nr 52 52 Prognozowanie censurowców rolnychna podstawie zależnościprzyczynowychnr

Pełen tekst

(1)Prognozowanie cen surowców rolnych na podstawie zależności przyczynowych nr. 52 2012.

(2) Prognozowanie cen surowców rolnych na podstawie zależności przyczynowych.

(3)

(4) Prognozowanie cen surowców rolnych na podstawie zależności przyczynowych. Autorzy: dr inż. Mariusz Hamulczuk dr hab. Stanisław Gędek, prof. nadzw. PRz mgr Cezary Klimkowski dr hab. Stanisław Stańko, prof. nadzw. SGGW, IERiGŻ-PIB.

(5) Dr hab. Stanisaw Gdek jest pracownikiem Politechniki Rzeszowskiej Pozostali Autorzy s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Zastosowanie modelowania ekonomicznego w analizie przesanek konkurencyjnego rozwoju sektora rolno-ywnociowego w zadaniu System prognostyczny sucy podnoszeniu konkurencyjnoci sektora rolno-ywnociowego. Celem opracowania byo przedstawienie metod i uwarunkowa prognozowania cen surowców rolnych na podstawie zalenoci przyczynowych.. Recenzenci prof. dr hab. Bolesaw Borkowski, SGGW dr in. Janusz Majewski, SGGW. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-246-7. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. wi tokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spistreci Wstp ........................................................................................................................................ 7 1. Mechanizmy ekonomiczne ksztatowania cen surowców rolnych ...................11 1.1. Uwarunkowania popytowe ....................................................................... 11 1.2. Uwarunkowania podaowe ....................................................................... 18 1.3. Ceny krajowe a ceny wiatowe................................................................. 22 1.4. Polityka ekonomiczna a ceny surowców rolnych..................................... 27 1.5. Interakcje midzyrynkowe ........................................................................ 34 2. Modele analizy i krótkookresowego prognozowania cen na podstawie zalenoci przyczynowych .........................................................................................39 2.1. Modele statyczne a modele dynamiczne .................................................. 39 2.1.1. Model statyczny – model regresji wielorakiej ................................... 40 2.1.2. Modele dynamiczne – model ADL .................................................... 46 2.2. Procesy stochastyczne i testowanie ich waciwoci ................................ 48 2.2.1. Badanie stacjonarnoci ....................................................................... 49 2.2.2. Zalenoci dugookresowe ................................................................. 51 2.2.3. Przyczynowo ................................................................................... 54 2.3. Modele dynamiczne – modele VAR i VECM .......................................... 56 2.3.1. Konstrukcja modeli VAR i VECM .................................................... 56 2.3.2. Egzogeniczno i wnioskowanie ........................................................ 59 3. Modele równowagi czstkowej sektora rolnego .....................................................63 3.1. Istota modeli równowagi czstkowej........................................................ 63 3.2. Model AGLINK-COSIMO ....................................................................... 67 3.3. Model FAPRI ............................................................................................ 73 3.4. Model AGMEMOD .................................................................................. 77 4. Prawidowoci w ksztatowaniu si miesicznych cen produktów rolnych.....83 4.1. Waciwoci szeregów czasowych ........................................................... 83 4.1.1. Makroekonomiczne determinanty zmian cen surowców rolnych...... 84 4.1.2. wiatowe ceny surowców rolnych ..................................................... 87 4.1.3. Ceny surowców rolnych w Polsce ..................................................... 90 4.2. Testowanie przyczynowoci w sensie Grangera ...................................... 93 4.3. Testowanie wystpowania zalenoci dugookresowych ......................... 99 5. Krótkookresowe prognozy cen surowców rolnych z modeli przyczynowych (VAR i VECM) .......................................................................................................... 105 5.1. Koncepcja prognozowania cen surowców rolnych ................................ 105 5.2. Prognozy zmiennych makroekonomicznych .......................................... 108 5.3. Prognozy cen wiatowych surowców rolnych........................................ 112.

(7) 5.4. Modele cen skupu surowców rolnych w Polsce oparte na powizaniach z cenami wiatowymi ..................................................... 116 5.4.1. Model cen skupu pszenicy i yta w Polsce ...................................... 116 5.4.2. Model cen skupu pszenicy, yta i kukurydzy w Polsce ................... 118 5.4.3. Model cen skupu surowców pochodzenia zwierzcego w Polsce ... 120 5.5. Modele cen surowców rolnych w Polsce oparte na zalenociach midzyrynkowych w kraju .................................................................... 123 5.5.1. Model cen skupu pszenicy, yta oraz ywca wieprzowego i drobiowego w Polsce .................................................................... 123 5.5.2. Model cen skupu ywca i mleka w Polsce........................................ 125 6. Projekcje wiatowych cen surowców rolnych z modeli równowagi czstkowej – ocena ex post ..................................................................................... 129 6.1. Ksztatowanie si cen surowców rolnych w latach 2004-2011 .............. 131 6.2. Projekcje cen produktów rolinnych ...................................................... 137 6.3. Projekcje cen misa ................................................................................ 144 6.4. Projekcje cen artykuów mleczarskich ................................................... 150 6.5. Trafno projekcji dugookresowych – uwagi ko cowe ........................ 155 7. Przykady prognozowania dugookresowego cen skupu surowców rolnych w Polsce ........................................................................................................ 161 7.1. Kwestie estymacji, kalibracji i zaoe .................................................. 161 7.2. Przykady prognoz uzyskanych z wykorzystaniem prostych modeli ..... 166 7.2.1. Modele i prognozy cen skupu zbó w Polsce .................................. 167 7.2.2. Modele i prognozy cen skupu ywca w Polsce ................................ 170 7.2.3. Modele i prognozy cen produktów mlecznych i cen skupu mleka .. 174 7.3. Prognozy cen na podstawie modelu AGMEMOD ................................. 180 7.3.1. Prognozy cen zbó............................................................................ 180 7.3.2. Prognozy cen misa .......................................................................... 182 7.3.3. Prognozy cen produktów mlecznych i cen skupu mleka ................. 183 Podsumowanie .................................................................................................................. 185 Literatura ............................................................................................................................ 191.

(8) Wstp Prognozowanie zjawisk gospodarczych stanowi jeden ze sposobów sucy minimalizacji ryzyka towarzyszcego dziaalnoci gospodarczej. Std te czsto podkrela si mikroekonomiczny charakter prognoz i zwizany z tym fakt, e prognozowanie jest sposobem zdobywania przewagi konkurencyjnej nad innym uczestnikami rynku. Kady uczestnik rynku ma wasne oczekiwania co do przyszoci, podejmuje dziaania majce na celu wykorzystanie szans rynkowych ryzykujc przy tym swoim kapitaem. Prognozami i symulacjami zainteresowane s równie instytucje rzdowe tym bardziej, im wiksze s moliwoci ingerencji w rynek. Jednak z uwagi na moliwo wywierania wpywu na rynek rzadko takie prognozy s publikowane. Jeeli nawet, to wówczas okrela si je mianem projekcji. Podstaw do przewidywa stanowi wiedza o naturze danych zjawisk, ich wzajemnych powizaniach oraz mechanizmach i czynnikach je ksztatujcych. Do zbudowania prognozy niezbdna jest poprawnie przeprowadzona diagnoza rzeczywistoci, czyli stwierdzenie przeszego oraz tera niejszego stanu prognozowanych zjawisk, istniejcych wspózalenoci i sprze , ogranicze oraz kierunków oddziaywania czynników wewntrznych i zewntrznych. Pozwala to okreli czynniki ksztatujce prognozowane zjawisko i na ich podstawie dokona szacunku przyszoci. Dowiadczenie pokazuje, e w poznaniu rzeczywistoci oraz przy prognozowaniu przyszoci w sektorze rolno-ywnociowym relatywnie rzadko wykorzystuje si aparat statystyczno-ekonometryczny. Wikszo analiz i prognoz dotyczcych tego sektora bazuje na dowiadczeniu ekspertów. Nie twierdzimy, e stosowana metodyka jest nieadekwatna, a efekty s zej jakoci. Problem w tym, e nie wiadomo do ko ca, jakie przesanki i zaoenia le u podstaw formuowanych wniosków. Zatem subiektywne opinie warto uzupenia wiedz o pewnych obiektywnych prawidowociach. Celem prowadzonych bada jest stworzenie przesanek metodycznych do wykorzystywania metod ilociowych w prognozowaniu na rynkach rolnych. Badania prowadzone s w IERIG -PIB w ramach Programu Wieloletniego 2011-2014, w zadaniu „System prognostyczny sucy podnoszeniu konkurencyjnoci sektora rolno-ywnociowego”. Niniejsze opracowanie stanowi uzupenienie bada przeprowadzonych w roku 2011 i zaprezentowanych w opracowaniu „Prognozowanie cen surowców rolnych z wykorzystaniem modeli szeregów czasowych”. Mówic o metodach szeregów czasowych mamy na myli te,. 7.

