Edukacja na rzecz kariery zawodowej młodzieży studenckiej

W ło c ła w e k 2 0 0 8

E w a K r a u s e

EDUKACJA NA RZECZ

KARIERY ZAWODOWEJ

MŁODZIEŻY STUDENCKIEJ

W lite ra tu rz e anglosaskiej u p o w szech n ian y jest te rm in „ ed u k acja k a rie ro w a ”, k tó ry w stylistyce polskiej słusznie je st kw estionow any. M im o to ro z p o c z n ie m y ro zw ażan ia niniejsze o d w ykładni zach o d n iej.

„E d u k acja k a rie ro w a ” to kate g o ria, k tó rą stosunkow o rz a d k o m o ż n a sp o tk ać w li­ tera tu rz e p rzed m io tu . N ie m o żn a jej u tożsam iać z term in em „ed u k acja zaw o d o w a”, b o ­ w iem ed u k acja k a rie ro w a je st p rz e z n a c z o n a dla w szystkich (dzieci, m łodzieży i osób dorosłych) w ra m a c h instytucji edukacyjnych lub innych m iejsc realizacji p ro g ra m ó w tego ty p u i nie o g ran ic za się o n a jedynie do rozw oju określo n y ch u m ieję tn o ści zaw o­ dowych. N ie m o ż n a jej też sp ro w ad za ć do „ o rien tacji k a riero w ej” czy te ż „p o rad n ictw a k arie ro w e g o ”, ch o ć p o z o sta je z nim i w ścisłym zw iązku, je d n o c z e śn ie stym ulując ich rozw ój (H err, C ram er, 2 0 0 1 , s. 67; K orcz, P ietrulew icz, 2 0 0 3 , s. 85). Z a n im je d n a k zo­ stanie zdefiniow any in teresu jący nas ro d zaj edukacji, w yjaśnienia w ym aga pojęcie wyj­ ściow e, czyli „ k a rie ra ” .

Z ag ad n ien iam i zw iązanym i z k arierą zaw odow ą zajm uje się obecnie wiele dyscyplin wiedzy, k tó re m o ż n a ująć w ram y n au k o zach o w an iu człow ieka w pracy. O b e c n ie te r­ miny: k a riera , k arie ra życiowa lub zaw odow a w ypierają term iny: w ybór zaw odu, rozw ój zaw odow y, czy też p ra c a zaw odow a. W Polsce p rz e d 1989 r. w y b ó r za w o d u był tra k to ­ w any jako je d n o ra z o w a decyzja, a nie jako p ro c e s długo trw ający w czasie. W krajach E uropy Z a c h o d n ie j i w U SA, w latach siedem dziesiątych, o d c h o d z o n o ju ż od tej n a­ zwy, z a stę p u ją c ją po jęciem w ybór k ariery (career choice), k tó ry je st bliższy p o lsk iem u o k re ślen iu w y b ó r d ro g i zaw odow ej lub w ybór d ro g i życiowej. T akiego te ż ro z u m ie n ia k a riery z a częto używ ać w Polsce w połow ie lat dziew ięćd ziesiąty ch (W ojtasik, 2 0 0 3 , n r specjalny, s. 3 4 3 - 3 4 4 ) .

T erm in kariera jest po jęciem w ieloznacznym . W języku p o to c zn y m używ any jest z o d cien iem p ejoratyw nym , czego w yrazem jest z n a czen ie słow a k ariero w icz, albo

w yraźnie pozytyw nym — przy k ład em jest zw rot: „ro b ić błyskotliw ą k a rie rę ” . Słowo k a rie ra p o c h o d z i z języka francuskiego od w yrazu: carrière, k tó re o zn a c z a to r wyści­ gowy; bieg; k a rie ra , zaw ó d , z p ó źn eg o łacińskiego: (via) carraria — d ro g a dla w ozów , z łacińskiego: carrus — w óz (K opaliński, 2 0 0 0 , s. 2 5 4 ). W Polsce słow o k a rie ra najczę­ ściej jest ro z u m ia n e z g o d n ie z jego fran cu sk im zn aczen iem . K a rie ra je st za te m p o jm o ­ w an a w tradycyjny sp o só b jako w sp in an ie się p o szczeblach zaw odow ych, p o w o d zen ie w życiu. T erm in te n je st k o jarzony najczęściej z sukcesem zaw odow ym . W p o w szech ­ nym ro zu m ien iu o zn a c z a kolejne p rzesu w an ie się jed n o stk i z pozycji niższych ku p o ­ zycjom co raz w yższym w h iera rch ii społecznej. D efinicje en cy klopedyczne k ariery uj­ m ują ją jako d ro g ę rozw oju zaw odow ego łub aw ansu społecznego; kolejne zdobyw anie coraz wyższych stanow isk (k ariera pionow a) i/lu b specjalizacji (k ariera po zio m a) (Penc, 1997, s. 186).

