Najwyższej, co stworzyło też potencjalne zagrożenie z powodu dwoistości strukturalnej (Kwiatkiewicz, 2009, s. 175–180).

„Perspektywa całkowitego przejęcia władzy przez Front Ludowy wzbudzała strach wśród warstwy uprzywilejowanej […], gdyż dla niej oznaczałoby to już nie zwykły

pociągnęłyby za sobą zerwanie systemu powiązań moskiewskich, które stanowiły dla niej źródło wpływów i władzy. Utworzenie armii oznaczałoby narodziny sił

zbrojnych faktycznie niepodlegających jej kontroli, przejście na język azerski – przerażającą perspektywę utraty znaczenia, a nawet stanowisk pracy przez liczną grupę osób niewładających tym językiem. Objęcie władzy przez FLA byłoby zwycięstwem plebejuszy, wobec których bakijska elita żywiła prawdziwie klasową nienawiść” (Świętochowski, 2006, s. 144).

Jednocześnie konflikt z Ormianami znów zaczął nabierać rozpędu. Mutalibowa oskarżało się przy tym o opieszałość w tworzeniu armii. Odcięcie przez Ormian Cho- dżały doprowadziło do coraz liczniejszych wystąpień FLA. Niekończące się protesty wraz z bezczynnością władzy doprowadziły do impasu politycznego i uniemożliwiły podjęcia jakichkolwiek działań w celu odparcia wojsk ormiańskich. Do Chodżały władza nie wysłała pomocy i wsparcia wojskowego, co zostało wykorzystane przez FLA i Mutalibow obarczony odpowiedzialnością za bierność wobec masakry rodaków, zmuszony został do odejścia od władzy (Kwiatkiewicz, 2009, s. 201–220).

Prezydent podjął próbę powrotu po odcięciu przez Ormian kolejnego

karabachskiego miasta – Szuszy, przekonując Radę Najwyższą do unieważnienia nowych wyborów prezydenckich, wprowadził stan wyjątkowy. Silny już jednak FLA uznał ten krok za łamanie konstytucji i 15 maja zorganizował wielotysięczną

demonstrację. Protestujący wtargnęli do pałacu prezydenckiego i innych ważnych obiektów rządowych. Na stronę FLA przeszło kilka oddziałów armii (Kwiatkiewicz, 2009, s. 211–213). Ostatecznie nastąpiło rozwiązanie Rady Najwyższej, a jej uprawnienia przejął całkowicie Mili Medżlis.

W kolejnych wyborach prezydenckich w 1992 roku wygrał Abulfaz Elczibej, przy- wódca FLA. Owo zwycięstwo Frontu oznaczało sukces patriotycznie nastawionej lud- ności pochodzącej z prowincji nad zrusyfikowaną częścią mieszkańców miast. Sam Elczibej, naukowiec i orientalista, dążenia Azerbejdżanu sprowadził głównie do uwol- nienia się od dominacji Rosji, zbliżenia z Turcją (w myśl koncepcji „Dwa państwa, je- den naród”) oraz ustanowienia ścisłych więzi z ludnością azerską mieszkającą w Iranie.

Okazało się jednak, że brak doświadczenia politycznego u Eliczbeja i innych działaczy FLA uniemożliwiało wręcz rządzenie krajem bez pomocy dawnej nomenklatury, gdyż mimo przejściowych sukcesów w 1992 roku, rząd ten nie był w stanie odmienić losów wojny o Karabach (Kwiatkiewicz, 2006, s. 240–245). Ministerstwo Obrony nie zdołało kontrolować sił zbrojnych, gdyż większość oddziałów, była w istocie rzeczy jednostkami prywatnymi polityków, stąd też ich celem była nie tylko walka z Ormianami, ale też rozgrywki polityczne w kraju. Brak wyszkolonych kadr i koncepcji w polityce ekonomicznej doprowadziło znów do popadania państwa w stan chaosu. Największym sukcesem rządzących okazało się wprowadzenie nowej jednostki monetarnej – manata i doprowadzenie do zmiany systemu rekrutacji na uczelnie wyższe przez wycofanie łapownictwa (Świętochowski, 2006, s. 145–147). Elczibej, próbując opanować chaos i wzmocnić rządy, powołał zdobywającego coraz większą popularność dzięki swych działaniom politycznym w rodzinnym Nachiczewanie, Hejdara Alijewa na stanowisko przewodniczącego Mili Medżlis. Jednak kryzys gospodarczy i galopująca inflacja do-

prowadziły do podniesienia niezadowolenia społecznego. Urzędnikom Ministerstwa Obrony zarzucano nieudolność i korupcję, co stało się bezpośrednią przyczyną osta- tecznego kryzysu politycznego. Wtedy też płk Surat Husejnow – właściciel fabryki włókienniczej w Górskim Karabachu, rozpoczął pucz antyprezydencki w Gandży. Po krwawym starciu z siłami rządowymi jego brygada – przy całkowitej bierności spo- łeczeństwa ruszyła na stolicę po drodze nie napotykając żadnego oporu zbrojnego. W wyniku puczu Elczibej zmuszony był opuścić Baku. Formalnie stanowisko utracił po referendum, które zarządził nowy reżim po puczu Husejnowa. Tymczasowa wła-dza została przekazana – również z woli Elczibeja – Hejdarowi Alijewowi (Świętochowski, 2006, s. 148–150). To z dojściem do władzy Aljiewa nastąpiły radykalne zmiany w państwie. Nowemu prezydentowi udało się doprowadzić do reorganizacji sił zbrojnych, likwidując dotychczasowe bojówki, wykorzystywane w rozgrywkach politycznych i organizując powszechny pobór. W 1993 roku wojskom azerskim udało się przeprowadzić jeszcze jedną ofensywę w marszu na Kəlbəcər. Jednak spowodowane dotychczasowymi błędami nadmierne rozciągnięcie linii zaopatrzenia w trudnym terenie doprowadziło do jej załamania. Siły ormiańskie wyposażone w rosyjski sprzęt wojskowy skutecznie przeprowadziły kontruderzenie, co ostatecznie doprowadziło do podjęcia rozmów pokojowych i podpisania zawieszenia broni, które jest do tej pory notorycznie łamane.

