Seria: O R G A N IZ A C JA I Z A R Z Ą D Z A N IE z. 27 N r kol. 1681
Piotr PIO R U N K IE W IC Z
Politechnika Śląska, W ydział O rganizacji i Z arządzania K atedra Z arządzania P rzedsiębiorstw em i O rganizacji Produkcji
OBSZARY OPTYMALIZACJI LOGISTYCZNYCH SYSTEMÓW TRANSPORTOWYCH
S tre szc ze n ie . T em atem przew odnim opracow ania są zagadnienia dotyczące problem atyki optym alizacji zadań transportow ych w system ach logistycznych przedsiębiorstw produkcyjnych. W artykule opisano ogólny m odel system u logistycznego. Scharakteryzow ano m ożliw e obszary optym alizacji system ów logistycznych.
THE AREA OF OPTIMIZATION OF LOGISTICS TRANSPORT SYSTEMS
S u m m a ry . The m ain objects o f this article are problem s o f optim ization transportation tasks in logistics system s. This paper describes a m odel o f logistic system .
1. Wstęp
Transport je st jednym z elem entów infrastruktur)' społeczno-gospodarczej, która obejmuje poza transportem łączność, energetykę, gospodarkę w odną oraz naukę, oświatę, opiekę zdrowotną, kulturę i rekreację [5]. Podstawowym zadaniem całej tej infrastruktury je s t zapewnienie elementarnych w arunków rozw oju systemu społeczno-gospodarczego [2]. Infrastruktura poprzez podstawowe środki techniczne m a służyć mobilności ludzi, oraz um ożliwiać sprawny i ekonom icznie efektywny przebieg funkcji logistyki, a w szczególności przepływ materii i energii oraz dyfuzji informacji [9] w ramach systemu logistycznego. Transport w tym przypadku odgrywa bardzo istotną rolę, a infrastruktura transportow a oddziałuje na gospodarkę i społeczeństwo, stwarzając właśnie odpow iednie do tego przepływu warunki [1],
226 P. P iorunkiew icz
2. Pojęcie systemu
W literaturze p rzedm iotu z zakresu badań system ow ych trudno doszukać się jednoznacznej definicji pojęcia system [8,11]. T w ó rca podstaw ogólnej teorii system ów przyjął kilka w łasności form alnych, którym i pow inien się charakteryzow ać popraw nie o pisany system [14]:
- całościow ość - zm ian a dow olnego elem entu system u m a w pływ n a w szystkie pozostałe elem en ty system u i p o w oduje zm ianę całego system u i na odw rót, zm iana dow olnego elem entu zależy od w szystkich pozostałych elem entów system u,
- a d d y ty w n o ś ć - zm ian a d o w olnego elem entu system u zależy tylko od niego sam ego, zm iana całego system u je s t su m ą zm ian je g o niezależnych od siebie elem entów (oddziaływ anie w zajem ne je s t w tym przypadku rów ne 0),
- m echanizacja - proces przech o d zen ia system u ze stanu zin teg ro w an ia do stanu addytyw ności. Przy tym w spółczynniki oddziaływ ania w zajem n eg o każdego poszczególnego elem entu system u zm ien iają się i przy t —> oc d ąż ą do zera,
- centralizacja - proces zw ięk szan ia się w spółczynników o d działyw ania w zajem nego w pew nej części lub w poszczególnym elem encie system u. W rezultacie nieznaczne zm iany tej części p o w o d u ją istotne zm iany całego system u,
- organ izacja h ierarch iczn a system u - poszczególne elem enty system u rzędu niższego i (albo) rozw ażany system p o stę p u ją ja k o elem ent rzędu w yższego.
Posłużyły one do zd efin io w an ia p ojęcia system u ja k o zbioru elem entów p o zostających we w zajem nych relacjach. W zajem ne relacje o z n a c z a ją że m iędzy elem entam i p zachodzą relacje R, tak że za chow anie elem entu p w relacji R je s t różne od je g o za ch o w an ia w innej relacji R, je śli zachow anie w relacjach R i R nie s ą różne, to nie m a interakcji, a elem enty zach o w u ją się n iezależnie w zględem relacji R i R.