jeśli przyjąć sp o só b m yślenia, że k ariera to osiągnięcie sukcesu, aw ansu, p o p u la rn o ­ ści, u zn an ia czy też pełnienie prestiżow ych funkcji zaw odow ych, to znaczyłoby, że wiele osób nie m oże m ów ić o niej w o d n iesien iu do siebie, a p rz e c ie ż o ta k ro zu m ian ej ka­ rierze w ielu m arzy, nie w ierzą c rów nocześnie, że jest o n a w zasięgu ich m ożliw ości — k a rie ra to sukces, a te n je st zarezerw o w a n y dla w ybranych. Jed n a k ta k ż e o n i realizu ją swoje kariery, b o w iem zgodnie z angielskim ro zu m ien iem słow a career, o zn a c z a o na p rz e b ie g życia, w tym życia zaw odow ego i bywa o k re ślan a jako d ro g a zaw odow a, ży­ ciowa. K a rie ra jest w ięc sekw encją zajęć zaw odow ych i p o zazaw o d o w y ch , jakie czło­ w iek w ykonuje w ciągu całego życia. M arek S u ch ar tw ierdzi, że: „ w a rto chyba ro zsze­ rzyć zn acz en ie tego słow a ta k , aby m o ż n a nim było objąć całe życie zaw odow e danej osoby” . K a rie ra w tym p rz y p a d k u obejm uje całość życia zaw odow ego je d n o stk i i o zn a­ cza historię z a tru d n ien ia, uw zględnia poziom zajm ow anych stanow isk, treść pełnionych funkcji, zdobyte k o m p e ten c je o ra z osiągnięcia i sukcesy zw iąza n e z p ełn ien iem tych funkcji. K arie ra b ęd zie w ów czas d rogą, jak ą p rz e c h o d z i je d n o stk a w trak cie rozw oju zaw odow ego i zdobyw ania d o św iad czeń zaw odow ych (2 0 0 3 , s. 5 1 - 5 2 ) .

D ziś — jak słusznie za u w a ża B ożena W ojtasik — k arie ra m o że być p o strz e g a n a , ja­ ko m o zaik a e p izo d ó w życia (por. ryc.), gdyż życie p rz e sta je być ciągiem pow iązanych ze sobą z d a rz e ń , a d ro g a życiowa jest ro z b ita n a epizody i nie d a się p rz e w id z ie ć do końca jej przebiegu. Te niepow iązane epizody tw orzą m ozaikow ą k arierę (w ielobarw ną, w ielokształtną, w ielopoziom ow ą). K ariera jako d ro g a życiow a jest je d n ą z n a rracji b io ­ graficznych (jest o so b istą n arra cją) („T eraźniejszość-C złow iek-E dukacja”, n r specjal­ ny 2 0 0 3 , s. 3 4 5 ).

W spółcześnie k a rie ra jest p o sz a rp a n a , m ozaikow a i niepew na. M oże za ró w n o n a stę p o ­ w ać p rz e sk o k p rz e z kolejne fazy rozw oju zaw odow ego, życiow ego, jak i cofnięcie do p o p rz e d n ic h faz. T rafne jest sp o strzeż en ie au to rk i, iż nie dziw i ju ż fakt, że co raz czę­ ściej kobiety ro d z ą p ie rw sz e dziecko p o 40. ro k u życia, że za in te re so w an ia rozw ijane są d o p ie ro p o 60. ro k u życia i że nabyw a się w ów czas now e kw alifikacje, a ta k ż e , że n ie k tó re dzieci w w iek u 12 lat p rac u ją, a do szkoły idą osoby p o 50. ro k u życia (tam że,

R y c i n a

E w olucja te r m in u w yb ó r za w o d u

Źródło: B. W o j t a s i k, Refleksyjne konstruowanie kariery życiowej w ponowoczesnej codzienności, „Te- raźniejszość-Człowiek-Edukacja”, 2003, num er specjalny, s. 344.

s. 3 4 7 ). W obecnych czasach p e w n e jest to, że oso b o m dok o n u jący m w y b o ru k ariery p o trz e b n a b ę d zie o d p o w ie d n ia p o m o c, k tó rą zap ew n ić m oże m iędzy innym i w łaściw a edukacja. Szczególne z n aczen ie m a to dla m łodych ludzi, k tó rzy p o trz e b u ją w sp arcia w p o d e jm o w a n iu decyzji życiowych i zaw odow ych, w tym w p ro je k to w a n iu kariery.

Jedną z g ru p m łodych ludzi są studenci. S tu d e n t to człow iek stojący na p ro g u d o ro ­ słości, często p o raz pierw szy zdany na w łasną sam odzielność zaró w n o w życiu codzien­ nym, jak i w n au ce. M łodzież w o k resie studiów m a w ielkie szan se na rozw ój w łasnej osobow ości. M ożliw ości rozw ojow e stu d e n ta zależą nie tylko o d jego p o ten c jału rozw o­ jow ego, ale ró w n ież od w aru n k ó w , w których p o ten cjał ten m oże się realizow ać. W ska­ zuje się, że „szkoły w yższe są środow iskiem zdolnym w pływ ać n a k ie ru n e k i dynam ikę p rz e k sz ta łce ń osobow ościow ych studiującej m łodzieży” (Jaskot, 19 9 4 , s. 11).