(9) w przypadku których nie wykorzystujemy adnych dodatkowych informacji, np. modele ARIMA. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie moliwoci krótkoi dugookresowego prognozowania cen surowców rolnych z wykorzystaniem wiedzy o powizaniach z innymi zjawiskami w systemie gospodarczym. Z jednej strony chodzi tutaj o metody identyfikacji najbardziej istotnych czynników determinujcych poziom cen rolnych i ich zmiany. Z drugiej strony, o przedstawienie metod umoliwiajcych ekstrapolacj tych prawidowoci w przyszo. Efektem bada powinno by poszerzenie wiedzy przez analityków pracujcych w IERIG -PIB (i nie tylko) przy tworzeniu raportów rynkowych, w których wan rol odgrywaj prognozy. Niemniej jest to wiedza, która dziki upowszechnieniu moe by wykorzystywana przez wszystkich uczestników rynku (producenci rolni, przetwórcy, handlowcy), analityków rynkowych, doradców itp. Opracowanie obejmuje siedem rozdziaów i zako czone jest podsumowaniem. W pierwszym rozdziale przedstawiono teoretyczne przesanki ksztatowania si cen surowców rolnych. Opisano uwarunkowania popytowe, specyfik sektorow poday surowców rolnych, rol rynków wiatowych, wpyw polityki ekonomicznej na poziom cen oraz charakter powiza midzy waniejszymi rynkami rolnymi. W rozdziale drugim omówiono metodyczne aspekty analizy i prognozowania krótkookresowych zmian cen. Przedstawiono podstawow specyfik modeli statycznych i dynamicznych, metody testowania waciwoci procesów stochastycznych oraz modele wektorowej autoregresji oraz wektorowe modele korekty bdem. Rozdzia trzeci zawiera opis modeli równowagi czstkowej, które stanowi mog podstaw prognozowania i symulacji sektora rolnego. Przedstawiono w nim teoretyczne fundamenty modeli równowagi, wady i zalety tych modeli oraz ich struktur. Szczegóowo omówiono trzy modele równowagi czstkowej, znajdujce praktyczne zastosowanie w modelowaniu sektora rolnego: model AGLINK-COSIMO, model FAPRI oraz model AGMEMOD. Rozdzia czwarty obejmuje empiryczn analiz ksztatowania si miesicznych szeregów czasowych wybranych zmiennych makroekonomicznych oraz cen surowców rolnych w wiecie i w Polsce w latach 1996-2012. Przeprowadzone badania obejmuj analiz takich waciwoci szeregów czasowych, jak: struktura szeregów czasowych, ocena stacjonarnoci, kointegracji i przyczynowoci.. 8.

(10) W rozdziale pitym zawarto wybrane moliwoci aplikacji metod ilociowych do krótkookresowego prognozowania cen w Polsce. Metodyka prognozowania oparta bya na modelach VAR i VECM, które poprzez zmienne egzogeniczne poczono w pewien system, umoliwiajcy równoczesne prognozowanie cen surowców rolnych w Polsce i na wiecie. W rozdziale szóstym przedstawiono ocen ex post projekcji wiatowych cen surowców rolnych. Przedstawiono projekcje z modelu równowagi czstkowej AGLINK-COSIMO oraz modele FAPRI z lat 2004-2010 waniejszych produktów rolinnych, misa i produktów mlecznych. Oceniajc zgodno formuowanych projekcji z pó niejszym stanem faktycznym próbowano znale przyczyny wpywajce na rozbienoci midzy nimi. Ostatni rozdzia pracy przedstawia przykady rozwiza metodycznych umoliwiajcych prognozowanie dugookresowe cen w kraju na podstawie projekcji wiatowych. Najpierw zaprezentowano proste modele regresji dla wybranych surowców rolnych, w których rednie roczne cen w Polsce s funkcj cen wiatowych i kursów walutowych. Nastpnie przedstawiono projekcje cen otrzymane z wykorzystaniem modelu równowagi czstkowej AGMEMOD. Na ko cu opracowania zawarto podsumowanie, w którym przestawiono najwaniejsze wnioski bdce rezultatem prowadzonych bada . Autorzy skadaj serdeczne podzikowania recenzentom opracowania, w osobach Panów Prof. dr. hab. Bolesawa Borkowskiego i dr. in. Janusza Majewskiego, za cenne uwagi i sugestie, jakie byli skoni zgosi do pierwotnej wersji tekstu.. 9.

(11)

(12) 1.Mechanizmyekonomiczneksztatowaniacen surowcówrolnych Prognozowanie cen surowców rolnych wydaje si by niemoliwe bez znajomoci najwaniejszych mechanizmów ekonomicznych. Zwaszcza w warunkach znacznej regulacji rynków rolnych i wielokierunkowych powiza rynkowych, z którymi mamy do czynienia w gospodarce rolno-ywnociowej. Rolnictwo i rynek surowców rolnych podlega uniwersalnym prawom gospodarki rynkowej, ale charakteryzuje si pewnymi specyficznymi cechami, które powoduj pewne odmienne zachowania rynkowe w porównaniu do rynków artykuów przemysowych czy usug, a w szczególnoci wiksz zmiennoci cen ni na rynkach innych produktów [Heijman i in. 1997]. Poniej postaramy si przybliy gówne uwarunkowania zachowa cenowych w gospodarce rolno-ywnociowej. Mona uzna, e ksztatowanie si cen surowców rolnych jest wynikiem: x dziaania prawa popytu i poday, x biologiczno-technicznego charakteru produkcji rolnej (strona podaowa), x poredniego powizania rynków z konsumentem (strona popytowa), x powiza midzyrynkowych, x powizania z cenami wiatowymi, x oddziaywania czynników makroekonomicznych, wane s tu róne rodki polityki ekonomicznej, gównie polityki rolnej i handlowej. Niezalenie od rynku, najwaniejsz regu, jaka ksztatuje poziom cen jest prawo popytu i poday. Zgodnie z nim cena jest wypadkow popytu rynkowego i poday rynkowej na dane dobro. W okresach, kiedy mamy do czynienia z niezaspokojonym w peni popytem, ceny wzrastaj, za w okresach nadwyek produkcji (poday) mamy do czynienia z obnieniem si cen. Ceny w takim ukadzie peni funkcj regulatora procesów rynkowych. Prawo to ma charakter uniwersalny. Natomiast, co jest rzecz naturaln, moe by zakócane lub osabiane przez czynniki o charakterze instytucjonalnym. 1.1. Uwarunkowania popytowe Analizujc stron popytow, naley pamita, e popyt na surowce rolnicze ma charakter poredni. To znaczy, e jest on funkcj popytu na ywno i produkty nieywnociowe rozpatrywan na poziomie konsumenta [por. np. Rembisz 2007; Tomek, Robinson 2001]. Popyt na produkty rolnicze najczciej rozpatruje si z punktu widzenia caego sektora. Na tym poziomie popyt na pro11.

(13) dukty rolnicze stanowi pewn agregatow wielko wynikajc z indywidualnych bardzo rónych zapotrzebowa na surowce rolnicze. W innym ujciu popyt mona rozpatrywa w postaci bardziej zdezagregowanej, to jest na towary o okrelonej wartoci uytkowej (np. popyt na ziarno pszenicy do produkcji pasz, ziarno wykorzystywane w mynarstwie do produkcji rónych mk gatunkowych, czy do produkcji syropów glukozowych, a take produkcji makaronów itp.). Zmiany popytu wzgldem czynników go determinujcych s zrónicowane zalenie od czynników ksztatujcych popyt, a te z kolei s zrónicowane w zalenoci od kierunku przeznaczania surowca rolniczego (rys. 1.1.1). Wedug niego popyt krajowy to suma zuycia krajowego, poday przeznaczonej na magazynowanie i eksport (nie brano pod uwag strat). Rozrónienie poszczególnych skadowych popytu na surowce rolnicze jest wane z punktu widzenia czynników ksztatujcych jego zmiany. Te róne skadowe zapotrzebowania na surowce rolnicze powoduj, e czynniki ksztatujce zmiany popytu s bardzo zrónicowane. Rysunek 1.1.1. Czci skadowe popytu na surowiec rolniczy w kraju Zuycie krajowe. Magazynowanie. Eksport. P. P. P. +. Q. Popyt P. +. =. Q. Q. Q. P – cena, Q – ilo. ródo: opracowanie na podstawie Ferris 2005, s. 9.. W przypadku surowców rolnych najwikszy udzia w popycie ma zuycie krajowe. Naley przy tym pamita, e wspóczenie wikszo produktów wytworzonych w rolnictwie nie suy do bezporedniego zaspokajania potrzeb konsumenta, lecz ma przeznaczenie porednie. Istniej przy tym róne, niekoniecznie ywnociowe, kierunki rozdysponowania produkcji rolniczej. Podstawowym elementem skadowym tego popytu jest zapotrzebowanie na surowce rolnicze do produkcji artykuów konsumpcyjnych (na przykad na ziarna zbó do produkcji pieczywa, makaronu, patków, herbatników), a take zapotrzebowanie na surowce rolinne do produkcji rónych produktów spoywczych pochodzenia zwierzcego (np. do produkcji pasz niezbdnych w chowie zwierzt). 12.

(14) Równie wtedy, gdy wytworzony produkt nie ulega przetworzeniu, konsumenci nabywaj dobra finalne (np. ziemniaki, wiee warzywa) najczciej w handlu detalicznym. Znikoma cz produktów ywnociowych jest pozyskiwana bezporednio z gospodarstwa lub dziaki. Wraz z rozwojem gospodarczym coraz wicej produktów rolniczych stanowi wany surowiec w przetwórstwie przemysowym (np. wykorzystanie ziarna w przemyle spirytusowym, sodowniczym, skrobiowym, ziemniaków do produkcji krochmalu i produktów pochodnych). Ich produkty mog by wykorzystane do produkcji artykuów spoywczych lub by wykorzystane na inne cele (np. etanol jako dodatek do benzyn, dekstryny, kleje i inne preparaty techniczne zuywane w przemyle wókienniczym, papierniczym, hutnictwie). Popyt moe take pochodzi od podmiotów handlowych. Cz przedsibiorców moe zwiksza popyt magazynujc towary, przewidujc w przyszoci wzrost cen. Tego rodzaju popyt opiera si na antycypacji przyszych warunków, wpywajc na biece ceny towaru. Std wan rol w ksztatowaniu popytu w krótkich okresach peni take oczekiwania o moliwym kierunku zmian cen w przyszoci. Wpyw tych przewidywa ma wpyw na popyt. Tak zwana „gra na zwyk” lub „znik” powoduje, e przy przewidywaniach wzrostu cen w przyszoci handlowcy mog wicej kupowa ni dotychczas, co kreuje popyt, a przy przewidywaniach spadku cen w przyszoci mog ogranicza zakupy. W wyniku tego zmienno popytu na ten kierunek wykorzystania surowca jest wiksza ni w przypadku zapotrzebowania na surowce do produkcji artykuów spoywczych. Popyt na surowiec w kraju kreuje take zapotrzebowanie eksportowe. W warunkach swobodnych obrotów handlowych popyt na towary krajowe zaley take od relacji popytowo-podaowych (oraz cen) na rynkach zagranicznych. Niskie ceny krajowe stwarzaj szanse wzrostu popytu i eksport towaru. Odwrotna sytuacja moe zachca do importu. Determinuje to sytuacj rynkow w krótkich okresach. Oznacza to, e na popyt krajowy wpywa bdzie take sytuacja popytowo-podaowa i poziom cen w innych krajach. Do czynników determinujcych obroty handlowe (np. wzrost popytu eksportowego lub jego obnienie) nalee bd take kierunki zmian kursów walutowych. Osabienie zotówki moe skania przedsibiorców do wywozu surowca na rynki zagraniczne. Powoduje to zwikszenie popytu eksportowego na surowiec krajowy. Z kolei umocnienie zotówki moe zachca do przywozu ta szego surowca z zagranicy. Ogólnie mona zaoy, e agregatowy popyt na surowiec rolniczy na poziomie konsumentów w kraju (Qk) mog determinowa nastpujce czynniki:. 13.