Z kolei S ienkiew icz [5] przed staw ia istotę pojęcia system ja k o złożony obiekt w yróżniony z badanej rzeczyw istości, stanow iący całość tw o rzo n ą przez zb ió r obiektów elem entarnych (elem entów ) i pow iązań (relacji) p om iędzy nim i. W tym przypadku k lasyfikow anie pojęcia system pow inno podlegać pew nym regułom :
- ścisłości - system pow inien być ściśle określony, aby dokładnie było w iadom o, ja k ie elem enty p rzy n a leż ą do niego, a ja k ie do je g o otoczenia,
- n iezm ien ności - w trakcie badań system ow ych system nie pow inien ulegać zm ianie, bow iem nied o p u szczaln e je s t, aby pew ne elem enty system u były trak to w an e ja k o część system u, n atom iast n iek ied y ja k o elem ent otoczenia system u,
- z u p e łn o śc i - p o d ział system u na podsystem y pow inien być zupełny, bow iem system nie m oże zaw ierać elem en tó w nie należących do żadnego z je g o p odsystem ów ,
- rozłączn ości - p o d ział system u na podsystem y pow inien być rozłączny, bow iem system nie m oże zaw ierać elem entów należących do kilku podsystem ów jednocześnie.
W ujęciu m orfologicznym , z punktu w idzenia w ielkości system ów m ożna pow iedzieć, że w yróżniam y [12]:
- system y m ałe - w sw ej strukturze składające się z obiektów elem entarnych, w śród których nie istnieje żaden obiekt, który m oże być traktow any ja k o system ,
- system y śred n ie - sk ła d a ją się z obiektów , w śród których przynajm niej je d e n obiekt m oże być traktow any ja k o system mały,
- system y w ielk ie - które w swej strukturze m a ją w szystkie obiekty składow e co najm niej będące system am i m ałym i.
Z e w zględu na zło żo n o ść w yróżniam y system y proste i złożone. K ryteriam i opisującym i złożoność system u s ą m .in . [12]:
- ilość i rodzaj relacji p om iędzy elem entam i, - ilość je d n o ste k hierarchicznych.
3. Pojęcie systemu logistycznego
N a bazie ogólnej teorii system ów i je j założeń m ożna stw ierdzić, iż system logistyczny przedsiębiorstw a produkcyjnego je s t to zb ió r elem entów będący odw zorow aniem obiektów i relacji m iędzy tym i obiektam i oraz stosunków m iędzy obiektam i a środow iskiem na zbiorze w ybranego ję z y k a opisow ego z punktu w id zen ia rozw iązania określonego zadania. W ujęciu sem antycznym system logistyczny w ygląda w ięc następująco [8]:
gdzie:
Z - z a o p a tr z e n ie , P - p ro d u k c ja , M - m agazynow anie, D -d y s try b u c ja ,
R - relacje m iędzy elem entam i system u.
P oszczególne elem enty system u logistycznego m ożem y zdefiniow ać następująco:
Z aop atrzen ie (Z)
S L = ( Z , P , M , T , D , R ) (1)
Z = Z { B I , P M ( P Z , P N ) , Z Z , OD)
(2)
228 P. Piorunkiew icz
gdzie:
BI - baza inform acyjna: prognozy, program y i plany sprzedaży w yrobów , dokum entacja te ch n iczn a itp.,
PM - potrzeby m ateriałow e:
PZ - potrzeby zależne, PN - potrzeby niezależne,
ZZ - źródła zakupu: m in im alizacja kosztów zw iązanych z zakupem m ateriałów i utrzym aniem zapasów .
O D - organizacja dostaw : h arm onogram y dostaw , środki i w arunki transportu itp.
Produkcja (P)
P = P ( T P ( M , S ( W S , S S , M S ) J ) , O P ) (3)
gdzie:
TP - typ produkcji, M - m asow y, S - s e r y jn y ,
W S - w ielkoseryjna, SS - średnioseryjna, M S - m akroseryjna, J - je d n o s tk o w y ,
O P - s p o s ó b przepływ u części, zespołów i w yrobów m iędzy stanow iskam i roboczym i w cyklu produkcyjnym .
M agazynow an ie (M )
M = M ( OT , P T , Z T , S P ) (4)
gdzie:
O T - otw arte: place o p o w ierzchni gruntow ej lub utw ardzonej, PT - półotw arte: p odziem ia, poddasza, zadaszenia, w iaty, Z T - zam knięte,
SP - specjalne: sp ecjalistyczne przezn aczo n e do przechow yw ania konkretnych m ateriałów .