Jednym ze zn aczących a sp e k tó w rozw oju człow ieka jest rozw ój zaw odow y. Celem edukacji akadem ickiej jest w spom aganie stu d en tó w w p ro cesie ich rozw oju, w tym roz­ w oju zaw odow ego. S tu d e n t (w p ersp ek ty w ie teo rii rozw oju zaw odow ego) zn ajd u je się na „jakim ś” etap ie rozw oju zaw odow ego, dlatego że dok o n ał już pew nego w y b o ru p rz e ­ strzeni zaw odow ej, w której chciałby się usytuow ać. K azim ierz C zarn eck i p rz e z term in rozw ój zaw odow y ro zu m ie: „społecznie p o ż ąd an y i u k ie ru n k o w an y p ro c e s p rz e m ia n ilościowych i jakościow ych człow ieka, w arunkujących jego św iadom y, celowy, aktywny, ko ntrolow any i o d p o w ied zialn y udział w kształto w an iu sam ego siebie i p rz e z to sw oje­ go bliższego i d alszeg o o to c z e n ia ” (2 0 0 5 , n r 1, s. 20).

O becnie coraz częściej p o d k reśla się, iż rozw ój zaw odow y ozn acza dynam iczny zwią­ zek m iędzy człow iekiem i jego p racą. Takie aspekty w ro zw o ju osobistym , jak rozw ój sam ośw iadom ości dzięki wykonyw anej pracy, kreo w an ie w łasnego w iz e ru n k u w zw iąz­ ku z pracą — akcentują szczególny wpływ rozw oju zaw odow ego na całokształt życia czło­ w ieka (W aters, 1996, s. 2 4 0 ). W arto tak że m ieć św iadom ość faktu, iż p ra c a zaw odow a

nigdy nie odbyw a się w p ró ż n i, a jej istnienie i w a ru n k i w y stęp o w an ia zaw sze w iążą się z o to czen iem , k ształtow anym p rz e z ak tu aln ą rzeczyw istość. D latego też w ro zw a­ żan iach w spółczesnych p o d k re śla się ko n ieczn o ść u w zg lęd n ian ia a k tu aln eg o ko n tek ­ stu sp o łeczn o -ek o n o m iczn eg o w m yśleniu o rozw oju zaw odow ym . Jest to z a sad n e tym b ard ziej, że, jak z au w a ż a Z y g m u n t W iatrow ski, rozw ój zaw odow y człow ieka obejm u ­ je n ieo d zo w n ą część składow ą ogólnie ro z u m ian eg o rozw oju człow ieka (2 0 0 5 , n r 1, s. 33). W tej sytuacji ed u k ac ja na p o z io m ie wyższym staje się istotnym czynnikiem ro z­ w oju zaw odow ego i p la n o w an ia k a riery zaw odow ej p rz e z m ło d zież stu d en ck ą. To w ła­ śnie od ed u k acji oczek u je się pom ocy i w sp arcia, jakiego p o w in n a u d zielać m łodej jed­ n ostce w b u d o w a n iu w łasnego życia, w ra d z e n iu sobie z w yzw aniam i w sp ółczesności. To w sp o m ag an ie i w sp ie ra n ie jest szczególnie p o m o c n e n a tym e ta p ie ro zw o ju m łodej osoby, na k tó ry m staje się on a głów nym spraw cą zm ian sam ego siebie, a nie zaw sze ma d ość siły i ko m p eten cji, by p o d ejm o w ać trafn e decyzje d o tyczące w łasnej osoby (Ku- biak-Szym borska, 2 0 0 5 , n r 2 5 - 2 6 , s. 32). Celem edukacji akadem ickiej jest w sp o m ag a­ nie studentów w pro cesie ich rozw oju, w tym rozw oju zaw odow ego. Interesującym „roz­ w iązan iem ” w tym w zględzie w ydaje się w ięc w pro w ad zen ie w to k u studiów elem entów ed ukacji w zak resie p la n o w an ia k a rie ry zaw odow ej, czyli „ e d u k acji k a rie ro w e j” .

E d u k acja w zak resie p lan o w a n ia k ariery zaw odow ej jak o istotny k ie ru n e k e d u k a­ cji pojaw iła się w la ta c h siedem dziesiątych. Jej p o cz ą tk ó w m o ż n a d o sz u k a ć się w S ta­ nach Z jed n o czo n y ch . Sam term in „ ed u k acja k a rie ro w a ” zo stał „w ym yślony” p rz e z Ja­ m esa A llena (ów czesnego K o m isarza ds. E dukacji) i użyty p o raz p ie rw szy w 1970 r. p o d cz as zja z d u K rajow ego S tow arzyszenia D y rek to ró w Szkół Ś red n ich . R ok później ed u k acja k a rie ro w a zo stała u z n a n a p rz e z jego n astęp cę — Sidneya M a rla n d a za sp ra­ w ę p rio ry teto w ą o ra n d z e państw ow ej. D a ta ta — 1971 r. — p o strz e g a n a je st p rz e z nie­ k tó ry ch za d zień n a ro d z in ed u k ac ji karierow ej (za p rz e c z a to ew olucyjnej n a tu rz e tej koncepcji, rozw ijanej w form ie innow acji edukacyjnych już od p o c z ą tk u lat sześćdzie­ siątych X X w.). W 1974 r. U rz ą d ds. E dukacji USA określił w a ru n k i, u z n a ją c celow ość p rz e p ro w a d z e n ia g ru n to w n ej reform y ed ukacji, polegającej na w łączen iu w jej o b szar istotnych e lem en tó w o m aw ianej ed u k acji (K orcz, P ietrulew icz, 2 0 0 3 , s. 86).