(15) cena danego dobra (Pi), ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych (Ps), dochody ludnoci (Dl), podzia dochodów (Ds), liczba ludnoci (Ll), struktura demograficzna ludnoci (Ls), gusty, preferencje (Gi) itp. Na podstawie takich zaoe mona zapisa, e popyt na poziomie konsumenta jest funkcj tych czynników [Ritson 1977; Tracy 1997; Ferris 2005, s. 22]: Qk = f(Pi/Ps, Dl, Ds, Ll, Ls, Gi). (1.1) Dynamika zmian cen i proces dostosowa popytowo-podaowych uwarunkowane s ksztatem i nachyleniem krzywych popytu i poday. Ma to odzwierciedlenie w tzw. cenowych elastycznociach popytu i poday. Mierz one reakcj popytu (poday) na zmian cen. Elastyczno cenowa zaley zarówno od nachylenia krzywej, jak i miejsca na tej krzywej. Elastycznoci moemy mierzy zarówno w danym punkcie, jak i posugujc si wska nikami o charakterze ukowym. Matematyczn posta elastycznoci cenowej popytu ( E D ) wyrazi mona w postaci nastpujcych formu [Tomek, Robinson 2001]: ED. 'QD QD 'P P. 'QD P , * 'P QD. (1.2). gdzie: QD – popyt,. 'QD – zmiana popytu, P – cena towaru,. 'P – zmiana ceny. Zwizek pomidzy cen a popytem na ywno, okrelany elastycznoci cenow popytu, jest w krajach rozwinitych gospodarczo niski. Zaley on od rodzaju dobra, jego roli w zaspokajaniu potrzeb, stopnia przetworzenia itp. Na ogó wraz ze wzrostem stopnia przetworzenia, elastyczno cenowa wzrasta. Na przykad popyt na mleko surowe jest mniej elastyczny od popytu na sery czy jogurt. Podobnie elastyczno cenowa popytu róni si od poziomu ogniwa a cucha marketingowego, na którym jest obliczana. Inna jest na poziomie „bramy gospodarstwa”, zakadu przetwórczego czy handlu detalicznego. Znajomo cenowej elastycznoci popytu jest wanym parametrem, który jest pomocny przy przewidywaniu przyszego popytu. Brak jednak dotychczas w Polsce wyników bada okrelajcych elastycznoci cenowe popytu na poziomie rónych ogniw a cucha marketingowego. Najczciej badania cenowej elastycznoci popytu dotycz ywnoci, ostatniego ogniwa a cucha marketingowego. Na ogó produkty, które trudno jest zastpi innymi w konsumpcji, charakteryzuj si nisk elastycznoci cenow popytu. Bardziej elastyczny ze 14.

(16) wzgldu na zmiany cen jest popyt na te produkty, które posiadaj bliskie substytuty (np. zastpowalno jednych owoców innymi lub jednych warzyw innymi). Uwzgldniajc komponenty popytu na towar rolniczy i ich róne elastycznoci wzgldem cen, popyt na produkt w kraju moe by relatywnie elastyczny wzgldem cen, pomimo i popyt obejmujcy zuycie w kraju jest nieelastyczny. Wane znaczenie w prognozowaniu cen na surowce rolnicze ma znajomo dochodowej elastycznoci popytu. Podstawowe znaczenie maj tu prawidowoci wynikajce z prawa Engla. Analiza zmian dochodów i popytu na ywno pozwala wyodrbni pewne prawidowoci, które sformuowa Engel w postaci praw [Heijman i in. 1997, Ritson 1997]. Po osigniciu okrelonego poziomu wyywienia (okrelonej diety) dodatkowe iloci ywnoci maj coraz mniejsz uyteczno. Z tego powodu z przyrostu dochodów ludnoci na ywno przeznacza si coraz mniej. Nawet wtedy, gdy cz przyrostu dochodów wydaje si na ywno, to dotyczy to nie tyle przyrostu jej iloci, ale wzrostu zapotrzebowania na ywno lepiej przygotowan, bardziej przetworzon, posiadajc inne wartoci uytkowe. Dodatkowy popyt na ywno mao przetworzon jest tylko znikom czci caoci. Czasami nawet wzrost dochodów oznacza moe spadek popytu na te dobra. Przykadowo, PKB/osob skorelowany jest ujemnie z konsumpcj ziemniaków [Heijman i in. 1997]. Klasycznym takim produktem rolniczym s zboa suce do produkcji przetworów. W ksztatowaniu si tendencji w spoyciu produktów zboowych wystpuj okrelone prawidowoci wynikajce z poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego. Wraz ze wzrostem PKB/osob ronie konsumpcja przetworów zboowych osigajc pewien puap przy poziomie PKB okoo 5 tys. USD/osob. Dalsze zwikszenie dochodu skorelowane jest ze zmniejszeniem konsumpcji przetworów zboowych. Taki kierunek zmian rozwija si do okoo 15 tys. USD/osob. Powyej tego poziomu nastpuje stabilizacja konsumpcji tych produktów. W Polsce spoycie przetworów zboowych w przeliczeniu na osob wynosio: w 1950 r. ponad 166 kg, w 1960 – 145 kg, w 1980 – 127 kg, w 1989 r. 117 kg [Kramer 1993], a w 2010 r. – 110,5 kg [Popyt na ywno 2011, s. 25]. Polska osigna taki poziom PKB/osob, e w najbliszych latach moliwa jest stabilizacja spoycia produktów zboowych w przeliczeniu na osob. Globalny popyt na te produkty uzaleniony bdzie od stopy przyrostu naturalnego. Zmniejszenie liczby ludnoci oznacza bdzie obnienie popytu na zboa niezbdne do produkcji artykuów spoywczych. Z dotychczasowych wyników bada wynika, e wraz ze wzrostem dochodów ludnoci nastpuj zmiany w poziomie i strukturze popytu na ywno. Dla krajów rozwinitych gospodarczo elastyczno dochodowa zagregowanego popytu na ywno zawiera si w przedziale 0,1-0,3 [Heijmann i in. 1997, 15.

(17) s. 139]. Cenowa i dochodowa elastyczno popytu na wiele produktów spoywczych (najczciej s to podstawowe produkty) w krótkich okresach jest niska [Ritson 1977, Kramer 1993, Ferris 2005, wietlik 2008]. W duszych okresach ze wzrostem dochodów moe by ona nawet ujemna [Ritson 1977, Ferris 2005]. Ogólnie popyt na cenniejsze dobra ywnociowe jest bardziej elastyczny ni na ywno standardow. W teorii popytu wane jest rozrónienie midzy zmianami iloci dobra bdcego przedmiotem popytu a ogólnym popytem (chodzi tu o rozrónienie midzy zmianami wzdu krzywej popytu a jej przesuniciami w prawo lub w lewo) [Tomek, Robinson 2001]. Jest to take zwizane z analiz popytu i cen w krótkim i dugim okresie. Jedn z gównych cech powodujcych, e rolnictwo traktuje si w inny sposób ni wikszo sektorów gospodarki jest fakt, e podstawowym rodkiem produkcji jest ziemia. Jej cechy powoduj, e charakteryzuje si ona okrelon jakoci i cakowit nieprzenonoci. Zrónicowanie jakoci ziemi powoduje, e nie wszystkie roliny mog by wszdzie uprawiane. W tej sytuacji wane znaczenie w ksztatowaniu sytuacji rynkowej speniaj rynki lokalne i ich powizanie z innymi rynkami. Popyt na produkty rolne ma dwojaki charakter. Gówn jego cz stanowi popyt poredni, czyli popyt na surowce pochodzenia rolniczego (ywiec, mleko surowe, zboa itp.), które su do wytwarzania artykuów spoywczych1. Drugi rodzaj popytu to popyt bezporedni (popyt finalny). Popyt finalny tworz gównie gospodarstwa domowe, które kupuj produkty niezbdne do konsumpcji, np. pieczywo, makarony, wdliny, sery. Równie produkty rolnicze mog suy do zaspokojenia potrzeb ywnociowych, np. wiee ziemniaki, owoce, warzywa, kwiaty. Surowce rolnicze mog by wykorzystane do produkcji nie tylko artykuów konsumpcyjnych, a równie rónych artykuów przemysowych, które take su do zaspokajania okrelonych potrzeb konsumentów. Niezalenie od charakteru popytu, punktem wyjcia przy okrelaniu zapotrzebowania na surowce rolne jest konsument, jego potrzeby, preferencje, gusty, ograniczenia budetowe itp. Generalnie popyt na ywno jest nieelastyczny wzgldem dochodów i zmienia si raczej w dugich, a nie krótkich okresach. Wraz ze wzrostem dochodów ludnoci nie tylko zmniejsza si udzia wydatków na ywno w wydatkach ogóem, ale ulega zmianie struktura popytu. Zwiksza si relatywnie popyt na artykuy bardziej przetworzone, o wyszych walorach uytkowych, 1. Popyt poredni nazywany jest take popytem pochodnym (ang. derived demand), gdy mona go wyprowadzi z popytu bezporedniego. 16.