Nie zmienia to jednak faktu, że powrót do władzy tego byłego przywódcy

komunistycznego oznaczał rozpoczęcie okresu stabilizacji Azerbejdżanu. Szedł również w parze ze schyłkiem masowych ruchów politycznych, których największą zasługą było osłabienie systemu komunistycznego. Alijew rozpoczął trwający po dziś dzień czas monopolizacji władzy znajdującej się w rękach jednej rodziny.

Podsumowanie

Konflikt, do którego doszło w Karabachu, będący w dużej mierze efektem tłumio- nych, a z drugiej strony podsycanych przez władze radzieckie, rozbieżności etnicznych, doprowadził do silnego przebudzenia narodowego i otworzył drogę dla działalności azerbejdżańskich dysydentów, odsłaniając jednocześnie nieudolność partii

komunistycznej. Jednocześnie ten toczący się od 1988 do 1994 roku konflikt, stworzył podstawy najpierw rozbudzenia nastrojów niezadowolenia społecznego i narodowo- wyzwoleńczych, by później do 1993 roku stać się fundamentem areny walk politycz- nych w Azerbejdżanie między nomenklaturą komunistyczną a Ludowym Frontem Azerbejdżanu, czyli organizacją opozycyjną, której filarem stały się hasła narodowo- wyzwoleńcze i protureckie. Niewątpliwie stwierdzić można, iż kolejne etapy walk w Górskim Karabachu stymulowały konflikty i zmiany na arenie politycznej samego Azerbejdżanu, wpływając jednocześnie na nastroje społeczne i doprowadzając do cha- osu wewnętrznego w państwie. Zwieńczeniem owych walk politycznych Azerbejdżanu, stało się ponowne dojście do władzy Hejdara Alijewa, co doprowadziło do ostatecznej monopolizacji władzy w państwie. Warto zwrócić uwagę również na fakt, iż konflikt w Karabachu doprowadził do przebudzenia narodowego wśród apatycznego i posłusznego dotychczas społeczeństwa azerbejdżańskiego, które w związku z kryzy-sem władzy radzieckiej i wojną w Karabachu, opowiadało się za hasłami nacjonalizmu

przywódca komunistyczny, jakim był Hejdar Alijew.

Bibliografia

Baranowski B., Baranowski K. (1987), Historia Azerbejdżanu, Wrocław.

Bodio T. (red.), (2012), Kaukaz: transformacja przywództwa i elit politycznych, Warszawa.

Cornell S. (2011), Azerbaijan since independence, New York.

Cox C., Eibner J. (1993), Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh, London.

Czachor R. (2014), Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych, Instytut Polsko-Rosyjski, Wrocław.

De Waal T. (2003), Black Garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war, New York.

Gasymow T. (1990), The war against the Azeri Popular Front, „Uncaptive Minds”, nr 3.

Herzig E. (1999), The New Caucasus: Armenia, Azerbaijan and Georgia, London.

Konarzewska N. (2014), Azerski Czarny Styczeń, http://www.psz.pl/116-bezpieczenstwo/natalia- ko-narzewska-azerski-czarny-styczen.

Kwiatkiewicz P. (2009), Azerbejdżan: ukształtowanie niepodległego państwa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

Kwiatkiewicz P. (2013), Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współ- czesnego państwa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

Saroyan M. (1990), The Karabakh syndrome and Azerbaijani politics, „Problems of communism”, Washington DC: US Information Agency, 39 (5).

Siekierski K. (2008), Religia i nacjonalizm w regionie Kaukazu Południowego, w: Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczuk, Lublin.

Słownik dysydentów, tom II, (2007), Wydawnictwo Karta, Warszawa.

Świętochowski T. (2006), Azerbejdżan, Wydawnictwo TRIO, Warszawa.

Świętochowski T. (1998), Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa.

Zieliński E. (red.), (1993), Przeobrażenia ustrojowe w republikach dawnego ZSRR, Warszawa.

Али-Заде З., Азербайджанская элита и массы в период распада СССР , http://old.sakharov- center.ru/publications/azrus/az_0055.htm.

Гребенников Е. (2016), Народный Фронт Азербайджана 1988–1989 гг. Проблема объединения либерального и националистического направлений , https://

cyberleninka.ru/article/v/na-rodnyy-front-azerbaydzhana-1988-1989-gg-problema- obedineniya-liberalnogo-i-natsio-nalisticheskogo-napravleniy.

Соколов М. (1991), Баку. Январъ 90-го., „Воспоминание о будущем Собеседник”, № 3.

Фурман Д. (1994), Несостаявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988–1993 годы) , http://dmitriyfurman.ru/wp-content/uploads/2012/04/%D0%B4%D1%

80%D1%83%D0%B6%D0%B1%D0%B04.94.pdf.