A ktualnie „ed u k ację k a rie ro w ą ” (career education) definiuje się jako: „ogół dośw iad­ czeń, dzięki k tó ry m d a n a o so b a zdobyw a w iedzę i w łaściw y sto su n e k do w łasnej oso­ by i pracy o ra z u m ieję tn o ści p o zw alające jej na zidentyfikow anie, w ybór, p lan o w an ie i p rzygotow anie się do p racy o raz innych opcji życiowych, p o ten c jaln ie składających się n a k a rie rę ” (H oyt, 1 9 78; za: H err, C ram er, 2 0 0 1 , s. 56). P rzez to p o jęcie ro zu m ie się rów nież „wysiłek ukierunkow any na zm ianę akcentu w am erykańskim system ie edukacji o ra z d ziałan ia sp o łeczeń stw a m ające n a celu w sp arcie je d n o stk i w zdobyciu i w ykorzy­ stan iu p rz e z nią w iedzy, u m iejętn o ści i p o staw niezb ęd n y ch , aby p ra c a zaw odow a stała się zn ac ząc ą, p ro d u k ty w n ą i satysfakcjonującą częścią jej życia” (tam że, s. 56). N iekiedy te rm in te n stosow any bywał za m ien n ie z te rm in e m „ o rie n ta c ja k a rie ro w a ” ; używ ano go ró w n ież do „o p isan ia p ro c e su w łączania k oncepcji ro zw o ju kariery do tre ­

ści i m eto d p ro g ram o w y ch , dzięki k tó re m u p rzed m io ty ak ad em ick ie m ogą być p rzy ­ d atn e w p raktycznych z a g a d n ien iac h zw iązanych z p ra c ą lub p o z n a w a n ie m w łasnej o soby” (tam że, s. 58). N a d a jąc m u ró ż n e zn aczen ia, p o d k re śla n o p rz y tym p o trz e b ę system atycznego zajęcia się spraw am i wpływ ającym i n a zm ian ę w łaściw ych relacji p o ­ m iędzy n a u k ą a p ra c ą , w szczególności dotyczącym i p rzy g o to w an ia u czn ió w do z ro z u ­ m ienia zależn o ści p o m ię d zy określonym i opcjam i/m o żliw o ściam i edukacyjnym i a im­ plikacjam i w ynikającym i z nich p rz y w yborze i p rzy sto so w an iu się do p racy zaw odow ej (tam że, s. 58).

O g ó ln a k o n cep cja ed u k acji karierow ej obejm uje system atycznie p ro w a d z o n e i do­ b rze sk o o rd y n o w an e ze so b ą d ziałan ia w ram ach siedm iu p odstaw ow ych celów, o k re­ ślających istotę tego ro d z a ju edukacji. C elam i tym i (w ytyczonym i w 1987 r. p rz e z am e­ ry k ań sk ą K rajow ą Sieć L iderów E dukacji K arierow ej) są:

— u p o w sz e c h n ia n ie i w sp iera n ie p a rtn e rsk ie j w sp ó łp racy p o m ięd zy sek to re m p ry ­ w atnym , a system em ed ukacji,

— w yposażenie osó b w ogólne um iejętności zw iązane z zatru d n ia ln o śc ią/a d a p ta c y j- n o śc ią /p ro m o cy jn o ścią,

— u d zielen ie p o m o cy w zak resie ro z b u d z e n ia św iadom ości k ariero w ej, zdobycia um iejętn o ści p o sz u k iw a n ia i p o d e jm o w an ia decyzji (nabyw anie u m iejętn o ści p o szu k i­ w ania m ożliw ych ro z w ią z a ń p ro b le m ó w karierow ych i p o d e jm o w a n ia trafnych decy­ zji dotyczących kariery, n iezależn ie od w ieku),

— p rz e p ro w a d zen ie reform y edukacji polegającej na w p ro w ad zen iu ukieru n k o w an ia na p ro b le m k a rie ry w p ro g ra m a c h szkolnych,

— w ykształcenie św iad o m o ści, że p ra c a jest istotnym ele m e n te m stylu życia, — p o w iąz an ie n au k i z p ra c ą tak , aby m ożliw e było d okonyw anie lepszych w yborów w o b u tych d zied z in ach ,

— o g ra n iczan ie w pływ u u p rz e d z e ń i ste reo ty p ó w w celu o c h ro n y w o ln eg o w y b o ru kariery (H err, C ram er, 2 0 0 1 , s. 65).

E dukacja k a rie ro w a była p o czątk o w o w S tan ach Z je d n o czo n y ch w p ro w a d z o n a do szkół p odstaw ow ych i śred n ich . P o d o b n e k oncepcje realizo w an o n a stę p n ie w szkołach wyższych, bow iem tradycyjne usługi w zakresie po śred n ictw a (p la cem en t services) zosta­ ły ro z sz e rz o n e o d ziałan ia w sp ierające rozw ój kariery, w tym m .in. kursy p o d ejm o w a­ nia decyzji, se m in a ria n a te m a t p o szu k iw a n ia pracy, w a rsz ta ty p o św ię c o n e z n aczen iu specjalizacji naukow ej w przyszłej p racy zaw odow ej, w p ro w a d z e n ie specjalnych kom ­ p u terow ych system ów o rie n ta c ji zaw odow ej w szkołach w yższych, o p raco w an y ch spe­ cjalnie n a ró ż n e p o trz e b y stu d e n tó w (od now o przyjętych p o stu d e n tó w o statn ich lat) w zak resie ro zw o ju k a rie ry (tam że, s. 58).