(18) które mona atwiej przechowywa, szybko przygotowa do spoycia, a zmniejsza popyt na produkty mao przetworzone. Ogólnie produkty rolne zanim uzyskaj przydatno do spoycia podlegaj wielorakiej transformacji (temporalnej, przestrzennej i rzeczowej) [wietlik 2008, s. 93]. Przetwarzanie produktów rolnych wymaga zuycia pracy, rodków produkcji, innych surowców itp. Powoduje to, e surowiec rolniczy jest tylko czci skadow produktu o nowych walorach uytkowych, smakowych zdolnych do zaspokajania potrzeb konsumenta. W wyniku takich procesów powstaj rónice w cenach, które pac konsumenci za artykuy spoywcze i które otrzymuj producenci rolni. Jest to take zwizane z tzw. pionow transmisj cen w a cuchu marketingowym. Teoretycznie w krótkim okresie ruchy cen obserwowane w a cuchu marketingowym powinny odzwierciedla zmiany cen na rynku towaru stanowicego pierwsze ogniwo, jeeli inne elementy nie ulegy zmianie. Oznacza to, e zmiany cen surowców rolniczych powinny znajdowa odzwierciedlenie w ewolucji cen produktów ywnociowych z nich wytwarzanych. W warunkach rynkowych zmieniaj si róne elementy tworzce warto uytkow artykuu spoywczego. Wyniki bada wskazuj, e nie istnieje natychmiastowa i prosta regua ksztatowania si cen w a cuchu marketingowym. Wynika to z równoczesnych, ale jednoczenie majcych innych charakter, ruchów cen rolnych, surowców nierolniczych wykorzystywanych w produkcji, handlu i przetwórstwie oraz produktów ywnociowych. Mog si one zmienia w zalenoci od przesunicia popytu detalicznego, poday nakadów pochodzenia rolniczego lub nakadów nierolniczych [Gardner 1975]. Wyniki wielu bada [Tomek, Robinson 2001; Figiel 2002; Rembeza 2006, 2010] potwierdzaj, e wystpuje dugookresowa zaleno przyczynowo-skutkowa w procesie pionowej transmisji cen. W krótszych okresach zmiany cen na jednym poziomie nie musz wywoywa zmian na innym poziomie. Maj tu miejsce odchylenia powodowane rónymi przyczynami. Na ogó krótszy okres reakcji wystpuje na rynkach tych produktów, w cenie detalicznej których zawarty jest duy udzia surowca rolniczego albo forma produktu finalnego niewiele si róni od surowca otrzymanego w gospodarstwach rolnych (np. wiee owoce i warzywa). Gdy w produktach finalnych zawarty jest duy udzia komponentów zwizanych z przetwórstwem i obrotem, reakcja jest bardzo saba.. 17.

(19) 1.2. Uwarunkowania podaowe Podstaw mechanizmu ksztatowania si cen produkcji rolniczej jest jej biologiczno-techniczny charakter produkcji. Jest to uwarunkowanie podaowe majce decydujce znaczenie w krótko- i redniookresowym zachowaniu cen. Fakt, e produkcja rolnicza jest uwarunkowana czynnikami przyrodniczymi wymusza na producentach rolnych okrelone zachowania, które odnajduj swoje odzwierciedlenie w sposobie ksztatowania si cen surowców rolnych. Z prognostycznego punktu widzenia istotne jest rozpoznanie aspektów zmian cen nie tylko w ujciu statycznym, ale równie w ujciu dynamicznym (w czasie). W rolnictwie reakcje produkcyjne s skomplikowane. W produkcji rolinnej producent podejmuje decyzje dotyczce zasiewów oraz nakadów rodków produkcji (np. nawozów, pracy itp.). Produkcja zaley jednak nie tylko od decyzji producenta, ale równie od przebiegu warunków przyrodniczo-klimatycznych w okresie wegetacji. Na efekty produkcyjne wpywa bd wic czynniki losowe. W produkcji zwierzcej wpyw czynników losowych na efekty jest znacznie mniejszy ni w rolinnej. Miar siy reakcji poday na ceny jest wspóczynnik elastycznoci cenowej poday. Wyraa on procentow zmian poday bdc konsekwencj jednoprocentowej zmiany ceny. Matematyczne postacie elastycznoci cenowej poday ( ES ) wyrazi mona w postaci formuy [Tomek, Robinson 2001]: ES. 'QS QS 'P P. 'QS P , * 'P QS. (1.3). gdzie: przez ' oznaczamy ma zmian, przez P – cen, za przez QS – poda. W rolnictwie oferowana na sprzeda ilo okrelonego produktu nie zaley tylko od ceny, jak producent spodziewa si otrzyma za ten produkt. O poday decyduj take inne czynniki, takie jak: x ceny innych produktów, które mog by wyprodukowane przy danym potencjale (Pk,…,Pj), x technologia produkcji (Ti), x ceny rodków produkcji (Pl,…,Pm), x cele producentów wynikajce z prowadzenia gospodarstwa rolnego, x warunki przyrodniczo-klimatyczne (Wp). Elastyczno cenowa poday produktów rolniczych jest zalena od rozpatrywanego okresu. W krótkim okresie, to jest jednego cyklu produkcyjnego, ce18.

(20) nowa elastyczno poday jest bliska zeru, co wynika ze specyfiki produkcji. W rolnictwie koszty stae stanowi wysoki udzia kosztów cakowitych i po dokonaniu inwestycji producent nie moe ogranicza kosztów przez zmniejszenie poday. Nawet w warunkach obnienia cen poniej kosztów producent moe zwiksza produkcj, jeeli koszty zmienne s nisze od cen. Jest to racjonalne, bo powoduje zmniejszenie strat. Dodatnia rónica midzy cen a kosztami zmiennymi przyczynia si do zmniejszenia strat (pokrywa cz kosztów staych, tzw. efekt odwróconej reakcji). W przypadku produkcji rolinnej, kiedy roliny s prawie gotowe do zbioru, zmiana cen produktu wpywa na poda w maym stopniu, poniewa wikszo kosztów uprawy ju poniesiono i producenci bd kontynuowa produkcj – zbiory. Zwizek cen z poda surowców rolniczych w okresie cyklu produkcyjnego jest stosunkowo saby. Krótkookresowa elastyczno produkcji i poday jest niska. W danym cyklu produkcyjnym moliwoci zwikszenia poday surowca rolniczego s ograniczone wielkoci potencjau produkcyjnego. W produkcji rolinnej wynika on bdzie z powierzchni zasiewów i plonów. Po zbiorach rolin wzrosty cen mog powodowa tylko nieznaczny przyrost poday wynikajcy ze zmian rozdysponowania zbiorów. Jej wielko ogranicza bd zbiory i zapasy z lat wczeniejszych. Uwarunkowania te powoduj, e poda surowca w danym cyklu produkcyjnym ma okrelon granic, krzywa poday charakteryzuje si przebiegiem pionowym. Dalszy wzrost cen nie spowoduje zwikszania poday. Ma to wpyw na ksztatowanie si cen równowagi w krótkich okresach. Niewielkie zmiany poday przy danym popycie powoduj stosunkowo due zmiany cen równowagi krótkookresowej. Due zmiany cen wynika te bd ze zmian popytu przy danej poday (rys. 1.2.1). Ogólnie mona stwierdzi, ze biologiczno-techniczny charakter produkcji rolniczej powoduje, e w warunkach konkurencji, ceny równowagi rynkowej „determinowane” s przez inne czynniki w krótkich, a inne w dugich okresach. Zmiany poday surowców rolniczych w duszych okresach moliwe s poprzez dostosowanie potencjau do sygnaów rynkowych. W produkcji rolinnej wielko produkcji determinuje struktura upraw i plony. Wysokie ceny, np. pszenicy, mog by sygnaem dla producentów do zwikszenia areau upraw i intensyfikacji produkcji. Moe spowodowa to w nastpnych okresach wzrost produkcji i poday. W wyniku takich procesów krzywa poday w duszych okresach (wikszych ni cykl produkcyjny) staje si bardziej „paska”, wskazujca wzrost poday. W wyniku tego ceny równowagi uksztatuj si na innych poziomach ni w danym cyklu produkcyjnym. W dugim okresie mona dokonywa zmian w potencjale produkcyjnym lub strukturze produkcji, przystosowujc j do potrzeb rynku [Wo 1996]. 19.

(21) Rysunek 1.2.1. Krótko- i dugookresowa równowaga na rynku surowców rolnych Krótkookresowa równowaga rynkowa. Dugookresowa równowaga rynkowa. P. P S. P3. S. D1 P2 P1. P2 P1. D3 D2. D2. D1. Q1 Q2 Q3. Q1. Q. Q2. Q. ródo: opracowanie na podstawie M. Radetzky 2010, s. 57-59.. Wyrazem wpywu zmian iloci (poday czy popytu Q) na ceny P jest wspóczynnik gitkoci cenowej Fi (oznaczenia jak we wzorze 1.2) [Tomek, Robinson 2001]: Fi. 'P P 'Q Q. 'P Q * . 'Q P. (1.4). Jest on w przyblieniu odwrotnoci wspóczynnika elastycznoci cenowej i wyraa procentow zmian cen na skutek zmian iloci o jeden procent, przy zachowaniu zasady ceteris paribus. Wysoka gitko cen surowców rolnych wskazuje, e rynek ten, mimo wielu regulacji, nie odbiega znaczco od warunków konkurencji doskonaej. Oznacza to, e naruszona równowaga rynkowa w wyniku zmian iloci dobra przywracana jest za pomoc zmian cen. Efektem tego jest wysoka krótkoi redniookresowa zmienno cen surowców rolnych. Najbardziej kojarzonym z rolnictwem typem zmiennoci cen jest sezonowo. Wynika ona ze zmiennoci natenia pracy, poday czy obrotu rynkowego. Sezonowo poday, a w konsekwencji i cen, wynika take z ograniczonej moliwoci przechowywania surowców. Zachowania sezonowe wystpuj zarówno na rynku rolinnym, jak i zwierzcym. W tym drugim przypadku zmiany sezonowe w wikszym stopniu s pochodn zmieniajcych si sezonowo kosztów produkcji. Zatem sezonowo w ksztatowaniu si cen to nic innego jak. 20.