T ransport (T)
T = T ( T S , TK, T M , T WS, TL, TP, TKO, TB, TMD) (5)
gdzie:
TS - transport sam ochodow y, T K - transport kolejow y, TM - transport m orski,
T W S - transport w odny śródlądow y, TL - tr a n s p o r t lotniczy,
TP - transport przesyłow y, TK O - transport kom binow any, TB - transport bim odalny, TM D - transport m ultim odalny.
D ystrybucja (D)
D = D ( I , K D ) (6)
gdzie:
I - istota dystrybucji, KD - kanały dystrybucji.
T ransport stanow i ze w zględu na rodzaj gałęzi i dostępność środków transportow ych najbardziej rozw inięty elem ent system u logistycznego.
4. Procesy logistyczne
Z rozw ażań zaprezentow anych w rozdziale 3 w ynika, iż system logistyczny je s t złożeniem w ielu obiektów i relacji m iędzy nimi i daje się przedstaw ić ja k o zbiór elem entów w zajem nie zależnych od siebie. Z godnie z założeniam i ogólnej teorii system ów obow iązuje w ięc dla system u logistycznego cecha całościow ości, która pociąga za so b ą konieczność m odyfikacji poszczególnych je g o elem entów , je śli te ulegają zm ianie. Z ależności i w zajem ne pow iązania w ram ach system u logistycznego w ykazują zróżnicow any stopień w ystępow ania i natężenia w czasie. W prow adzając do rozw ażań elem ent determ inistyczny ja k o zm ien n ą niezależną, m ożem y pow iedzieć, że system zaczyna funkcjonow ać w oparciu o procesy, które zachodzą w je g o strukturze. M ożem y w yróżnić dw a podstaw ow e rodzaje procesów :
- robocze, - zarządzania.
P rocesy robocze m a ją ch arak ter energetyczny i d ają dobra m aterialne, społeczne czy intelektualne, natom iast procesy sterow ania m ają charakter inform acyjny i od d ziału ją w
230 P. P ioru n k iew icz
sposób zorganizow any na procesy robocze, tak aby w ydobyć z nich m aksim um energii, m ocy, spraw ności itd.
Procesy zarządzania [6] defin io w an e s ą ja k o sekw encja lub częściow o u p orządkow ane sposoby działań, które łączy w sp ó ln y cel, zintegrow any p rzez czas, koszty i oceny jakości w ykonania. Praw idłow e o kreślenie procesu je s t zd eterm inow ane przez:
- w skazanie elem entów niezbędnych do je g o rozpoczęcia, - sprecyzow anie pożądanych w yników końcow ych, - w skazanie je d n o ste k , które m a ją być odbiorcam i, - identyfikację ew entualnych ograniczeń,
- przyporządkow anie w ykonaw ców i środków ich realizacji,
- przyporządkow anie upraw nień do k o ntrolow ania i sterow ania przebiegiem procesu, - identyfikację ew entualnych działań um ożliw iających szybką reakcję n a za k łó cen ia i
nieplanow ane odchylenia,
Logistyka [6] ja k o koord y n acja procesów w sposób płynny nabrała w łaśn ie znaczenia dlatego, że nieracjonalne okazało się rozpatryw anie procesów w sposób o d erw any od siebie.
R ealizacja procesu logistycznego w ym aga koordynacji m iędzy je g o składow ym i zarów no w czasie, ja k i w przestrzeni. P opraw ne zaplanow anie procesu w ym aga zatem w yznaczenia harm onogram u czasow ego, w sk az an ia m iejsc n adania i od bioru dla każdej ze sk ład ow ych procesu oraz osób o d pow iedzialnych za p raw idłow e w ykonanie tych czynności. T ransport będąc m edium p rzem ieszczan ia w ystępuje ja k o składnik niem al każdego cząstkow ego procesu w każdym system ie logistycznym .
5. Transport w procesach logistycznych
Rola transportu w procesach logistycznych je s t zróżnicow ana i w głów nej m ie rze zależy od um iejscow ienia w podsystem ie logistyki. W strukturze system u logistycznego przedsiębiorstw a p rodukcyjnego m o ż n a w y ró żn ić m iędzy innym i n astępujące podsystem y:
- zaopatrzenia, - w ytw arzania, - sprzedaży.