E d u k acja k a rie ro w a je st zjaw iskiem , k tó reg o zasięg nie je st jedynie o g ran iczo n y do S tanów Z jednoczonych. Początki tego zjaw iska o bserw ow ać m o żn a było niem al rów no­

cześnie w różnych k ra ja c h 1, k tó re w kraczały w ta k ą fazę rozw oju sp o łeczn eg o , w któ­ rej zw iązek p o m ięd zy n a u k ą a p ra c ą p rzy b ierał now e i n iezależn e form y, a stw orzenie siły roboczej zdolnej do p o s tę p u indyw idualnego i w z ro stu n aro d o w ej p ro d u k ty w n o ­ ści zajm ow ały uw agę rząd zący ch w tych krajach. P o d o b n ie ja k w S tan ach Z je d n o c z o ­ nych, realizo w an o ta m koncepcje w łączania zag ad n ień zw iązanych z ro zw o jem k arie­ ry do p rz ed m io tó w szkolnych i akadem ickich, organizow ano zajęcia i kursy pośw ięcone p o d ejm o w an iu decyzji, tw o rz o n o ce n tra zasobów kariery, ro z sz e rz a n o k o n tak ty szkół ze społecznością lokalną, w sp ieran o inne m echanizm y zw iązane z p lan o w an iem kariery w szkołach, m in isterstw ach pracy lub innych instytucjach lokalnych (tam że, s. 59).

K oncepcje ed u k acji karierow ej były i są ró ż n e , zależą o n e b o w iem od polityki k ra­ ju, w aru n k ó w gosp o d arczy ch , tradycji kulturow ych, czy też ro z u m ie n ia pojęcia w olne­ go w yboru, o p a rte g o na rzetelnych inform acjach. W zw iązku z tym niem ożliw e jest bez­ p o śre d n ie p rz e n ie sie n ie k tó reg o ś z realizow anych m odeli do w a ru n k ó w in n eg o kraju, gdyż zach o d z i k o n ieczn o ść d o sto so w a n ia treści p ro g ra m ó w o rien tacji i ed u k acji k a rie ­ rowej do p o z io m u uprzem ysłow ienia, specjalizacji i zró żn ico w an ia zaw odow ego kon­ k retn eg o p ań stw a (tam że, s. 59).

Zw ażyw szy, że Stany Z je d n o c z o n e są w czołów ce krajów p o d w zg lęd em p rz e ło ż e ­ nia koncepcji ed ukacji karierow ej na prak ty czn e m odele działania, w a rto przybliżyć p o ­ kró tce w y p raco w an e n a tym te re n ie m odele tej edukacji, w tym: m o d el szkolny (m odel w szech stro n n ej ed u k acji kariero w ej), m odel b azujący n a d o św iad cze n iu lub z a tru d n ie ­ niu, m odel dom ow y o ra z m o d el w iejski (K orcz, Pietrulew icz, 2 0 0 3 , s. 88).

M odel szkolny (school-based m odel) m a n a celu ożyw ienie e d u k acji p o p rz e z w p ro ­ w ad zen ie do p ro g ra m u n a u c z a n ia od p rzed szk o la do szkoły śred n iej i dalszych z ad ań edukacji w zak resie plan o w an ia ka riery służących osiągnięciu p rz e z k ażd eg o z uczniów następujących re z u ltató w nauki: u k ształto w an ie wizji w łasnej osoby w kon tek ście sp o ­ łeczeństw a z o rien to w an eg o na p racę; pozytyw ne n astaw ien ie d o pracy, szkoły i społe­ czeństw a o ra z p o czu cie satysfakcji w ynikające z pom yślnych d o św iad czeń w tym za­ kresie; ufo rm o w an ie cech osobistych służących rozw ojow i kariery, tak ich jak: szacu n ek do sam ego siebie, w iarygodność, w ytrw ałość, inicjatyw a, zara d n o ść ; realistyczne zro ­ zu m ien ie z ależn o ści p o m ięd zy św iatem pracy a n au k ą ; u św iad o m ien ie w ielu m ożliw o­ ści rozw oju k a rie ry w św iecie pracy; m ożliw ości p o d jęcia z a tru d n ie n ia w e w łaściw ej specjalności zaw odow ej n a p o zio m ie gw arantującym efektyw ność p ra c y lub k o n ty n u ­ ację e d u k acji (lub je d n o i drugie) (H err, C ram er, 2 0 0 1 , s. 6 2 - 6 3 ; K orcz, P ietrulew icz, 2 0 0 3 , s. 88).

1 Australia, Wielka Brytania, Francja, Kanada, Holandia, kraje skandynawskie, kraje byłego Związku Radzieckiego, Hiszpania oraz Niemcy (wtedy jeszcze NRD i RFN) znajdowały się wśród krajów, które wpro­ wadziły pewne formy edukacji w zakresie planowania kariery już pod koniec lat sześćdziesiątych i na po­ czątku lat siedemdziesiątych (Herr, Cramer, 2001, s. 59).