(22) przykad oddziaywania ogólnego prawa popytu i poday. Dodajmy, e sezonowy model waha cen moe by modyfikowany przez zmieniajce si okolicznoci powodujce zmniejszenie lub zwikszenie stopnia sezonowoci produkcji. Równie w produkcji zwierzcej wystpuj wahania sezonowe poday i cen. Na przykad, najnisze ceny skupu ywca wieprzowego wystpuj w miesicach pierwszego kwartau, najwysze w miesicach letnich (III kwarta). Rónica cen z tytuu waha sezonowych siga 20 pp. Zauway mona równie przeciwny kierunek zmian sezonowych produktów rolinnych i zwierzcych. Biologiczno-techniczne ograniczenia nale równie do gównych czynników powodujcych wystpowanie waha cyklicznych cen surowców rolnych. Naley przy tym podkreli, e natura zmian cyklicznych jest skomplikowana, bo dokonuje si pod wpywem wielu uwarunkowa , takich jak: interakcje midzy rynkami, reakcje psychologiczne czy oczekiwania gospodarcze. Specyfika produkcji rolniczej powoduje, e od podjcia decyzji o rozpoczciu danej produkcji do pojawienia si towarów na rynku upywa pewien okres. Produkcja planowana jest w oparciu o biec sytuacj (naiwny model zachowa ), przesz i biec (model zachowa adaptacyjnych) czy te w oparciu o przesz, biec, jak i na podstawie oczekiwa co do przyszoci (model zachowa racjonalnych). W przypadku zmiany uwarunkowa gospodarczych czy te oczekiwa mae s moliwoci zmian struktury po rozpoczciu produkcji i dostosowania jej do zmieniajcej si sytuacji rynkowej. Zatem poda rynkowa jest zawsze w wikszym stopniu funkcj cen przeszych, a nie biecych. Efektem tego mechanizmu (znanego jako model pajczyny popytowo-podaowej) s wahania cykliczne produkcji i cen surowców rolnych. Szerzej ten model wyjania np. Tomek i Robinson [2001]. Dugo cyklu zaley od okresu lecego midzy podjciem decyzji o rozpoczciu produkcji a momentem, w którym produkcja ta jest rzeczywicie realizowana. Jak wynika z analiz, dugo cyklu jest co najmniej dwa razy wiksza od takiego opó nienia [Heijman i in. 1997]. W produkcji rolinnej sytuacja rynkowa ksztatowana jest gównie przez biec produkcj. Niewielkie zmiany w poday surowców rolnych powoduj bardzo due wahania w ich cenach. Wedug tego mechanizmu reakcj na wysokie ceny (w okresach niedoborów) s decyzje o zwikszeniu produkcji. Niezalenie, czy mamy do czynienia z produkcj rolinn czy zwierzc, od momentu podjcia tych decyzji do wyprodukowania towaru mija od kilku miesicy do nawet kilku lat. Zwikszajca si poda prowadzi do spadku cen. Reakcj jest czsto zwikszanie produkcji, by dziki wikszej skali moliwe byo osignicie zysków. Te wydawaoby si racjonalne z mikroekonomicznego. 21.

(23) punktu widzenia decyzje powoduj dalszy spadek cen rynkowych, przy których producenci rolni ponosz straty. W efekcie decyduj si oni na zmniejszenie produkcji, co w kolejnych okresach bdzie skutkowao wzrostem cen rynkowych. Mimo wzrostu wiedzy producentów rolnych o mechanizmach, wikszej dostpnoci do informacji rynkowej czy te dziaa stabilizacyjnych nie udao si zlikwidowa tych waha . Zatem naley je zaakceptowa, a znajomo tych mechanizmów wykorzysta podczas prognozowania 1.3. Ceny krajowe a ceny wiatowe Procesy integracji i globalizacji powoduj, e ksztatowanie si cen surowców rolnych w danym kraju wynika nie tylko z relacji popytowo-podaowych w kraju, ale i z oddziaywania sytuacji na tzw. rynkach wiatowych. Pod pojciem rynku wiatowego rozumiemy kraj lub region majcy znaczny udzia w wymianie midzynarodowej, przez co sytuacja popytowo-podaowa na tym rynku ma istotne znaczenie dla procesu ksztatowania si cen na wiecie. Naley zwróci uwag, e nie wszystkie dobra wytwarzane w rónych krajach s przedmiotem wymiany midzynarodowej w tym samym stopniu. Generalnie surowce i produkty, które mona magazynowa oraz te, które maj charakter bardziej przetworzony s przedmiotem szerszej wymiany ni produkty szybko psujce si (np. mleko surowe). Wygodn analityczn konstrukcj suc do przedstawienia mechanizmu ksztatowania si cen w warunkach wymiany midzynarodowej stanowi przestrzenny model równowagi rynkowej. Model ten równie suy do oceny wpywu zmian instrumentów polityki handlowej na ceny rynkowe. Na rysunku 1.3.1 przedstawiono, w jaki sposób dochodzi do ustalenia poziomu równowagi midzy dwoma rynkami (krajami, regionami) w przypadku, gdy jeden z nich charakteryzuje si nadwykami a drugi niedoborami. Zaoono dla celów demonstracyjnych liniowe funkcje popytu i poday. W przypadku braku wymiany handlowej ceny równowagi na rynkach tych ustalane s na poziomie PA i PB. Zatem wystpuj dosy znaczne rónice midzy cenami na dwóch rynkach. Ma to pewne konsekwencje zarówno dla producentów, jak i konsumentów. W regionie A producenci otrzymuj mniej ni we regionie B, ale równoczenie konsumenci pac mniej ni konsumenci w regionie B. Jeeli dochodzi do wymiany handlowej (brak barier handlowych midzy tymi geograficznymi rynkami), cena równowagi jest ustalana na nowym poziomie PW. Przyjmujemy zaoenie, e cena wiatowa wyznaczana jest przez te dwa 22.

(24) rynki (A i B). W przypadku, gdy brak jest kosztów transferowych (transport, zaadunek, rozadunek), cena równowagi bdzie ustalana na takim poziomie, na którym globalny popyt jest równy globalnej poday. Poziom ten wyznaczany jest poprzez wielko nadwyki poday w kraju z nisz cen wewntrzn (QSW=QSA-QDA) i nadwyki popytu w kraju z wysz cen (QDW=QDB-QSB) w poszczególnych krajach. W takim przypadku wymienianych bdzie Q1 iloci danego dobra [Tomek, Robinson 2001; Figiel 2002]. Rysunek 1.3.1. Model równowagi przestrzennej (dwa regiony, zaoenie duego kraju) Model bez kosztów transferowych Handel. Region A P. Region B. P. P. QSB. QSW. QSA. PB PW. PA. QDA. QDB. QDW Q1. Q. Q. Q. Model uwzgldniajcy koszty transferowe Handel. Region A P. Region B. P. P. QSA. QSB. QSW PB PBW. PAW PA Q. QDB. QDW. QDA Q2. Q1. Q. Q. ródo: opracowanie na podstawie Tomek i Robinson 2001, Figiel 2002.. Zakadajc brak kosztów transferowych, naley si spodziewa, e cena wiatowa PW zostanie przyjta przez producentów i konsumentów w obydwu krajach. Ustalenie ceny danego produktu na caym wiecie na jednym poziomie w teorii ekonomicznej nosi nazw „prawa jednej ceny” (Law of One Price –. 23.

(25) LOP). Aby rzeczywicie ono dziaao, naley przyj brak kosztów transferowych, brak ingerencji pa stwa, brak kosztów transakcyjnych czy pen informacj uczestników rynku. W wyniku wymiany handlowej dojdzie do zmian w nadwyce producenta i nadwyce konsumenta. Efektem wymiany handlowej bdzie zmniejszenie nadwyki konsumenta i wzrost nadwyki producenta w regionie A. Równoczenie nastpuje zwikszenie nadwyki konsumenta i obnienie nadwyki producenta w regionie B. Efektem wymiany handlowej jest jednak ogólny przyrost dobrobytu w obydwu krajach. Jednym ze skutków dziaania prawa jednej ceny jest amortyzacja wstrzsów wewntrznych. Teoria handlu midzynarodowego wskazuje, e konwergencja cen krajowych z cenami wiatowymi oznacza wzrost dobrobytu ogólnospoecznego. Moliwoci uzupenienia niedoborów lub upynnienia nadwyek rynkowych na rynkach zagranicznych prowadz do mniejszej zmiennoci cen surowców i w efekcie mniejszej amplitudy waha cen, co zwiksza efektywno dziaania podmiotów gospodarczych. Z drugiej jednak strony wzmacniany jest wpyw zakóce globalnych. Wydaje si, e gównym beneficjentem wymiany handlowej s konsumenci, za producenci mog by naraeni w niektórych okresach do rozszerzenia spektrum czynników ryzyka. Wynika to std, e w takim przypadku nie dziaa naturalny hedging, polegajcy na spadku cen w przypadku nadprodukcji i vice versa, w takim stopniu, w jakim mógby dziaa w gospodarce zamknitej. W przypadku bardziej realistycznym ceny równowagi nie s równe teoretycznej cenie wiatowej PW. Wynika to std, e ilo eksportowan przez kraj A do kraju B (importowan przez kraj B z kraju A) bd ostatecznie determinowa koszty transferowe. Ich poziom zawiera pewien stay komponent zwizany z manipulacj towarem oraz zmienny komponent zwizany z odlegoci midzy rynkami. Oznacza to, e wysoko ich wzrasta wraz z odlegoci, ale tempo przyrostu jednostkowego jest malejce. Wielko kosztów transferowych na dolnym rysunku 1.3.1 jest równa rónicy midzy PBW i PAW. Ceny te stanowi nowy poziom, przy jakim dochodzi do transakcji na rynkach B i A. W wyniku wystpowania kosztów transferowych wyznaczona przy poziomie PW ilo eksportowana (importowana) ulegnie zmniejszeniu z poziomu Q1 do poziomu Q2. Mniejszy bdzie równie przyrost dobrobytu w porównaniu do hipotetycznej sytuacji zakadajcej brak takich kosztów. Jeli wielko kosztów transferowych przekroczy rónic cen na rynkach krajów A i B, wymiana handlowa nie bdzie miaa miejsca.. 24.