W podsystem ie logistyki za o p atrz en ia tran sp o rt u m ożliw ia p rze m ieszc zan ie dóbr zw iązanych z zaopatrzeniem z m iejsca ich pozyskania lub w ytw arzan ia do m iejsca docelow ego realizacji p rocesu produkcyjnego, stw arzając tym sam ym zapew nienie w łaściw ego procesu p ro dukcyjnego zg o d n ie z je g o w łaściw ościam i tech n o lo g iczn y m i i organizacyjnym i. T ran sp o rt podpo rząd k o w an y je s t w tym przypadku procesom zaopatrzenia, um ożliw iając pow iązanie podm io tó w gospodarczych z ich rynkam i zaopatrzenia.
W podsystem ie logistyki produkcji transport um ożliw ia realizację procesu produkcyjnego zgodnie z je g o w łasnościam i technologicznym i i organizacyjnym i, p oprzez dostaw ę dóbr stanow iących kom ponenty procesu produkcyjnego z m agazynów lub rynku zaopatrzeniow ego do procesu produkcyjnego w edług ustalonych w ym ogów przestrzennych i czasow ych.
T ransport podporządkow any je s t celom i potrzebom procesu produkcyjnego, um ożliw iając realizację w ew nętrznych pow iązań tego procesu.
W podsystem ie dystrybucji transport um ożliw ia realizację procesu sprzedaży dóbr będących rezultatem finalnym procesu produkcyjnego na rynkach zbytu oraz dostaw ę tych dóbr na m iejsce ich przeznaczenia. W tym podsystem ie transport um ożliw ia realizację sprzedaży na określonych rynkach zbytu oraz dostaw ę dóbr do m iejsc przeznaczenia.
W ystępuje tutaj pew na analogia pom iędzy podsystem am i zaopatrzenia i dystrybucji.
D ziałania określonego podm iotu gospodarczego na rynku zaopatrzeniow ym pow iązane s ą z działaniam i innych podm iotów gospodarczych sprzedających sw oje dobra na tym sam ym rynku, który je s t dla nich rynkiem zbytu.
6. Podsumowanie
W zależności od u m iejscow ienia zadania transportow ego w system ie logistycznym , w yróżnić m ożna następujący podział obszarów poszukiw ań rozw iązania lub zbioru rozw iązań dopuszczalnych [4],[3]:
a) dla bazy transportow ej:
- w yznaczanie najkrótszej drogi w sieci,
- planow anie tras dostaw dla w ielu pojazdów : problem tw orzenia tras i o szczędnościow ego łączenia tras,
- rozdział zadań przew ozow ych - tzw . zadanie przyporządkow ania, b) dla lokalizacji m iejsca produkcyjnego [7],
c) dla lokalizacji m agazynów dystrybucyjnych [7], d) dla sieci dystrybucji [13]:
- optym alizacja struktury sieci,
- m aksym alizacja przepływ u produktów w sieci: określenie przepływ u w sieci, przekroju sieci,
e) dla rejonów obsługi.
W yszczególnione obszary zadań transportow ych pow inny być skorelow ane, w przypadku podejścia logistycznego, całościow o z zespołem działań o charakterze technicznym , technologicznym , organizacyjnym , ekonom icznym i praw nym . P rocesy transportow e m uszą zostać skoordynow ane z w arunkam i realizacji procesów dystrybucyjnych ustalonych w
232 P. P iorunkiew icz
w arunkach dostaw [8]. T akie podejście pozw ala szerzej spojrzeć na problem atykę optym alizacji zagadnień transportow ych w kontekście np. tw orzenia ła ń cu c h a dostaw lub kom pleksow ej usługi transportow ej charakterystycznej dla spedytorów cz y operatorów system ów transportow ych. P rzem ieszczenie, podstaw ow a funkcja transportu, zo staje tutaj uzupełnione dodatkow ym i cecham i charakterystycznym i w yłącznie dla procesów logistycznych, takim i jak :
- dobór opakow ania transportow ego,
- dobór urządzeń transportow ych w ym aganych w realizacji procesu dostaw y, - dobór sposobu za b ezp ieczen ia tow arów w całym procesie dostaw ,
- dobór gałęzi transportu m ożliw ych do zastosow ania, p rzy uw zględnieniu istniejącej infrastruktury punktow ej i sieciow ej transportu,
- ustalenie łańcucha dostaw i poszczególnych je g o ogniw w kolejności zastosow ania, od punktu nadania do punktu przeznaczenia,
- inform acyjne zabezpieczenie łańcucha dostaw ,
- kom pleksow e za rządzanie przyjętym rozw iązaniem system ow ym procesu dostaw y i transportu.