Kolejny m odel, bazujący na dośw iadczeniu lub z atru d n ien iu (experience-based m odel lub em ployer-based m o d el) o p raco w an o w celu zasp o k o jen ia indyw idualnych p o trz e b w zakresie n au k i szerokiej rzeszy m łodych ludzi w w ieku od 13 do 18 lat, k tórzy p o trz e ­ bują zn ac ząc o innych opcji e d u k acji od ak tu aln ie im oferow anych. M odel ten trak tu je sp ołeczność lo k a ln ą jako sw oiste la b o ra to riu m naukow e, k tó re m o że zap ew n ić wiele różnych m ożliw ości pro w ad zen ia indywidualnych dośw iadczeń w świecie pracy zaw odo­ wej. W szczególności, uczniow ie objęci takim i pro g ram am i realizują indyw idualne p ro ­ jekty, łącząc n au k ę z p ra c ą zaw odow ą, odbyw ają staże zaw odow e lub te ż korzystają z innych jeszcze m ożliw ości oferow anych im w społeczności lokalnej, a zw łaszcza w ist­ niejących zak ła d a ch p racy (tam że, s. 63, s. 8 8 - 8 9 ) .

N astępny to m odel dom ow y (h o m e /c o m m u n ity -b a se d m odel), k tó ry o p a rty jest na społeczności lokalnej i o p raco w an y w celu zasp o k o jen ia indyw idualnych p o trz e b w za­ kresie rozw oju k a rie ry o só b dorosłych, w tym rów nież i tych, k tó rz y zain tereso w an i byli p o z o sta n ie m w d o m u , ja k też ko b iet rozw ażających m ożliw ość p o w ro tu n a rynek pracy p o o k resie zw iązanym z w ychow aniem dzieci. W m o d elu tym d o m p ełn i rolę tzw. cen tru m edukacyjnego w połączeniu z takim i elem entam i, jak edukacyjny program telewizyjny (dotyczy on pro b lem ó w zw iązanych z rozw ojem kariery, m a na celu stw orze­ nie u jego o d b io rcy m otyw acji do n au k i dla kariery, p rz e d sta w ie n ie inform acji o istnie­ jących m ożliw ościach tak ieg o rozw oju o ra z p rzeszk o len ie w zak resie pew nych um ie­ jętności zaw odow ych); system ed u k acji dom ow ej lub środow iskow ej (w ykorzystyw anie telew izji, rad ia, p ro g ra m ó w koresp o n d en cy jn y ch i p ak ietó w in stru k tażo w y ch ); a tak że zajęcia p o św ięco n e p lan o w a n iu k a rie ry w społeczności lokalnej, z a p ew n iające p o m o c w zak resie o rie n ta c ji i p o ra d n ic tw a karierow ego. M odel te n jest p ró b ą zw iększenia p raw d o p o d o b ie ń stw a z a tru d n ie n ia i m ożliw ości rozw oju zaw odow ego osó b dorosłych, k tó re zakończyły n au k ę w szkole (tam że, s. 63, s. 89).

O sta tn im o g ó ln o k rajo w y m m o d elem jest m o d el w iejski (rural/residential-based m odel), k tó ry zaw iera p ro g ra m pom ocow y dla całych ro d z in żyjących w społeczności wiejskiej, szczególnie dotkniętych patologiam i i bezrad n o ścią społeczną, u bóstw em eko­ nom icznym , chronicznym b ezro b o ciem , a tak że nieu m iejętn o ścią ra d z e n ia sobie z p ro ­ blem am i dotykającym i ro d z in ę. M odel te n zak ład a w sz e c h stro n n e oddziaływ anie na życie ro d zin n e p o p rz e z : zapew nienie nauki do p o zio m u szkoły średniej w łącznie, ofertę edukacji zaw odow ej i w z a k resie rozw oju kariery, szkolenia dla rodziców , p o m o c so­ cjalną i z d ro w o tn ą , zajęcia k u ltu ra ln e i rek reacy jn e. C elem tego je st uczynienie w szyst­ kich członków tych ro d zin sam ow ystarczalnym i finansow o i p raw id ło w o fu n k cjo n u ją­ cymi w spo łeczeń stw ie (tam że, s. 6 3 - 6 4 , s. 8 9 - 9 0 ) .

P rzed sta w io n e m o d ele niew ątpliw ie ch ara k tery zu je tro sk a o re z u lta ty k ształcen ia, zapew n ien ie w szystkim u c z n io m /stu d e n to m m ożliw ości system atycznej sam ooceny i planow ania rozw oju kariery. Ż a d en z powyższych m odeli nie jest uniw ersalny. Tym nie­ m niej, na p o d sta w ie p ro w a d z o n e j (od 1 0 -1 5 lat) ew aluacji ed u k acji k ariero w e j, m oż­ na określić n ajw ażn iejsze w sp ó ln e elem en ty tych m odeli, a w śró d nich to, iż:

— cechuje je w y raźn e i ciągłe w sp arcie adm inistracji;

— ich cele są u z n a n e za p rio ry teto w e p rz e z dany o k ręg szkolny, instytucję szkolnic­ tw a w yższego lub zak ład p racy (p o strzeg an e są jako isto ta m isji danej instytucji ukie­ ru n k o w an ej na osiągnięcie konk retn y ch zach o w ań p rz e z uczniów , stu d e n tó w lub p ra ­ cow ników );