(26) W rzeczywistoci gospodarczej rónice cenowe mog by przez duszy czas wysze (czciej) lub nisze od kosztów transferowych. Wynika to moe z nastpujcych czynników [Tomek, Robinson 2001]: x braku penej informacji o cenach i ilociach oferowanych i podanych w wiecie, x preferowania towarów z okrelonego obszaru (np. w wyniku podpisywanych umów dugookresowych, utrzymywania starych kanaów zaopatrzenia czy przyzwyczajenia), x ogranicze instytucjonalnych i prawnych wymiany handlowej (szerzej rozdzia 1.4). W analizach teoretycznych, jak równie w badaniach empirycznych, przyjmuje si zaoenie dotyczce wielkoci kraju (regionu), które determinuje si oddziaywania na ceny wiatowe. W przypadku „duego kraju” na rynkach midzynarodowych jego eksport lub import stanowi znaczcy udzia w wiatowym rynku danego towaru (wikszy poziom Q na rysunku 1.3.1). W takim przypadku sytuacja popytowo-podaowa na danym rynku oraz polityka rolna czy handlowa moe wpywa na poziom cen wiatowych. W przypadku „maego kraju” zmiany sytuacji popytowo-podaowej, jak równie polityki ekonomicznej nie maj istotnego wpywu na wielko cen wiatowych. Oznacza to, e konsumenci i producenci przyjmuj ceny wiatowe jako dane. Tak dzieje si w przypadku rynku konkurencji doskonaej, kiedy gospodarka jest otwarta, bez barier handlowych oraz przy zaoeniu braku kosztów transakcyjnych i transportowych. Teoretyczny fundament powiza midzy przestrzennie wyodrbnionymi rynkami towarowymi stanowi wspomniane ju prawo jednej ceny. Podstawowymi parametrami, jakie bezporednio decyduj o przekazie sygnaów cenowych w maej otwartej gospodarce s zmiany cen wiatowych i zmiany kursów walutowych. Std poziom ceny krajowej moemy uj jako funkcj ceny wiatowej oraz kursu walutowego. Te dwa elementy mona zapisa formalnie jako [Ardeni 1989, Figiel 2002]:. Pt ij. D * Etij * fPt ij ,. (1.5). gdzie: t, i, j – odnosi si odpowiednio do: czasu, kraju, do którego porównujemy ceny oraz analizowanego dobra (surowca); Pt ij – ceny krajowe surowca wyraone w walucie krajowej; D – odchylenie od prawa jednej ceny i koszty transferowe, rónica pomidzy cenami krajowymi a wiatowymi; 25.

(27) Etij – kurs walutowy, jako warto waluty zagranicznej kraju i wyraona w walucie krajowej;. fPt ij – ceny wiatowe surowca j wyraone w walucie kraju i. Polska z uwagi na relatywnie niewielki potencja produkcyjny, jak i konsumpcyjny, w analizach traktowana jest jako tzw. may kraj. Konsekwencj takiego zaoenia jest przyjcie, e Polska jest tzw. biorc ceny wiatowej – price taker. Potwierdzaj to badania empiryczne [Rembeza 2006, 2010]. Oznacza to, e zmiany krajowej sytuacji popytowo-podaowej maj relatywnie niewielki wpyw na poziom cen wikszoci surowców rolnych w Polsce. Konsekwencj tego jest konieczno wnikliwej obserwacji uwarunkowa ksztatujcych wiatowe i europejskie ceny surowców rolnych. Z prognostycznego punktu widzenia bardziej zasadne na wielu rynkach byoby prognozowanie cen krajowych, jako funkcji cen wiatowych oraz kursu walutowego. Zmiany kursu walutowego równie maj swoje implikacje w sytuacji dochodowej producentów rolnych, rentownoci nie tylko przedsibiorstw importujcych i eksportujcych swoje towary, ale i przedsibiorstw prowadzcych dziaalno wycznie na rynku krajowym. Najbardziej naraeni na ryzyko walutowe s ci producenci i handlowcy, dla których udzia handlu zagranicznego w cakowitych obrotach jest znaczny. Producenci rolni s naraeni na ryzyko walutowe, i w konsekwencji dochodowe, co najmniej w trzech obszarach. Po pierwsze, obecnie obowizujca polityka rolna Unii Europejskiej w postaci bezporednich transferów do rolnictwa powoduje, e poziom otrzymywanego wsparcia bezporednio zaley od kursu, jaki Europejski Bank Centralny przyjmie do przeliczenia patnoci. Po drugie, kurs walutowy wpywa na poziom cen otrzymywanych za sprzedane produkty. Po trzecie, kurs walutowy determinuje poziom kosztów. W przypadku, gdy analizujemy poszczególne rynki w sposób indywidualny mona przyj, e zmiana cen, np. pszenicy, w minimalnym stopniu wpywa na zachowanie kursu walutowego EUR/PLN, który to jest wyrazem relacji cenowych w formie zagregowanej. Biorc dodatkowo pod uwag niewielkie znaczenie sektora rolnego w gospodarce rozumowanie takie jest tym bardziej uzasadnione. Mona równie zaoy, e to ceny krajowe dostosowuj si do cen wiatowych.. 26.

(28) 1.4. Polityka ekonomiczna a ceny surowców rolnych W rzeczywistoci poziom cen rynkowych nie jest tylko wynikiem czystej gry popytu i poday w kraju, regionie czy w wiecie. Sektor rolno-ywnociowy jest jednym z tych, które podlegaj najsilniejszym procesom regulacyjnym. U podstaw implementacji rónych instrumentów polityki rolnej i handlowej le zarówno przesanki wywodzce si z teorii ekonomii, jak równie uwarunkowania polityczne. Najczciej podnoszonym argumentem za interwencj jest zaoenie o zawodnoci czy niedoskonaoci rynku zarówno w aspekcie alokacyjnym (w mniejszym stopniu), jak i w aspekcie podziau (najczciej). W drugim przypadku chodzi o dyskryminacj dochodow producentów rolnych w stosunku do dziaalnoci pozarolniczych. Bez interwencji prowadzioby to, jak si uwaa, do nieakceptowanych spoecznie dysparytetów dochodowych oraz w efekcie do osabienia procesów wzrostu rolnictwa w porównaniu z pozostaymi sektorami [Kowalski, Rembisz 2005]. Przykadem polityki dochodowej w UE s dopaty bezporednie. Obok wspierania dochodów producentów rolnych interwencja rynkowa ma na celu midzy innymi: zapewnienie zrównowaonego wzrostu (kwestie spoeczne i rodowiskowe, efekty zewntrzne i dobra publiczne), zapewnienie samowystarczalnoci w zakresie produkcji, ograniczanie niestabilnoci cen i dochodów czy zapewnienie niskiego poziomu cen paconych przez konsumentów [Tomek, Robinson 2001; Rembisz, Sta ko 2007]. Stosowane instrumenty polityki makroekonomicznej, handlowej i rolnej bezporednio lub porednio wpywaj na ceny produktów rolnych i ywnociowych. Naley pamita, e mechanizmem rynkowym rzdz dwie zasady: równowagi rynkowej oraz optymalizacji (na któr skada si proces alokacji i podziau) [Moschini, Hennessy 2000; Kowalski, Rembisz 2005]. Zasada równowagi polega na cigym dostosowywaniu kupujcych poprzez ceny danej iloci produktów i usug do ich iloci oferowanej przez sprzedajcych. Jakiekolwiek zachwiania tej równowagi uruchamiaj okrelone wzajemnie sprzone reakcje nabywców i sprzedawców, które przywracaj równowag – ustala si nowy punkt przecicia midzy popytem i poda. Zaburzenia w mechanizmach rynkowych w postaci interwencjonizmu pa stwowego, nadmiernej regulacji, ogranicze i wycze prowadz w konsekwencji do zmiany alokacji czynników produkcji, ich wyceny (np. dochodów) i wpywaj na poziom cen produktów. Producenci otrzymuj inne sygnay (w postaci relacji cen otrzymywanych do cen paconych) ni w przypadku braku interwencjonizmu, co w konsekwencji prowadzi do odmiennych decyzji produkcyjnych. W warunkach interwencjoni-. 27.

(29) zmu mamy do czynienia z konkurencyjnoci pa stwa wobec rynku w funkcjach regulacyjnych. Zasadnicze pytanie dotyczy relacji zawodnoci rynku do niedoskonaoci regulacji rzdowej [Rembisz 2010]. Brak jest jednak jednoznacznych pogldów co do tego, co jest bardziej szkodliwe dla gospodarki, czy bdy regulacyjne, czy te niedoskonaoci rynków. Natomiast odpowied na to pytanie determinuje rzeczywiste korzyci lub straty dobrobytu w wyniku prowadzonej interwencji. Interwencja moe by prowadzona na wiele rónych sposobów i form, wpywajc tym samym na rynek i jego kategorie (poda, popyt i ceny). Szerzej na ten temat pisze np. Kowalski i Rembisz [2005] czy Gardner [1990]. Trudno dokona jednoznacznej klasyfikacji instrumentów polityki pa stwa z uwagi na mnogo kryteriów. Z punktu widzenia ksztatowania si poziomu cen rolnych instrumenty mona podzieli na takie, które przyczyniaj si do wzrostu cen (wikszo) lub takie, które prowadz do obnienia cen. Tak klasyfikacj przedstawia Tomek i Robinson [2001]. Inn klasyfikacj byby podzia na instrumenty majce charakter dochodowy (w obecnej WPR dopaty nie s powizane z produkcj) oraz instrumenty rynkowe. Te pierwsze (dopaty bezporednie, dopaty z tytuu ONW itp.) maj niewielki (ujemny [Hertel 2007]) i poredni wpyw na ceny. Ich oddziaywanie na ceny dotyczy dugiego okresu. W warunkach wsparcia dochodowego zmniejsza si presja na ceny rolne, jako jedynego (obok efektywnoci) czynnika determinujcego poziom dochodów. Równie w warunkach wsparcia dochodowego zmniejsza si presja na wykorzystanie instrumentarium interwencji rynkowej z uwagi na fakt, e wsparcie dochodowe zmniejsza ekspozycj na ryzyko cenowe producentów rolnych (znaczny udzia dochodów jest praktycznie pozbawiony ryzyka rynkowego) [Majewski i in. 2009]. Znaczny wpyw na poziom cen surowców rolnych maj róne instrumenty interwencji rynkowej. Ich oddziaywanie zmierza zazwyczaj do bezporedniego kontrolowania poday rynkowej surowców rolnych (kwoty produkcyjne, kwoty importowe, zakupy interwencyjne, bariery pozataryfowe itp.) lub te poredniej kontroli poday (np. obcienia importowe, subsydia eksportowe). Teraz zaprezentujemy mechanizmy wybranych instrumentów przedstawiajc jednoczenie ich oddziaywanie na ceny. Na rysunku 1.4.1 zilustrowano wpyw ogranicze produkcyjnych na równowag rynkow oraz poziom cen rynkowych na przykadzie kwot mlecznych. Naley podkreli, e oddziaywanie przedstawione tutaj jest moliwe tylko w warunkach gospodarki zamknitej lub cznie z innymi ograniczeniami handlowymi. Podobne oddziaywanie maj limity obszarowe czy odogowanie gruntów (set aside).. 28.