R ozpoznanie ja k najw iększej liczby w w . czynników prow adzi do po d jęcia działań w zakresie optym alizacji procesu transportow ego w ujęciu logistycznym , a w szczególności je g o obszarów odpow iedzialnych za stronę:
a) te ch n ic zn o -te ch n o lo g ic zn ą [8]:
- w arunki techn iczn eg o p rzygotow ania tow aru do procesów dostaw y i transportu, - opakow ania fabryczne, handlow e i transportow e,
- dobór typu, rodzaju i ilości urządzeń transportow ych, - w arunki załadunku, przew ozu i w yładunku,
- przygotow anie tow aru do w ydania itp.;
b) ek onom iczno-organizacyjną [8]:
- term in i m iejsce załadunku, - czas transportu,
- koszt transportu,
- inne w arunki m ające w pływ na procesy transportow e;
c) inform acyjną [8]:
- procedury w y k onania usługi transportow ej,
- koordynacja działań w szystkich elem entów łańcucha dostaw pod kątem dostaw i transportu,
- kontrola realizacji procedur, - ro zliczenia finansow e, - ew entualne reklam acje;
d) dokum entacyjną [8]:
- dokum enty dotyczące ładunku,
- dokum enty dotyczące opakow ań transportow ych, - dokum enty dotyczące w arunków zapłaty, - dokum enty dotyczące ubezpieczenia tow arów ,
- dokum enty dotyczące urządzeń i sprzętu transportow ego itp.
Tak sform ułow ana struktura procesów transportow ych zaw iera szereg dodatkow ych w zajem nych relacji i pow iązań, które w klasycznych zagadnieniach transportow ych nie m ogły być uw zględniane. Logistyka ja k o nauka interdyscyplinarna, w yrosła na gruncie teorii system ów , p ozw oliła opisać n ie tylko m iaram i ilościow ym i [7], zjaw iska tow arzyszące procesow i przem ieszczania, ale rów nież zw róciła uw agę na cechy transportu m ogące m ieć istotny w pływ na je g o efektyw ność.
Literatura
1. A bt S.: System y logistyczne w gospodarow aniu. T eoria i praktyka logistyki.
W ydaw nictw o A E w Poznaniu, P oznań 1997.
2. Beier F., R utkow ski K.: Logistyka. A G H, W arszaw a 1998.
3. C ałczyński A.: M etody optym alizacyjne w obsłudze transportow ej rynku, P W E, W arszaw a 1992.
4. C ałczyński A .: M odele i m etody ustalania tras przew ozów tow arow ych. IHW iU, W arszaw a 1979.
5. K om pendium w iedzy o logistyce pod red. E. G ołębiow skiej PW N , W arszaw a-P oznań 2002
.
6. K raw czyk S.: Logistyka w zarządzaniu m arketingiem . W ydaw nictw o A E im. O skara Langego, W rocław 1998.
7. K raw czyk S.: M etody ilościow e w logistyce przedsiębiorstw a. Tom II. W ydaw nictw o C.H . Beck, W arszaw a 2001.
8. K ubicki J., K uriata A.: P roblem y logistyczne w m odelow aniu system ów transportow ych.
W K L, W arszaw a 2000.
9. Logistyka w przedsiębiorstw ie. G rażyna R adziejow ska, P aw eł M astej, W yd. Pol. Śl., G liw ice 2000.
10. Praca zbiorow a pod red. W. R ydzkow skiego i K. W ojew ódzkiej-K ról: T ransport, PW N, W arszaw a 1997.
11. Sadow ski W.: Podstaw y ogólnej teorii system ów . PW N, W arszaw a 1978.
234 P. P ioru n k iew icz
12. S ienkiew icz P.: Inżynieria system ów . W ybrane zastosow ania w ojskow e. W ydaw nictw o M O N, W arszaw a 1983.
13. Sikora W.: M odele i m etody optym alnej dystrybucji dóbr. W yd. A E w P oznaniu, Poznań 1993.
14. von B ertalanffy L.: O g ó ln a teoria system ów . PW N , W arszaw a 1984.