— m ają ch a ra k te r planow y i integracyjny w danym środow isku; nie są przypadkow ym d o d atk iem lub d ziałan iem p o b o czn y m przydzielonym do z a k re su o b o w iązk ó w w ybra­ nej grupy specjalistów (p rzed staw iciele w szystkich g ru p k a d ry p ed ag o g iczn ej, p e rs o ­ nelu zakładu pracy oraz przedstaw iciele społeczności lokalnej zaangażow ani w działania w zakresie tej dziedziny e d u k acji b io rą udział w ich p la n o w an iu , ze sk u te c z n ą p o m o cą w ybranych g ru p doradczych);

— p rz e z n a cz o n e są o dpow iednie środki na system atyczne p lan o w an ie działań i przy­ gotow anie kadry, a p o n a d to o p ie ra się te procesy na z a ło żen iach teo rety czn y ch i p ra k ­ tycznych b a d a n ia c h zac h o w ań w p ro cesie rozw oju k ariery ta k , aby w łaściw ie uw zględ­ niony zo stał nie tylko p ro b le m „jak ” , ale i „d laczeg o ” realizow ać p ro g ra m y ed ukacji karierow ej;

— d o św iad czen ia p ra k ty cz n e (praktyki, zap la n o w an e w ycieczki, o b serw acja m iej­ sca pracy i inne) m ają n a celu ro z sz e rz en ie z a k re su w łączan ia e lem en tó w ed u k acji ka­ rierow ej do p ro g ra m ó w n au czan ia i w zm o cn ien ie ich oddziaływ ania. S połeczeństw o lokalne p o strz e g a n e jest jako wielkie la b o rato riu m naukow e, k tó reg o obow iązkiem jest p a rtn e rsk ie w sp ó łd ziała n ie ze szkołą w stw arza n iu n ajb ard ziej efektyw nych, d o stę p ­ nych m ożliw ości edukacyjnych i zaw odow ych (H err, C ram er, 2 0 0 1 , s. 6 6 - 6 7 ) .

W edług H oyta p ra c e dotyczące oceny tej dziedziny edukacji w ykazują, iż dzięki niej, o ile jej zało żen ia są w łaściw ie realizow ane, u c z n io w ie/stu d en ci m ają m ożliw ości naby­ cia um iejętności w pływ ających na p ra w d o p o d o b ień stw o z a tru d n ie n ia , ad a p ta c ję zaw o­ dow ą o ra z rozw ój k a rie ry (aw anse) o raz, co ró w n ież isto tn e, zw ięk sza się ich p o zio m osiągnięć szkolnych czy ak ad em ick ich (tam że, s. 65). Z o b serw acji Iw ony K orcz i Bo­ gusław a P ietrulew icza w ynika, że b ad an i prz e z nich studenci zgłaszali p rz e d e wszystkim za p o trz e b o w an ie na zdobycie u m iejętności dokonyw ania w y b o ró w k ariero w y ch w za­ kresie p lan o w an ia rozw oju kariery i p o szu k iw an ia z a tru d n ie n ia , a ta k ż e in n e p o trzeb y zw iązane z k a rie rą , k tó re dotyczyły: w iększej w iedzy o sw oim p o te n c ja le i z a in te re so ­ w aniach, z ro z u m ie n ia i identyfikacji celów w łasnej kariery, w iększej p ew n o ści o d n o ­ śnie osobistych p lan ó w k arierow ych, p o zn aw a n ia m ożliw ości ro zw o ju k ariery d o sto ­ sow anej do p o siad a n y ch z d o ln o ści o ra z nabycia u m iejętn o ści zw iązanych z p ro cesam i globalizacji i czynnego u d ziału w zajęciach przygotow ujących d o k a rie ry w w ym iarze eu ro p ejsk im (2 0 0 3 , s. 1 0 1 -1 0 2 ). S tąd też m o żn a założyć, że ed u k acja k ariero w a (osią­ ganie jej celów) b ęd z ie sk u tec zn a i efektyw na przy w sp o m ag a n iu o ddziaływ aniem w aż­ nych dla je d n o stk i czynników z p rz e strz e n i społecznej jej ro zw o ju życiow ego, a szcze­ gólnie rozw oju zaw odow ego (tam że, s. 95).

Przybliżając p ro b lem a ty k ę edukacji na rzecz karie ry zaw odow ej, m o żn a stw ierdzić, że głów nym jej za d a n ie m je st d o sta rc z a n ie w iedzy m ającej n a celu:

— d o sta rc z a n ie inform acji na te m a t tzw. ścieżek kariery;

— k ształto w an ie pozytyw nych n astaw ień w obec nauki, p racy i k ariery ;

— u p o w szech n ia n ie ró żn o ro d n y c h w zorców życia (p o m ag an ie w p rz e k ra c z a n iu gra­ nic stereotypow ych w yborów );

— u św iad am ian ie ró ż n o ro d n o śc i form sp ęd zan ia w olnego czasu;

— u św iadam ianie i p o m o c w zaakceptow aniu różnic indyw idualnych (talentów , m oż­ liwości);

— u czen ie elastycznego ra d z e n ia sobie ze zm ian am i (ró ż n o ro d n o ść d ró g realizacji celu, elastyczność celów, ra d zen ie sobie z nagłymi zm ianam i);

— k szta łto w a n ie /ro zw ijan ie u m iejętności b a d a n ia i ro z u m ie n ia lokalnych i k rajo ­ wych p o trz e b , tre n d ó w i m ożliw ości edukacyjnych i z atru d n ien io w y ch ;

— d o sta rc z a n ie inform acji na te m a t p rz e k sz ta łce ń i w ym agań w sp ó łczesn eg o rynku pracy (zm iany zw iązane z globalizacją, ko n k u ren cją, p o stęp em naukow o-technicznym );

— d o sta rc z a n ie inform acji dotyczących p rz e d sięb io rczo ści i m ałego b iz n e su (G w is, Serw is P o rad n i Psychologiczno-Pedagogicznej w K o n stan ty n o w ie Ł ódzkim ).