(30) Rysunek 1.4.1. Wpyw kwotowania produkcji na równowag rynkow P Kwota. Kwota. QS0. QS0. P0. P0. Renta kwotowa. P1. P1=Psh1. MC0. MC0 Opata za przekroczenie. QS2. P2=MC2 QD0. QD0. QD2. Q Q0. Q1. Q Q0. a) Równowaga rynkowa w warunkach kwot. Q1. Q2. b) Równowaga rynkowa po likwidacji kwot. ródo: opracowanie wasne na podstawie: Hamulczuk, Stako 2009; Gardner 1990; Réquillart i in. 2008.. Ilociowe ograniczenie poday oznacza, e równowaga zostaje uksztatowana na poziomie, na jakim nie byaby w przypadku mechanizmu wolnorynkowego. W przypadku wystpowania ogranicze kwotowych obserwowalna jest rónica pomidzy cen P0 obowizujca w tych warunkach a kosztem kra cowym (marginalnym) MC0, jako tzw. renta z tytuu kwoty (quota rent). Ograniczenie poday rynkowej surowca poprzez kwot umoliwia ich posiadaczom osigniecie wyszej ceny za produkt (P0) ni ceny równowagi bez tego ograniczenia. Jednoczenie prawo do posiadania kwoty nabiera „wartoci”, co znajduje swój wyraz w rónicy midzy P0 a MC0. W oparciu o ceny uzyskiwane za mleko i wartoci renty z tytuu kwoty mona okreli cen dualn (Psh0 – shadow price). Powinna ona by co najmniej równa kosztom kra cowym produkcji mleka. Jest to minimalna cena rynkowa, przy której rolnicy bd produkowa mleko w ramach kwoty mlecznej. Jeeli cena rynkowa bdzie nisza ni MC0= Psh0, wówczas produkcja nie jest uzasadniona ekonomicznie z punktu widzenia przedsibiorstwa. W wyniku tego nastpuje ograniczanie produkcji i bdzie ona nisza ni ograniczenie kwotowe Q0. W przypadku, gdy ceny rynkowe bd wysze ni MC0, wówczas produkcja bdzie równa kwocie Q0 z uwagi na administracyjne ograniczenia i kary zwizane z przekroczeniem kwoty [Hamulczuk, Hertel 2009; Hamulczuk, Sta ko 2009; Réquillart i in. 2008]. Implikacje produkcyjne likwidacji kwot mona rozpatrywa w krótkim i dugim okresie. Okres krótki oznacza, e producenci nie s w stanie obniy swoich kosztów. Z okresem dugim wi si zmiany jakociowe polegajce na moliwoci dostosowywania kosztów produkcji do zmieniajcej si sytuacji. 29.

(31) rynkowej. W przypadku eliminacji ogranicze kwotowych nowa równowaga rynkowa uksztatuje si w miejscu, zrównowaenia popytu i poday (P1-Q1). Prowadzi to do wzrostu produkcji z Q0 do Q1, przy jednoczesnym uksztatowaniu si cen skupu na poziomie rynkowym. Po zniesieniu kwot brak jest sztucznej rónicy pomidzy cen rynkow a cen dualn P1= Psh1. W wyniku likwidacji kwot na rynku w dugim okresie zadziaa dodatkowy mechanizm powodujcy przesunicie do dou zagregowanej krzywej poday S0. Nowo uksztatowana krzywa poday (QS2) odzwierciedla wzrost efektywnoci sektora jako caoci. Poprawa efektywnoci sektora, spadek cen, wzrost konkurencyjnoci przetwórców w dugim okresie mog (ale nie musz) wpywa na zmiany preferencji konsumentów powodujc przesunicie bd zmian ksztatu (wypukoci) krzywej popytu. Ewentualne zmiany zaznaczono na rysunku 1.4.1b w postaci krzywej QD2. W zwizku z powyszym nowa równowaga zostaje uksztatowana w punkcie P2-Q2, gdzie: P2<P1 i Q2>Q1. W tym przypadku mamy do czynienia z optimum ekonomicznym, jako e cena równowagi jest równa kosztom kra cowym P2=MC2 [Hamulczuk, Sta ko 2009]. Funkcjonowanie mechanizmu kwot moliwe jest dziki istnieniu kar paconych za ich przekroczenie. Wielko kary jest cile powizana z cenami mleka i kosztami produkcji. Kara ustalona jest na tak wysokim poziomie (rys. 1.4.1a), e przychód z dodatkowo wyprodukowanej i sprzedanej jednostki produktu pomniejszony o wysoko kary nie pokrywa kosztów kra cowych, co w konsekwencji prowadzi do ograniczania produkcji [Réquillart i in. 2008]. Patrzc na zjawisko z drugiej strony musimy mie na uwadze, e kwotowanie produkcji powoduje nieefektywno alokacji czynników produkcji oraz wysze koszty produkcji przerzucane na konsumentów. W tym kontekcie likwidacja kwot mlecznych oznacza równie znaczne korzyci spoeczne (welfare effects). Drugi sposób podtrzymywania cen surowców rolnych wynika z protekcji handlowej. Protekcja handlowa moe przybiera róny charakter. Do najczciej stosowanych instrumentów ochrony rynku wewntrznego przed tanim importem zalicza si rónego rodzaju obcienia importowe (np. ca). W wyniku stosowania takich rodków produkty z zagranicy nie mog konkurowa cenowo z produktami wytworzonymi w danym kraju. Ograniczenia takie mog mie charakter stay lub te mog by okresowo wprowadzane w zalenoci od relacji midzy cen krajow a cen wiatow. Ograniczeniu poday na rynku krajowym produktów z zagranicy su take inne narzdzia administracyjne i róne bariery pozataryfowe. Ograniczenia ilociowe (tzw. kwoty) w imporcie dziaaj podobnie jak ca ograniczajc poda surowców w kraju. Na rynku lokalnym. 30.

(32) ogranicza poda mog te róne formy barier pozataryfowych, które utrudniaj dostp do rynku wewntrznego zmniejszajc tym samym poda. S to szczegóowo okrelone normy techniczne lub standardy jakociowe, procedury ich zatwierdzania, przepisy sanitarne, zasady opakowania towaru itp., którym musz sprosta zagraniczne towary. Oddziaywanie barier taryfowych na ksztatowanie si cen przedstawiono na rysunku 1.4.2. W warunkach maej gospodarki zamknitej rynek równoway si w punkcie P0-Q0. Jednak, gdy cena wiatowa PW jest na niszym poziomie, to w warunkach gospodarki otwartej (i przy zaoeniu braku kosztów transferowych), cena na rynku krajowym uksztatuje si na poziomie ceny wiatowej P1=PW. Wówczas import jest równy Im1=QD1-QS1. Import ten przesuwa w prawo krzyw poday i równoway niezaspokojony popyt krajowy bdcy wynikiem wysokich cen krajowych na poziomie wyjciowym P0. Rysunek 1.4.2. Wpyw barier taryfowych na równowag rynkow w maej gospodarce Model bez kosztów transferowych. P QD. QS. P0 P0 P2 Taryfa P1=PW Im2. QS1. QS2. Q0. QD2. QD1. Q. Im1. ródo: opracowanie wasne na podstawie literatury.. W momencie wprowadzenia ogranicze taryfowych ceny surowców importowanych ulegaj podwyszeniu. Oznacza to, e poziom ceny surowca na granicy jest równy PW+Taryfa =P2. Zakadajc brak kosztów transferowych cena ta zostaje przyjta jako cena krajowa, poniewa zachodzi relacja P2<P1. W efekcie import surowca Im2 po wprowadzeniu ce bdzie niszy ni w warunkach braku takich ogranicze Im1>Im2. Oznacza to, e konsumenci bd mogli. 31.

(33) zakupi mniej towarów ni w przypadku braku ogranicze taryfowych, ale jednoczenie wicej ni w przypadku gospodarki zamknitej (braku wymiany handlowej). W przypadku bardzo wysokich ce Taryfa>P0-PW poziom cen krajowych uksztatuje si tak jak w przypadku gospodarki zamknitej. Zbliony mechanizm, co do ogólnej zasady i kierunku oddziaywania na ceny, zachodzi w przypadku wprowadzanych ogranicze ilociowych w imporcie (np. kontyngentów importowych). Inaczej oddziauje wprowadzenie barier taryfowych w przypadku duych gospodarek. Wówczas co wbija klin midzy ceny wewntrzne a ceny wiatowe (podobnie jak w gospodarce maej). Jednak w maej gospodarce import (lub jego ograniczenie w przypadku ce) jest na tyle niewielki, e nie ma wpywu na ceny wiatowe. W duej gospodarce ca podwyszaj ceny krajowe (w wikszym stopniu) i jednoczenie obniaj ceny wiatowe (w mniejszym). Jeeli za ceny wiatowe przyjmiemy ceny w krajach eksportujcych, wówczas ca (u importerów) powoduj obnienie cen w krajach eksportujcych. Wanym sposobem wspierania cen rolnych s refundacje wywozowe (subsydia eksportowe). Kiedy ceny na rynkach wiatowych s nisze ni ceny krajowe, eksporterzy mog ubiega si o dopaty do eksportu nadwyek. Stwarza to moliwoci eksportu na rynki wiatowe nadwyek rynkowych i gwarantuje konkurencj cenow. Jest to odwrotny mechanizm od przedstawionego na rysunku 1.4.2. Chcc chroni interesy konsumentów, ze wzgldów bezpiecze stwa ywnociowego lub te z uwagi na czynniki polityczne, okresowo mog by wprowadzane ograniczenia w eksporcie. Przykadowo, kiedy ceny wiatowe s wysze ni krajowe, wprowadzone mog by opaty wywozowe (podatek eksportowy) w celu niedopuszczenia do nadmiernego eksportu. Poprzez takie dziaania zahamowany jest wzrost cen krajowych, który miaby miejsce w przypadku penego otwarcia gospodarki. W ostatnich latach takie dziaania obserwujemy w przypadku Ukrainy i Rosji na rynku zbó. Maj one wpyw nie tylko na rynek krajowy, ale równie na rynki wiatowe z uwagi na to, e kraje te nale do znaczcych wiatowych eksporterów. Nie naley wykluczy tego typu polityki, jako dziaania majcego charakter spekulacyjny i lecego w interesie gównych eksporterów. Mog to by podobne mechanizmy do dziaajcych na rynku ropy. Do najwikszych problemów, z jakimi si spotykaj uczestnicy rynku, naley wysoka zmienno cen. W celu agodzenia waha cen mona okresowo stosowa szereg instrumentów interwencyjnych. Do najczciej stosowanych nale zakupy interwencyjne nadwyek rynkowych i ich sprzeda w okresie niedoborów. Zakupy dokonywane s wówczas, gdy ceny rynkowe utrzymuj si. 32.