R o zp atru jąc zag ad n ien ia zw iązane z edukacją k ariero w ą w Polsce, należy zauw ażyć, że rozw ój tego ro d z a ju ed u k acji w naszym k raju ciągle je st niew ystarczający. N adal jeszcze s tru k tu ra polskiego system u ed ukacji zan ied b u je p o d staw o w e p o trz e b y e d u k a­ cyjne dużych g ru p naszego społeczeństw a. A kcentują to m .in. I. K orcz i B. Pietrulew icz, pisząc, iż n ie d o sta tk i te dotyczą ad ap tacji społeczno-zaw odow ej, „a co d o p ie ro m ów ić o p o ż ą d a n e j k reacji k arier, pojm ow anych jako n ow oczesne w zo ry życia i u św iad o m ie­ niu sobie ich socjalizacji. P anuje głęboki rozziew pom iędzy tym , czego uczy się w szko­ łach, a tym co jest w ym agane od m łodych ad ep tó w życia p o ich u k o ń c z e n iu ” (2 0 0 3 , s. 9 0 - 9 1 ) .

D ziś nie k w estionuje się z oczyw istych w zględów za ło żen ia, że rozw ój człow ieka trw a p rz e z całe życie, a o d zw iercied len iem tego fak tu jest re a lizo w an a p rz e z niego k a­ riera życiow a, k tó rej istotny elem en t stanow i k a rie ra zaw odow a. W zw iązk u z pow yż­ szym należy stw ierdzić, że ed u k acja z myślą o k arie rz e zaw odow ej niew ątpliw ie pow in­ na znaleźć w łaściw e m iejsce w naszym system ie edukacyjnym i to na każdym szczeblu kształcenia. W tym kontekście zasad n e wydaje się usytuow anie kariery zaw odow ej w ca- łożyciowym ro zw o ju zaw odow ym człow ieka (Z. W iatrow ski, 2 0 0 6 ).

Bibliografia

C z a rn e c k i K., Profesjologia ja k o w yodrębniająca się d zied zin a w ie d zy i b a d a ń n a u k o w y c h o za ­

G w is G ., P la n o w a n ie ka riery zaw odow ej: w arsztat pracy z u c zn ie m , S erw is P o ra d n i P sycholo­ g iczn o -P ed ag o g iczn ej w K o n sta n ty n o w ie Ł ó d zk im — h ttp ://w w w .p p p k o n s t.w e b d .p l/m a te - ria ly /p o ra d n ic tw o /p la n o w a n ie .p d f

H e rr E.L., C ra m e r S .H ., P la n o w a n ie kariery zaw odow ej, „Z eszyty in fo rm ac y jn o -m eto d y czn e d o ­ rad cy z a w o d o w e g o ” , n r 15, K rajow y U rz ą d Pracy, W a rsz a w a 2 0 0 1 .

Jaskot K., Ś w ia d o m o ść in d yw id u a ln eg o rozw oju stu d e n tó w w trakcie stu d ió w , S zczecin 1994. K o p aliń sk i W ., S ło w n ik w yra zó w obcych i zw ro tó w o b co języczn ych z a lm a n a c h e m , W arszaw a

2 0 0 0

.

K orcz I., P ietru lew icz B., Kariera za w o d o w a , Z ie lo n a G ó ra 2 0 0 3 .

K ubiak-Szym borska E., M łodzież akadem icka czasu „zaw ieszenia”: o potrzebie w spom agania/w spie­

rania w ych o w a w czeg o w to k u stu d ió w , „ P ed ag o g ik a Szkoły W y ższej” , n r 2 6 - 2 7 , S z c z e c in -

W arszaw a 2 0 0 5 .

Репс J., L e k s y k o n b izn esu , W a rszaw a 1997.

S u c h a r M ., Kariera i ro zw ó j za w o d o w y , G d a ń s k 2 0 0 3 .

W ate rs M ., S ło w n ik ro zw o ju osobistego — pojęcia i teorie sa m o d o sk o n a le n ia , W a rsz a w a 1999. W iatro w sk i Z ., D zia ła ln o ść z a w o d o z n a w c z a w k o n tek ście rozw oju za w o d o w eg o czło w ieka , „ P ro ­

blem y P ro fesjo lo g ii” , n r 1, Z ie lo n a G ó ra 2 0 0 5 .

W iatro w sk i Z ., R o zw ó j za w o d o w y , [w:] E n cyklo p ed ia pedagogiczna X X I w ie k u , t. V, W arszaw a 2 0 0 6 .

W o jtasik B., R e fle k sy jn e k o n stru o w a n ie kariery życiow ej w p o n o w o c z e sn e j co d zien n o ści, „Teraź- n iejszo ść-C zło w iek -E d u k acja” , n r specjalny, W ro cław 2 0 0 3 .