(34) poniej ustalanych cen (cen interwencyjnych, kierunkowych), a produkty te speniaj okrelone normy jakociowe. Powoduje to sztuczne zwikszenie popytu na produkty, co prowadzi do wzrostu cen. W okresach niedoborów magazynowane nadwyki s upynniane (sztuczny wzrost poday), przez co ceny nie osigaj poziomów takich jak w przypadku braku tego typu interwencji. Podobne oddziaywanie maj dopaty wypacane prywatnym przedsibiorcom przy przechowywaniu nadwyek rynkowych (np. masa czy misa woowego w UE). Subsydiowanie przedsibiorcom kosztów skadowania uwalnia rynek od nadmiaru poday i wpywa stabilizujco na ceny. Przy czym jest to ta szy mechanizm i w mniejszym stopniu deformujcy mechanizm rynkowy. W ostatnich latach coraz wikszy wpyw na rynki rolne ma polityka energetyczna. Wprowadzenie w wielu krajach minimalnych limitów na zawarto biokomponentów w paliwach spowodowao wzrost wiatowego popytu na surowce rolne oraz doprowadzio do mocniejszego powizania cen produktów rolnych (i ich zmiennoci) z cenami ropy naftowej [Abbott i in. 2008; Serra, Zilberman 2011; Hamulczuk, Klimkowski 2012]. Bezporednie oddziaywanie tej polityki dotyczy w najwikszym stopniu takich rolin, jak rzepak, kukurydza, trzcina cukrowa czy palma kokosowa [Rosiak i in. 2011]. Natomiast efektem porednim jest wpyw tej polityki na pozostae rynki rolinne i rynki produktów zwierzcych. Na wielko zagospodarowania surowców do produkcji biopaliw wpywa kombinacja kilku czynników (w tym instrumentów polityki). Skala zagospodarowania surowców rolnych do produkcji biopaliw wynika z relacji pomidzy cenami ropy naftowej a cenami wykorzystywanych surowców. Przykadowo Tyner i Taheripour [2008] wskazuj, przy jakich relacjach cen ropy/kukurydzy opacalna jest produkcja biopaliw. Przy wysokich relacjach cen ropy/kukurydzy produkcja biopaliw jest uzasadniona ekonomicznie, za przy niskich nie. Zatem przy wysokich cenach ropy mamy do czynienia ze wzrostem popytu na surowce rolne. Jednak, aby zachci do zwikszania udziau produkcji biopaliw (szczególnie przy niekorzystnych relacjach), stosuje si róne zachty (zwolnienia podatkowe, dopaty). Wówczas produkcja biopaliw jest opacalna nawet przy niszych relacjach. Pytanie dotyczy, kiedy naley wprowadza zachty, w jakiej postaci i na jakim poziomie [Tyner 2010]. Jednak najwaniejszym instrumentem s minimalne limity zawartoci biokomponentów w paliwach mandatory blending. W efekcie wprowadzenia limitów krzywa popytu na dany surowiec rolny jest przesuwana w prawo, niezalenie od relacji: cena ropy/ceny surowców rolnych, co prowadzi do wzrostu cen. Zatem wpyw tego instrumentu na poziom cen surowców rolnych zaley od. 33.

(35) szybkoci zwikszania limitów w porównaniu do postpu technologicznego. Naley jednak mie na uwadze, e rop i surowce rolne traktuje si jako substytuty, std istnieje granica wzrostu dla limitów (w warunkach obecnej technologii), bo mamy do czynienia z ograniczeniami technicznymi. Wszystkie powysze dziaania interwencyjne maj swoje odzwierciedlenie w sposobie ksztatowania si cen surowców rolnych. Osabiaj i deformuj naturalne procesy rynkowe, przez co ceny rynkowe w dugich i w krótkich okresach ksztatuj si nieco inaczej ni w przypadku braku takich rozwiza instytucjonalnych. Problem prognostyczny polega na tym, e w wikszoci przypadków dziaania te maj charakter okresowy i dosy trudno jest oszacowa wpyw netto kadej z form interwencji, szczególnie w dugim okresie. 1.5. Interakcje midzyrynkowe W rolnictwie mamy do czynienia z szeregiem zalenoci midzy rónymi kierunkami produkcji. Mona to rozpatrywa zarówno z makroekonomicznego punktu widzenia (w ujciu sektorowym, gaziowym), jak i mikroekonomicznego (producenta rolnego). Z reguy odbywa si to w wyniku mechanizmu rynkowego (gdzie gówn rol odgrywaj ceny wzgldne). Pewn rol odgrywa tutaj polityka pa stwa, która poprzez wspieranie pewnych gazi lub te ich ochron przed konkurencj zewntrzn ma wpyw na alokacj czynników produkcji. Z mikroekonomicznego punktu widzenia chodzi tutaj o dostosowanie kierunku produkcji do warunków i moliwoci, w których funkcjonuje gospodarstwo (przedsibiorstwo). Zatem kady producent w oparciu o relacje midzy cenami czynników produkcji, relacje cen produktów sprzedawanych oraz relacje cen produktów sprzedawanych do zakupywanych podejmuje decyzje zarówno o charakterze operacyjnym, jak i o charakterze inwestycyjnym [Rembisz 2007]. Moemy w zasadzie wyróni trzy rodzaje stosunków midzy gaziami (produktami) rolnymi: konkurencyjny, komplementarny (uzupeniajcy) oraz suplementarny. Z drugiej strony moemy je rozpatrywa jako wspózalenoci midzy dziaami produkcyjnymi, gównie midzy produkcj rolinn a zwierzc, oraz wspózalenoci wewntrz poszczególnych dziaów. Przykad powiza midzy poszczególnymi kategoriami produkcji wieprzowiny oraz midzy rynkiem wieprzowiny a innymi rynkami przedstawiono na rysunku 1.5.1. Teoretycznie, przy danych zasobach czynników produkcji wystpujcych w rolnictwie (w gospodarstwach), wszystkie gazie produkcji konkuruj o ten sam zasób. Ogólnie jednak konkurencja wystpuje wtedy, gdy zwikszenie produkcji w jednej gazi pociga za sob zmniejszenie produkcji w drugiej.. 34.

(36) Wystpuje to wówczas, gdy gazie konkuruj w tym samym czasie o te same czynniki produkcji. Dotyczy to gospodarstwa (przedsibiorstwa), kraju, jak i wiata. We my dla przykadu powierzchni gruntów ornych. Ich alokacja midzy róne uprawy przy danych plonach determinuje produkcj i poda artykuów rolnych. Jest to szczególnie wane w krótkich i rednich okresach. W tych okresach gównym determinantem ksztatujcym produkcj i poda jest zmiana struktury zasiewów (upraw). Klasycznym przykadem takiej konkurencji moe by uprawa zbó w danych warunkach przyrodniczo-glebowych. Zwikszenie zasiewów jednego zboa, np. pszenicy, moe nastpi jedynie kosztem zmniejszenia uprawy innego roliny uprawnej. W tym samym czasie o grunty orne konkuruj nie tylko roliny zboowe, ale take oleiste czy okopowe. O produkcji i poday produktów rolnictwa w krótkich okresach decyduje struktura upraw. Jej zmiany determinowane s relacjami cen produktów, które mog by uprawiane w danych warunkach. Podobne wspózalenoci moemy wyróni w innych rodzajach dziaalnoci rolniczej. Komplementarno midzy gaziami produkcyjnymi polega na wzajemnym uzupenianiu. Gazie produkcji rolinnej powizane s z gaziami produkcji zwierzcej gównie poprzez pasze i nawozy zwierzce. Polityka ekonomiczna (w zakresie ochrony rodowiska) moe zwiksza te wspózalenoci poprzez odpowiednie standardy (wymagania) lub te wysze dopaty dla tych, którzy prowadz zrównowaon produkcj. Suplementarno oznacza najczciej lu ny zwizek midzy gaziami produkcji. W tym przypadku rozszerzenie jednej gazi nie wpywa zasadniczo na rozmiary produkcji w drugiej gazi. Zwikszenie tuczu trzody chlewnej opartego na zakupionych mieszankach pasz treciwych nie musi spowodowa zmian produkcji w innych gaziach. Zwizek taki wystpuje, gdy analizujemy gospodarstwa czy regiony. Natomiast w skali globalnej takie zalenoci nie wystpuj. Naley zaznaczy, e charakter zwizków midzy gaziami wynika z okrelonych warunków, które powoduj, e gazie mog si w pewnych granicach uzupenia, w innych za moe cechowa je konkurencja. Zwizki midzy produktami w rolnictwie maj wane znaczenie w ksztatowaniu sytuacji podaowo-popytowej na rynkach rolnych. W prognozowaniu cen surowców rolniczych uwzgldnienie powiza midzy poszczególnymi produktami pozwala waciwie okreli czynniki ksztatujce poda i popyt oraz czynniki je determinujce. Pozwala to take okreli peniejszy zestaw zmiennych wpywajcych na równowag rynkow.. 35.